Lê
Thu Hà
Thứ hai, 07 Tháng 1 2019 10:55
Jonathan
Fenby (Author)
Jonathan Fenby. Cambridge, UK: Polity Press,
2014. Bìa mềm: 141 trang.
Cuốn sách đã tiến hành phân tích một cách toàn diện các khía cạnh trong
quá trình phát triển của Trung Quốc từ chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội,…,
cho đến tư tưởng, ý thức hệ, để đưa ra kết luận, mặc dù Trung Quốc đang sở hữu
nhiều lợi thế vượt trội song vẫn tiềm tàng nhiều yếu tố khiến việc trở thành cường
quốc hàng đầu, thống lĩnh thế giới trong thế kỷ 21 vẫn là một tham vọng chưa thể
đạt tới của cường quốc hơn 1 tỷ dân này.
*
Sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc trên tất cả các
lĩnh vực đã trở thành một hiện tượng không mới mẻ trong đời sống quan hệ quốc tế
hiện nay. Tuy nhiên, mức độ và phạm vi của sự trỗi dậy này, cụ thể là vị trí mà
Trung Quốc có tham vọng và đủ khả năng chiếm lĩnh trong trật tự thế giới thời
gian tới vẫn còn là một vấn đề đang được các nhà nghiên cứu và hoạch định chính
sách trên toàn thế giới quan tâm và tranh luận. Jonathan Fenby, trong cuốn sách
“Liệu Trung Quốc có chiếm lĩnh thế kỷ 21” (Will
China Donminate the 21st Century) gồm 5 chương, 141 trang
(xuất bản năm 2014 và tái bản năm 2017 bởi nhà xuất bản Polity Press, Anh), đã
tiến hành phân tích một cách toàn diện các khía cạnh trong quá trình phát triển
của Trung Quốc từ chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội,…, cho đến tư tưởng, ý thức
hệ, để đưa ra kết luận, mặc dù Trung Quốc đang sở hữu nhiều lợi thế vượt trội
song vẫn tiềm tàng nhiều yếu tố khiến việc trở thành cường quốc hàng đầu, thống
lĩnh thế giới trong thế kỷ 21 vẫn là một tham vọng chưa thể đạt tới của cường
quốc hơn 1 tỷ dân này.
Một trong những điểm thú vị của cuốn sách là trình tự
mà tác giả sử dụng trong tường thuật nghiên cứu của mình. Để trả lời cho câu hỏi
Liệu Trung Quốc có chiếm lĩnh thế kỷ 21 hay không, tác giả đã không đi theo trật
tự các nghiên cứu thông thường là đưa ra một hệ thống các luận điểm song song
và giải quyết bằng các luận cứ, luận chứng mạch lạc, xuyên suốt toàn bộ nghiên
cứu. Thay vào đó, Jonathan Fenby, một trong những chuyên gia nghiên cứu hàng đầu
về Trung Quốc, cựu Biên tập viên tờ Người quan sát (The Observer) và tờ South
China Morning Post, tác giả của nhiều cuốn sách có giá trị về Trung Quốc, với sự
hiểu biết sâu sắc về văn hoá Trung Hoa đã dẫn dắt độc giả vào cuốn sách của
mình theo một trình tự mang đậm tính phương Đông đó là đứng từ xa quan sát giấc
mơ thống trị của người Trung Hoa sau đó mới dần dần phân tích các thành tố làm
nên giấc mơ đó và đưa ra kết luận về việc liệu rằng tham vọng thống lĩnh có thể
trở thành hiện thực hay không. Mặc dù cách lập luận này không thực sự là trình
tự nghiên cứu phổ biến, đồng thời sẽ gây một chút khó khăn cho độc giả trong việc
liệt kê các nhân tố một cách hệ thống song lại rất phù hợp cho một cuốn sách viết
về Trung Quốc – một quốc đậm nét văn hóa phương Đông với lối tư duy từ xa tới gần,
từ quan – tri rồi mới đến ngộ – hành. Từ đó, mức độ tin cậy và thuyết phục của
cuốn sách được tăng lên đáng kể khi đem đến cho độc giả về việc đây là cuốn
sách thể hiện cách nhìn về Trung Quốc từ một con mắt sâu sắc từ phía bên trong
chứ không phải phân tích từ bên ngoài như một số các tài liệu phân tích Trung
Hoa đến từ các học giả phương Tây hiện nay. Đồng thời, với tư cách là một nhà
báo lâu năm, tác giả đã sử dụng hệ thống ngôn ngữ tương đối dễ hiểu, giàu hình
tượng, tuy nhiên vẫn đảm bảo tính thông tin và logic. Chính điều này đã tạo nên
sự hứng thú ban đầu của độc giả để từ đó từng lớp phân tích các nguyên nhân khiến
Trung Quốc không thể trở thành cường quốc thống trị trong thế kỷ 21.
