11/09/2019
Lịch sử dạy
chúng ta rằng dân chủ được xây dựng từ hết những thất bại này đến thất bại
khác.
*
Lời
toà soạn:
Thể chế dân chủ tự do dường như đang đứng trước viễn
cảnh vô cùng bi quan. Các nền dân chủ “của tương lai” đang có xu hướng ngả sang
thể chế độc tài. Trong khi đó, các nền dân chủ lâu đời ở phương Tây đang bị
phong trào dân tuý lấn át.
Giáo sư Sheri Berman thuộc Đại học Barnard (New
York, Mỹ) không nghĩ vậy. Ông cho rằng những người đang bi quan về tương lai của
nền dân chủ nên nhìn lại lịch sử châu Âu và thế giới.
Sheri Berman là tác giả của cuốn “Nền Dân chủ và Chế
độ độc tài ở châu Âu: Từ thời kỳ trước Cách mạng Pháp đến ngày nay” (Democracy
and Dictatorship in Europe: From the Ancient Régime to the Present Day). Một phần
của cuốn sách được chuyển thể thành bài viết “The
Long, Hard Road to Democracy” đăng trên Wall Street Journal,
ngày 08/02/2019.
Luật Khoa tạp chí xin giới thiệu cùng bạn đọc.
Luật Khoa tạp chí xin giới thiệu cùng bạn đọc.
***
Đầu tháng 02/2019, Freedom House, một tổ chức phi lợi
nhuận chuyên theo dõi tình trạng dân chủ toàn cầu, công bố báo
cáo thường niên. Báo cáo này có tên là “Nền dân chủ đang thoái trào”
(Democracy in Retreat). Các nhà quan sát có cơ sở tin rằng nền dân chủ đang dần
đánh mất tính ưu việt trong quá khứ.
Tuy nhiên, nhân loại đã chứng kiến sự thăng trầm của
làn sóng dân chủ trong suốt hơn 200 năm qua, từ các cuộc cách mạng đòi tự do thế
kỷ 19 cho đến sự sụp đổ của Liên Xô năm 1989.
Lịch sử chứng minh con đường chinh phục tự do và thịnh
vượng không hề dễ dàng.
Các nền dân chủ thành công rực rỡ trong thế kỷ 20
thường phải trải qua quá trình dài, gian khổ, với vô số bước đi sai lầm
cũng như thất bại.
Trong lịch sử, việc lật đổ chế độ độc tài luôn dễ
hơn xây dựng nền dân chủ lâu bền, đặc biệt là nền dân chủ tự do bảo vệ quyền
công dân, đề cao luật pháp, giám sát quyền hành pháp và bảo vệ xã hội dân sự.
Hãy lật lại lịch sử châu Âu, nơi cuộc đấu tranh vì
dân chủ bắt đầu với Cách mạng Pháp.
Giống như lúc chủ nghĩa Cộng sản sụp đổ và trong cuộc
cách mạng Mùa xuân Ả Rập 2011, sự sụp đổ của chế độ quân chủ Pháp năm 1789 mang
đến một làn gió phấn khởi khắp châu Âu.
William Wordsworth nhớ lại, đó là khoảng thời gian
khi mà cả châu Âu “tràn ngập niềm hạnh phúc”. Nhưng ngay sau khi tuyên bố chế độ
cộng hòa năm 1793, nền dân chủ hiện đại đầu tiên của châu Âu đã rơi vào một
“Triều đại Kinh hoàng” (Reign of Terror).
Năm 1799, chỉ 10 năm sau, nước Pháp kiệt quệ chứng
kiến cuộc đảo chính của tướng Napoleon Bonaparte.
Sự bất ổn chính trị sau đó tiếp tục đè bẹp nước Pháp
trong suốt thế kỷ 19.
Thi sĩ, nhà ngoại giao Alphonse de Lamartine phát biểu
trước Tòa thị chính Paris trong cuộc Cách mạng Pháp 1848. Ông nói với đám đông
người dân về “lá cờ đỏ tượng trưng cho sự kinh hoàng, đầy máu” và “nền cộng hòa
đảng phái”. Ảnh: Henri Félix Emmanuel Philippoteaux.
Năm 1848, một sự chuyển đổi khác sang dân chủ đã xảy
ra. Nhưng chỉ trong vòng một năm, nhà độc tài dân túy Louis-Napoleon Bonaparte
(cháu trai Napoleon) đã lên nắm quyền lực và phá hủy các thiết chế dân chủ. Chế
độ của ông sụp đổ năm 1870, tiếp tục nhường chỗ cho một quá trình chuyển đổi
dân chủ đầy hỗn loạn khác.
Nền Đệ tam Cộng hòa Pháp được thành lập sau thất bại
của Louis-Napoleon trong chiến tranh Pháp – Phổ năm 1870. Tuy nhiên, nền dân chủ
đã dần suy yếu khi Đức xâm lược Pháp năm 1940 và lập nên chế độ Vichy.
