Tiêu
Sơn cùng
với Song
Chi và 52 người khác
HIỆN
TƯỢNG TRUMPISM - KHI "BÓNG TỐI TẬP THỂ" TRỖI DẬY
“Civilization
is the suppression of instincts.” – Sigmund Freud
-------------
Cuộc
bầu cử Tổng thống Mỹ năm 2016 – và những hệ lụy của nó kéo dài tới nay – không
chỉ là 1 hiện tượng/biến cố chính trị. Đó là 1 dấu mốc văn hóa, 1 bước ngoặt
tâm lý xã hội: thời điểm mà những "bản năng nguyên thủy" bị kìm nén
suốt chiều dài phát triển lịch sử văn minh, đột ngột trỗi dậy, "mặc áo
khoác dân chủ/vì dân"; và giương cao biểu ngữ "Make America Great
Again" (tương tự các slogan của các populist/populism khác)
1. TRUMPISM
– không đơn thuần là 1 phong trào ủng hộ cá nhân Donald Trump. Đó là 1 biểu hiện tập thể
của sự phản kháng "BẢN NĂNG" - chống lại tiến trình hiện đại hóa,
toàn cầu hóa và dân chủ hóa, vốn làm lu mờ vai trò của cái tôi "TRẮNG - GIỐNG
ĐỰC - BẢO THỦ - TRUYỀN THỐNG".
Trump
khai thác sự bất mãn sâu xa của một bộ phận người dân Mỹ – đặc biệt là tầng lớp
trung lưu/trắng, cảm thấy bị "tụt hậu", "đánh mất vị thế",
bị đe dọa, gạt ra bên lề, bởi toàn cầu hóa, di dân, tiến bộ kỹ thuật và xã hội
(công nghệ, bình đẳng giới, LGBTQ, chủng tộc…).
Tâm
lý học xã hội gọi đây là hiện tượng “regressive backlash” – tức là một "phản
ứng thụt lùi", muốn quay lại thời kỳ "vàng son - ngày xưa huy
hoàng", khi trật tự cũ (white male-dominant, Mỹ là thiên đường/số 1, không
bị thách thức)
Trump
không chỉ là người khơi dậy cảm xúc ấy, mà chính là "hình ảnh biểu tượng",
là chiếc gương phản chiếu cho hàng chục triệu người Mỹ chiếu rọi phần
"bóng tối" của họ lên – theo đúng nghĩa Carl Jung từng mô tả.
Trump
có thể được xem như 1 "biểu tượng bản năng thành công" (ước mơ thầm
kín): giàu có, danh vọng, quyền lực, mọi thứ trong tay, bất chấp quy tắc/đạo đức
trói buộc, nói thẳng, dám làm điều người khác chỉ dám nghĩ.
Ông
ta đánh thức "phần bóng tối" trong tâm hồn con người/người Mỹ: dục vọng
giới tính, tham vọng xã hội, mong muốn chiến thắng, chinh phục/thống trị, loại
trừ "kẻ khác"/bất đồng, không cần đạo lý, bất chấp quy chuẩn ràng buộc,
chỉ cần hiệu quả/thành công.
Trump
được ngưỡng mộ vì biểu tượng hóa “thành công trong thế giới thực”, dù có thể
phi đạo lý/đức – điều này rất hấp dẫn đối với những người cảm thấy bị xã hội
lãng quên, yếu thế, tầng lớp thấp.
2.
"BẢN NĂNG" PHỤC HƯNG TRONG DÒNG TIẾN HÓA/DÂN CHỦ
Trong
1 xã hội tiến bộ, văn minh/ "lý tưởng", dựa trên luật pháp, đạo đức,
bình đẳng, đa nguyên, hợp tác...– những thứ đòi hỏi lý trí (của phần "người"
trưởng thành, cao thượng), và ức chế bản năng: dục vọng, tham lam, ích kỷ, phân
biệt, giận dữ, độc ác, thèm khát sức mạnh, tham vọng quyền lực, thống trị...(của
phần "con" thú tính, thấp kém) - cả 2 cộng sinh/cộng hưởng của
"bản chất con người".