Trung
Quốc – cường quốc bị giam cầm trong giấc mộng lớn của chính mình
Xuyên suốt chương viết về “Giấc mộng Trung Hoa”, tác
giả đã khắc họa toàn cảnh giấc mơ bá chủ của người Trung Quốc từ sâu xa trong lịch
sử đi qua những năm tháng cách mạng hồi đầu thế kỷ 21 cho tới giai đoạn “trỗi dậy”
hiện nay. Điểm thú vị của chương này là ở chỗ tác giả không chỉ tập trung phân
tích người Trung Quốc muốn gì mà chỉ ra giấc mơ ấy đã kìm chân chính họ trong
việc thống trị thế giới ở thế kỷ 21 như thế nào. Cụ thể, so sánh với các quốc
gia đã từng chiếm vị trí siêu cường thế giới khác, Trung Quốc là trường hợp
tương đối đặc biệt với quá khứ đã từng xưng ngôi “bá chủ thiên hạ” của mình. Mặc
dù việc Trung Quốc đang trỗi dậy về kinh tế, quân sự song song với sự suy giảm
tương đối của cường quốc hiện tại là Hoa Kỳ đang trở thành động lực khiến tham
vọng thống lĩnh của Trung Quốc trở nên mạnh mẽ hơn bao giờ hết, song chính giấc
mơ thống trị tồn tại hàng ngàn năm đã biến thành một lực cản đáng kể, kìm chân
quốc gia hơn 1 tỷ dân này. Tác giả lập luận, cho tới thời điểm hiện tại, giấc
mơ thống trị thế giới vẫn là chiếc áo quá rộng khi mà so sánh lực lượng giữa
Trung Quốc và Mỹ vẫn chỉ là tương đối, trong khi nó tạo ra áp lực buộc chính phủ
phải tập trung vào tốc độ tăng cường các chỉ số sức mạnh thay vì chiến lược phát
triển bền vững. Đồng thời, quá khứ bành trướng của người Trung Quốc cộng với việc
“giấc mơ Trung Hoa” là một ý tưởng rõ ràng xuyên suốt hàng chục thế kỷ đã tạo
ra tâm lý e dè, thậm chí là chống Trung Quốc ở phần còn lại của thế giới. Cuối
cùng, chính giấc mơ Trung Hoa được hình thành cách đây hàng ngàn năm đã khiến
người Trung Quốc mắc kẹt trong cách tư duy về quyền lực theo kiểu cũ, đó là mở
rộng lãnh thổ, chiếm lĩnh đất đai thay vì mở rộng ảnh hưởng thông qua các giá
trị “mềm” như văn hóa, tư tưởng hay sức hấp dẫn của thể chế chính trị. Với sự
phát triển của luật pháp quốc tế đặc biệt liên quan tới chủ quyền bất khả xâm
phạm của các quốc gia, có thể nói tư duy này đã trở nên lỗi thời và bất khả thi
trong nhiều trường hợp. Tham vọng thống lĩnh của Trung Quốc, định hình theo
cách đó sẽ trở nên khó thực hiện hơn bao giờ hết. Có thể thấy, trong phần phân
tích về “Giấc mơ Trung Hoa”, Jonathan Fenby đã thể hiện một cách rõ nét, ngay từ
những bước ban đầu, mang tính khái quát nhất là “Mơ gì?”, người Trung Quốc đã bị
kìm chân trong con đường vươn tới vị trí thống lĩnh trong thế kỷ 21.