Khi Thế chiến II kết thúc với thất bại của phe Phát
xít, Pháp lại trở thành một nước dân chủ. Hiến pháp của Đệ tứ Cộng Hòa Pháp được
thông qua vào ngày 13/10/1946.
Tuy nhiên, sự bất ổn lại tiếp diễn, dẫn tới một số
thay đổi trong chính phủ. Đã có đến 21 chính quyền hiện diện trong 12 năm lịch
sử của nền Cộng hòa Thứ tư.
Thêm vào đó, chính phủ không thể đưa ra các giải
pháp phù hợp đối với nhiều nước thuộc
địa của Pháp.
Sau nhiều cuộc khủng hoảng liên tiếp, đặc biệt
là khủng hoảng
Algérie năm 1958, nền Đệ tứ Cộng hòa Pháp chính thức sụp đổ ngày
5/10/1958, mở đường cho sự thành lập Đệ
ngũ Cộng hòa Pháp như ngày nay với việc củng cố quyền
lực của Tổng thống.
Các nước Tây Âu khác cũng phải trải qua nhiều chông
gai để tạo dựng được nền dân chủ. Nước Ý (Italy) là một điển hình như vậy.
Một nước Ý thống nhất xuất hiện vào những năm 1860,
nhưng các chính phủ sau đó sa vào nạn tham nhũng và hoạt động không hiệu quả.
Đây là mầm mống của sự hình thành chủ nghĩa cực đoan ở cả hai bên cánh tả và
cánh hữu Ý.
Đầu thế kỷ 20, dù giành chiến thắng trong Thế
chiến I nhưng nước Ý đã phải chịu những tổn thất nặng nề. Phe Phát xít, đứng đầu
bởi Benito Mussolini giành quyền kiểm soát và dựng lên một chế độ độc tài
trong giai đoạn 1922-1943.
Ý là đồng minh của Phát xít Đức và Nhật trong Thế
chiến II. Đất nước ven biển Địa Trung Hải này trở thành chiến trường khốc liệt
giai đoạn 1943-1945. Sau Thế Chiến II, nước Cộng hòa Ý chính thức được
thành lập ngày 2/6/1946.
Chỉ đến sau Thế chiến II thì một nền dân chủ hiệu quả
mới hình thành ở quốc gia này. Và chỉ đến thập niên 1950 và 1960, nước Ý mới có
giai đoạn tăng trưởng kinh tế bùng nổ và được đánh giá là một cường quốc
trong khu vực.
Câu chuyện về việc dựng xây nền dân chủ Đức thậm chí
còn gian truân hơn.
Nước Đức nổi lên năm 1871 dưới chế độ bán độc tài và
chỉ được dân chủ hóa sau Thế chiến I. Từ khi ra đời, nền Cộng hòa Weimar non trẻ
đã bị tàn phá bởi chủ nghĩa cực đoan, nổi loạn và bạo lực. Nền dân chủ sụp đổ
khi Adolf Hitler trở
thành thủ tướng năm 1933 và đảng Quốc
xã – chế độ độc tài phát xít lên nắm quyền. Sau Thế chiến II,
nước Đức tái lập nền dân chủ tự do ấn tượng nhưng chỉ ở phía tây đất nước;
trong khi đó, miền đông suy yếu trong nhiều thập kỷ dưới chế độ cộng sản.
Tây Ban Nha cũng phải bước trên con đường dài để tiến
đến nền dân chủ tự do, trải qua nhiều quá trình chuyển đổi chính trị, can thiệp
quân sự và nội chiến trong suốt thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Sau nền dân chủ non
trẻ thất bại vào những năm 1930, cuộc nội chiến sau đó đã giết chết hàng trăm
ngàn người và xác lập hàng thập kỷ độc tài. Tây Ban Nha thực hiện một quá trình
lâu dài chuyển đổi sang dân chủ chỉ mới vào giữa những năm 1970.
Tranh vẽ “Tự do dẫn dắt chúng ta” (Liberty Leading
the People) của Eugène Delacroix (1798-1863). Ảnh: Christophel Fine
Art/UIG/Getty Images.
Chúng ta phải điểm lại lịch sử dài của châu Âu như
trên là để thấy rằng: một nền dân chủ thành công không phải điều có thể đạt được
dễ dàng, nhanh chóng.
Ngay cả Vương quốc Anh – hình mẫu của một nền dân chủ
suôn sẻ – cũng có một lịch sử không yên ả. Cuộc Cách mạng Vinh quang (Glorious
Revolution) chỉ có thể thành công năm 1688 sau rất nhiều cuộc bạo loạn đẫm máu.
Cho dù tính từ thời điểm năm 1688 hay 1832 (lần mở rộng quyền bầu cử đầu tiên)
thì thời gian để nước Anh đạt được thể chế dân chủ đầy đủ vào đầu thế kỉ 20 vẫn
là hàng trăm năm.
Nhìn lại lịch sử còn là để thấy những rắc rối ngày
nay của nền dân chủ thực ra không quá nghiêm trọng.