Tuy
nhiên, phần "con" không biến mất – nó chỉ bị đè nén. Khi gặp điều kiện
thuận lợi (bất mãn, lo âu/lo sợ, khủng hoảng, cảm giác bị bỏ rơi, mất quyền lực),
nó trỗi dậy mạnh mẽ.
Khi
sự ức chế này, cộng hưởng với người dân cảm thấy bị phản bội bởi hệ thống – bị
gạt ra ngoài cuộc chơi toàn cầu hóa, hiện đại hóa, bị lấn át bởi tiếng nói của
"người khác" (dân nhập cư, người da màu, LGBTQ+, giới tinh hoa, học
thuật...) – thì phần “CON” trỗi dậy.
Các
lãnh đạo populist đều tận dụng nỗi sợ hãi và khủng hoảng bản sắc này trong lòng
dân chúng, qua:
-
Toàn cầu hóa, hiện đại hóa làm mất việc làm/hạ thấp mức sống/sinh hoạt...
-
Xã hội thay đổi quá nhanh chóng, cấp tiến (giới tính, chủng tộc, đạo đức...)...
-
Hệ thống chính trị truyền thống mất uy tín, trì trệ/bất lực, bị khuynh đảo...
Trump,
với sự kiêu ngạo/ngạo mạn, báng bổ chuẩn mực - chính là hình ảnh lý tưởng: 1 kẻ
dám làm điều mà đám đông chỉ dám nghĩ. Một biểu tượng cho nỗi bất mãn (tập thể)
được hợp thức/pháp hóa. Càng bị lên án bởi giới tinh hoa/establishments, ông
càng được coi là “đại diện thật sự” của nhân dân - Một nghịch lý mỉa mai nguy
hiểm.
3. MẠNG
XÃ HỘI - 1 LOẠI CÔNG CỤ THẦN THÁNH HÓA "BẢN NĂNG"
Chưa
từng trong lịch sử, 1 chính trị gia lại được xây dựng và bảo vệ bởi mạng xã hội
mạnh đến vậy: Facebook, Twitter, YouTube, TikTok... trở thành “nhà thờ” mới cho
các tín đồ MAGA. Nhưng thay vì lan truyền ánh sáng lý trí/chuẩn mực/sự thật, những
nền tảng này lại khuếch đại "BÓNG TỐI"/mặt trái (của tâm lý con người)
Trong
cuộc đua tranh giành sự chú ý - cũng là thu đoạt ảnh hưởng, lợi nhuận - thuật
toán ưu tiên nền tảng/sân chơi cho những cảm xúc cực đoan: giận dữ, sợ hãi, thù
hận, kỳ thị...– vốn là cốt lõi của Trumpism/populism. Những thứ đó lan truyền
nhanh, rộng gấp nhiều lần thông tin trung lập/trung thực. Và 1 khi người dùng
nó - sống trong “buồng vọng âm” (echo chamber), họ không còn tiếp nhận/tiếp cận
thực tế – họ sống trong 1 "thực tại thay thế", nơi Trump/populist được
xem là (những) vị cứu tinh giúp họ chống lại "Corrupted
Establishment", “Deep State” và “Fake News”.
Khoa
học/tri thức bị phủ nhận, sự thật bị đè nén/bác bỏ, cảm xúc được khuếch đại/tôn
vinh. Niềm tin mù quáng được coi là “lập trường”/chân lý.
Văn
minh, tiến bộ, dân chủ đang bị thoái trào, rạn nứt từ bên trong, trên thực tế !
Nền
dân chủ không chỉ chết vì súng đạn, đảo chính, bạo loạn. Nó chết trong sự đồng
thuận trầm lặng, khi người dân mất lòng tin vào hệ thống, bất cộng tác và sẵn
sàng đi theo kẻ “phá luật vì chính nghĩa”.