Trung
Quốc và những vấn đề chưa thể giải quyết
Xuyên suốt cuốn sách, tác giả Jonathan Fenby đã khảo
sát ba lĩnh vực cần thiết để Trung Quốc có thể thực hiện giấc mộng bá chủ của mình,
bao gồm chính trị, kinh tế và văn hóa xã hội. Trình tự sắp xếp các lĩnh vực
cũng thể hiện sự hiểu biết của tác giả về thứ tự ưu tiên trong đường lối phát
triển mà chính phủ Trung Quốc đang theo đuổi, chính trị vẫn là yếu tố hàng đầu
mang tính quyết định, sau đó mới đến kinh tế và văn hóa xã hội. Trong mỗi
chương, ông đã vạch ra các điểm khiến Trung Quốc không thể đạt được vị trí thống
lĩnh thế kỷ 21.2 II “Cái giá của chính trị” (The Price of Politics), tác giả
cho rằng chính thể chế chính trị hiện tại là một lực cản đối với khả năng thống
lĩnh của Trung Quốc. Tuy nhiên, thay vì việc đi sâu phân tích các nhược điểm của
thể chế chính trị Trung Quốc đã được thực hiện trong nhiều nghiên cứu khác,
Jonathan Fenby tập trung vào phân tích các chiến lược và con đường nắm quyền của
Tập Cận Bình, lãnh đạo hạt nhân của nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, từ đó chỉ
ra tác động cản trở của các yếu tố này đối với con đường phát triển của Trung
Quốc trong thời gian tới. Việc tập trung vào yếu tố cá nhân trong phân tích chính
trị Trung Quốc là một điểm thú vị của trên hai khía cạnh: (i) Cho thấy sự hiểu
biết của tác giả về tình hình chính trị Trung Quốc hiện tại với vị trí ngày
càng tuyệt đối của Tập Cận Bình trong quá trình hoạch định chính sách và (ii)
Phù hợp với đặc tính cá nhân của vị nguyên thủ này khi ông có sự kiên quyết hơn
hẳn so với lãnh đạo trước đó là Hồ Cẩm Đào trong việc duy trì vai trò cũng như
hệ tư tưởng của Đảng Cộng sản như là yếu tố tiên quyết trên con đường phát triển
của Trung Quốc. Chính hai nét này, theo tác giả, đã buộc sự phát triển của
Trung Quốc phải trả một cái giá tương đối đắt vì việc duy trì thể chế chính trị
sẽ đồng nghĩa với việc nền cản trở quá trình xây dựng kinh tế thị trường, phát
triển bền vững cũng như trong sạch hóa bộ máy lãnh đạo – các điều kiện không thể
thiếu nếu Trung Quốc muốn đạt vị trí siêu cường trên thế giới trong thời gian tới.
Với sự mạnh mẽ và kiên quyết trong thế nắm giữ sức mạnh gần như tuyệt đối của
người lãnh đạo của Trung Quốc, đảm bảo sự tồn tại của thể chế chính trị hiện tại
là cái giá mà nước này nhất định phải trả, cũng đồng nghĩa với việc phát triển
trở thành thứ yếu và giấc mơ thống lĩnh khó đạt được hơn.
Tác giả tập trung phân tích các khía cạnh về kinh tế
trong chương 3 “Bẫy thu nhập trung bình” (The Middle Power Trap). Trong phần
này, tác giả nhận định, cũng giống như nhiều nước đang phát triển khác, Trung
Quốc đang rơi vào bẫy phát triển trung bình. Theo đó, sau khi Trung Quốc trải
qua sự phát triển mạnh mẽ trong hiện tại với các thế mạnh về mặt tài nguyên, con
người…, đã đến thời điểm nền kinh tế nước này chững lại với những vấn đề cần giải
quyết. Để mô tả sự “chững lại” này, trong trang 63, tác giả đã sử dụng cụm từ
“bốn không” mà Nguyên thủ tướng Trung Quốc Ôn Gia Bảo đã sử dụng từ năm 2007,
đó là “không bền vững”, “không đồng bộ”, “không cân bằng” và “không ổn định”.