Chưa bao giờ trong lịch sử có nhiều nền dân chủ tồn
tại hơn bây giờ. Có 11 nền dân chủ năm 1900, 20 năm 1920, 32 năm 1970, 77 năm
2000 và 116 năm 2018, như Freedom House và những tổ chức khác ghi nhận. Những sự
đảo chiều gần đây là tương đối khiêm tốn: các nền dân chủ trong những năm gần
đây ít bị lung lay hơn so với thời kì sau các làn sóng dân chủ hóa vào năm
1848, 1918 và 1945.
Không thể phủ nhận rằng các nền dân chủ mới và cũ hiện
phải đối mặt với các vấn đề thực sự. Thế nhưng, một nền dân chủ thành công cần
có thời gian để củng cố và cần nỗ lực không ngừng để phát triển. Dân chủ hoá
chưa bao giờ là một quá trình giản đơn và tuyến tính.
Nền dân chủ tự do trở thành chuẩn mực ở Tây Âu chỉ
sau năm 1945, hơn 150 năm sau Cách mạng Pháp. Trong giai đoạn sau thử nghiệm
dân chủ đầu tiên ở Châu Âu, nhiều quốc gia khác đã thử, và đã thất bại. Thành
công hậu chiến ở Tây Âu đòi hỏi sự hình thành của một trật tự mới trong nước,
khu vực và thế giới, từ sự hình thành các nhà nước phúc lợi (social-democratic
welfare states) cho đến NATO cho đến EU. Châu Âu đã phải mất hàng trăm năm để
có được sự thịnh vượng.
Người Mỹ thường tự hào với nền dân chủ phát triển
huy hoàng của mình nhưng thực tế, Hoa Kỳ chỉ xây dựng thành công nền dân chủ tự
do từ nửa sau thế kỷ 20.
Trước năm 1861, miền Nam nước Mỹ bị thống trị bởi chế
độ chuyên chế, và nền dân chủ non trẻ phải trải qua cuộc xung đột đẫm máu nhất
trong lịch sử Hoa Kỳ để lật đổ chế độ đó. Phải mất một thế kỷ nữa trước khi
chính phủ liên bang đảm bảo rằng tất cả công dân, bao gồm cả người Mỹ gốc Phi,
có thể yêu cầu quyền lợi của mình.
Kể từ những năm 1960 với phong trào dân quyền, những
di sản cay đắng của hệ thống dân chủ chưa đầy đủ là sự phân biệt chủng tộc, sự
phân chia địa lý sâu sắc và nhiều hơn nữa đã làm rối loạn hệ thống chính trị Mỹ.
Đối với các nền dân chủ non trẻ ngày nay, chúng ta
không nên ngạc nhiên về sự mong manh của nó.
Người dân tuần hành chống chính quyền sau nhiều tuần
liền bị cắt điện và nước tại Caracas, thủ đô của Venezuela, tháng 4/2019. Ảnh:
Carlos Garcia Rawlins/REUTERS.
Phá vỡ các thể chế và chuẩn mực chính trị xây dựng
dưới chế độ độc tài lâu năm là công việc khó khăn. Chúng ta cần một bản kế hoạch
đầy đủ, cần các nguồn lực và cả sự kiên trì. Xây dựng nền dân chủ trên đống đổ
nát của chế độ chuyên chế chưa bao giờ là điều có thể làm trong một chốc, một
lát.
Thừa nhận những cuộc đổi mới dân chủ thực sự thường
mất thời gian và đầy khiếm khuyết, chúng ta có thể nhìn những tin tức có vẻ bi
quan bằng một lăng kính khác.
Nhiều người lập luận rằng làn sóng chủ nghĩa dân tộc,
chủ nghĩa dân túy ngày nay nổi lên ở châu Âu và trên thế giới dường như là đối
trọng với nền dân chủ.
Nhưng đáp lại làn sóng ấy là những cuộc phản kháng
đông đảo, nhiệt thành từ người dân. Ở các nền dân chủ mới này, đang có ngày
càng nhiều công dân tổ chức xuống đường để bảo vệ quyền của mình. Các cuộc bầu
cử dù không hoàn hảo vẫn tạo cơ hội cho các nhóm chống đối huy động lực lượng.
Hãy nhìn người dân Venezuela đang đứng
lên chống lại chế độ chuyên quyền của Nicolás Maduro.
Một điểm quan trọng khác là, các chính quyền này, dù
dân tuý, cũng sẽ không dám vứt bỏ cuộc bầu cử sang một bên, như chính quyền cộng
sản tiền nhiệm đã làm.
Lịch sử dạy chúng ta rằng dân chủ được xây dựng từ hết
những thất bại này đến thất bại khác. Những sự bi quan lúc này tỏ ra vừa thiếu
căn cứ lại vừa bào mòn sự tích cực cần thiết để chống chọi những thử thách phía
trước.
Những người ủng hộ dân chủ cần có một cái nhìn xa
hơn, để hiểu rằng thất bại là không thể tránh khỏi trong công cuộc xây dựng nền
tảng cho một nền dân chủ vững bền và khai sáng.
No comments:
Post a Comment