Ngày
6/1/2021, hàng nghìn người tấn công Điện Capitol không phải là đám đông bộc
phát vô tổ chức, mà là biểu hiện sống động của 1 tâm thức dân chủ bị ăn
mòn/distrust. Họ không xem mình là tội phạm (phản loạn), mà tự coi mình như
"người yêu nước" !?.
Trumpism
đặt ra 1 tiền lệ nguy hiểm: 1 lãnh đạo có thể coi thường luật pháp, xúc phạm/lật
đổ thể chế, phân biệt chủng tộc, cổ súy bạo lực; mà vẫn được ủng hộ đông đảo,
miễn là họ làm cho người ủng hộ cảm thấy "được đại diện" (nguyện vọng,
ý chí - bất kể đúng/sai).
Đây
là dấu hiệu không lành mạnh của 1 xã hội tự do/pháp trị, mà còn là của chủ
nghĩa chuyên chế đang đội lốt dân chủ.
4.
TRUMP KHÔNG PHẢI LÀ NGUYÊN NHÂN - MÀ LÀ TRIỆU CHỨNG/HỆ QUẢ.
Nếu
chỉ đổ lỗi cho 1 mình Trump, chẳng những sai lầm, mà còn bỏ lỡ 1 bài học lớn:
Trump
không “tạo ra” MAGA. Ông ta chỉ khai thác, phóng đại, và nhân hóa một cảm xúc tập
thể đã âm ỉ lâu đời: cảm giác mất vị thế, mất quyền lực, mất bản sắc.
(Ở
Hungary, Viktor Orbán; ở Brazil, Jair Bolsonaro; ở Ấn Độ, Narendra Modi – tất cả
đều là những biến thể của hiện tượng này: "dân túy" dựa trên bản
năng, khủng hoảng bản sắc, và sợ hãi bị thay thế/đào thải).
5. MAGA
và Trumpism là biểu hiện của 1 sự mâu thuẫn, giằng xé nội tại trong lòng xã hội
Mỹ - giữa tiến bộ và bản năng; giữa lý trí và cảm xúc; giữa toàn cầu và cục bộ/địa
phương.
Trump
không phải là nguyên nhân, mà là hệ quả và chất xúc tác; hiện thân của một phản
ứng ngược - trước những thay đổi nhanh chóng, sâu rộng của thế giới hiện đại
(mà nhiều người/tầng lớp không/không có khả năng thích ứng kịp thời)
Trumpism
không đơn độc, mà là một phần của làn sóng toàn cầu – cho thấy sự khủng hoảng bản
sắc, niềm tin và vai trò cá nhân/sự thích ứng, trong thế giới hậu hiện đại.
6.
Nếu Mỹ/thế giới không học được cách điều tiết lại sự kiềm chế bản năng/cảm xúc
con người chính trị-xã hội tiêu cực, xây dựng lại niềm tin vào thể chế, và tái
khẳng định những giá trị phổ quát như: sự thật, công lý/công chính, đạo đức,
bao/tương dung...– thì "BÓNG TỐI" không chỉ còn là ẩn dụ/ẩn hàm tâm
lý học. Nó sẽ trở thành thực tại chính trị-xã hội.
"The
line separating good and evil passes not through states, nor between classes,
but through every human heart."– Aleksandr Solzhenitsyn
Trong
mỗi xã hội, trong mỗi người, luôn tồn tại 1 phần "bóng tối"/"mặt
trái"/phần "con".
Nhưng
sứ mệnh của văn minh/văn hóa/tiến bộ/"làm người", không phải là phơi
bày/khai thác nó - mà là kiểm soát và vượt lên trên nó.
Nếu
không, thứ trỗi dậy không phải là tiến bộ/“sự vĩ đại”, mà là thụt lùi/"sự
sụp đổ" !
(Bài
viết phản ánh những nhận thức/định cá nhân, và có tham khảo AI). TS
.
No comments:
Post a Comment