Trong phần này, tác giả đã đi phân tích khá sâu về các nguyên nhân, biểu hiện
cũng như hệ quả của “bốn không” mà nền kinh tế Trung Quốc đang gặp phải. Điểm hấp
dẫn trong phần này nằm ở chỗ, “bốn không” mà Trung Quốc đang đối mặt được tác
giả mô tả trong thế “động” khi đặt vào trong sự diễn tiến của chính trị Trung
Quốc với sự lên nắm quyền của Tập Cận Bình và Lý Khắc Cường – những chính trị
ra có quyết tâm cải tổ tương đối mạnh mẽ. Theo đó, cả hai vị lãnh đạo đều được
mô tả là có quyết tâm cũng như năng lực trong việc nhìn ra và cải thiện các vấn
đề mà nền kinh tế Trung Quốc đang gặp phải. Tuy nhiên, cải tổ sẽ đồng nghĩa với
việc thay đổi nhiều điểm trong thể chế chính trị của Trung Quốc, làm giảm quyền
lực của Đảng Cộng sản nói chung và các nhà lãnh đạo nói riêng – một điều không
thể chấp nhận trong tình hình chính trị Trung Quốc đương đại. Chính điều này,
chứ không phải là các yếu kém về nền kinh tế ở trên mới là “cái bẫy” cho sự
phát triển của Trung Quốc trong tương lai. Đây là lập luận tương đối sắc bén
khi cho thấy việc thống lĩnh về kinh tế của Trung Quốc trong thế kỷ 21 gần như
là một “nhiệm vụ bất khả thi” vì sự thay đổi các yếu kém về kinh tế gắn liền với
sự sụt giảm về quyền lực chính trị – một điểm khiến cải tổ, đổi mới, phát triển
không thể là một lựa chọn của cường quốc này.
Về mặt văn hóa – xã hội, trong chương 4 “Câu hỏi tại
sao” (The White Question), tác giả cho rằng, Trung Quốc hiện giờ đang phải đối
mặt với hàng loạt các thách thức về cả đối nội lẫn đối ngoại. Ở trong nước, chất
lượng cuộc sống, thể chế pháp lý và đặc biệt là lòng tin của người dân đối với
tầng lớp lãnh đạo đều là các điểm thiếu hụt của Trung Quốc trong tương quan so
sánh với tiêu chuẩn của một cường quốc, chưa nói đến một cường quốc có khả năng
thống lĩnh thế giới. Đối với các quốc gia bên ngoài, Trung Quốc cũng không phải
là một quốc gia “hấp dẫn”, thậm chí còn là một hình ảnh tương đối xấu xí và
đáng sợ với chính sách bành trướng lãnh thổ thể hiện ở các va chạm của mình
trên Biển Đông và Biển Hoa Đông thời gian gần đây. Trong luận điểm này, ở trang
101, tác giả còn chỉ ra một điểm tương đối thú vị về mặt xã hội học đó là mối
liên hệ giữa tỷ lệ nam – nữ với các cuộc bành trướng trong lịch sử từ Á tới Âu
khi các quốc gia phát động chiến tranh xâm lược thường có tỷ lệ nam giới vượt
trội so với nữ giới – một hiện trạng mà Trung Quốc đang phải đối mặt hiện nay với
bản sắc “trọng nam, khinh nữ” cùng với chính sách một con của mình. Tất nhiên,
đây là một giả định có thể gây nhiều tranh cãi đối với các những người theo
thuyết nam nữ bình quyền, song cũng là một quan sát đáng ghi nhận. Đồng thời,
cũng trong chương này, tác giả đã đưa đến một luận điểm hấp dẫn về mối liên hệ
giữa khả năng thống lĩnh của Trung Quốc và các đặc tính văn hóa xã hội của nước
này. Khi so sánh với các sự kiện một cường quốc đang lên thay thế một cường quốc
đã có trong việc lãnh đạo thế giới, Johnathan Fenby đã khẳng định, sở dĩ, những
sự chuyển tiếp này có thể xảy ra vì suy cho cùng, các cường quốc đều sở hữu
trung các giá trị và thước đo về văn hóa và tư tưởng tương đồng. Tuy nhiên, nếu
Trung Quốc có thể thay thế Mỹ trở thành cường quốc số 1, sự chuyển tiếp không
chỉ có ý nghĩa về mặt quyền lực, mà còn là sự thay đổi hẳn giữa các giá trị từ
Tây sang Đông, từ dân chủ theo kiểu của Mỹ sang chủ nghĩa cộng sản
theo kiểu Trung Quốc… Chính vì vậy, chắc chắn, nó sẽ kéo theo sự phản đối và cự
tuyệt không chỉ từ cường quốc hiện tại (Mỹ) mà còn từ các quốc gia còn lại trên
thế giới vốn đang hài lòng với trật tự thế giới mà Mỹ đặt ra sau khi chiếm lĩnh
vị trí siêu cường duy nhất từ sau Chiến tranh Lạnh tới nay. Có thể nói, các vấn
đề về văn hóa, xã hội đã khiến cho sức mạnh mềm của Trung Quốc suy giảm đáng kể,
khiến nước này không thể thực hiện được tham vọng thống trị thế giới trong thế
kỷ 21.
Thông qua cuốn sách của mình, Jonathan Fenby đã đưa
đến một cái nhìn toàn diện, khách quan về các vấn đề nội tại của Trung Quốc, từ
đó thể hiện các luận điểm thuyết phục về việc Trung Quốc sẽ không thể thống
lĩnh thế kỷ 21. Cuốn sách có giá trị tham khảo cao cho các độc giả muốn tìm hiểu
về Trung Quốc từ bên trong trên tất cả các lĩnh vực. Tuy nhiên, chính sự toàn
diện này cũng khiến cho cuốn sách gặp phải một số vấn đề nhất định về cả nội
dung và logic trình bày như sau: (i) Nghiên cứu vẫn chưa thực sự sâu sắc khi đề
cập tới từng vấn đề nhỏ cụ thể, như phân tích các mặt trong tính cách lãnh đạo
của Tập Cận Bình hay các vấn đề kinh tế, xã hội chuyên sâu. Mặc dù đâu đó trong
các chương sách tác giả cũng đề cập tới xuất thân và tính cách của vị lãnh đạo
này, song các tình tiết được đưa ra chưa được sắp xếp theo một hệ thống hay
khuôn khổ phân tích toàn diện liên quan tới mối quan hệ giữa cá nhân lãnh đạo
và các quyêts sách quốc gia. Đồng thời, cuốn sách cũng mang tính liệt kê, khảo
sát các đặc điểm của nền kinh tế, xã hội Trung Quốc chứ chưa có các phân tích
sâu sắc hơn trên bất kỳ một lĩnh vực cụ thể nào; và (ii) Mặc dù việc sắp xếp
trình tự các chương thể hiện rất rõ đường hướng tư duy của người Trung Quốc
theo phân tích ở trên, song nó cũng khiến cho một số yếu tố, lập luận bị lặp lại
ở các chương, đặc biệt là nội dung về mâu thuẫn giữa phát triển sức mạnh của Đảng
Cộng sản Trung Quốc với phát triển kinh tế của cường quốc này. Mặc dù có thể
nói đây là một trong những vấn đề nổi cộm nhất, cản trở Trung Quốc trong quá
trình thống lĩnh thế giới, song đồng thời, cũng có thể khiến tạo cho người đọc ấn
tượng không mong muốn về định kiến chính trị của tác giả trong một nghiên cứu
có giá trị rất lớn về mặt khoa học. Đồng thời, khi Trung Quốc tham gia càng sâu
vào đời sống chính trị thế giới, có lẽ độc giả sẽ kỳ vọng nhiều hơn vào các
phân tích liên quan tới các thách thức và cơ hội đối ngoại, định hình nên khả
năng thống lĩnh của Trung Quốc trong thế kỷ 21.
Tóm lại, cuốn sách “Liệu Trung Quốc có thể thống
lĩnh thế kỷ 21” là một cuốn sách có giá trị tham khảo lớn về Trung Quốc. Qua cuốn
sách, một lần nữa Jonathan Fenby đã thể hiện sự am hiểu sâu sắc và toàn diện của
mình về Trung Quốc trong suốt quá trình phát triển của cường quốc này. Cuốn
sách cũng là một tiếng nói thuyết phục trong cuộc bàn luận về vị trí mà Trung
Quốc có thể đạt tới trong thời gian tới. Đây là một vấn đề có giá trị tham khảo
quan trọng không chỉ về mặt tranh luận học thuật mà còn đối với các nhà hoạch định
chính sách trong việc tìm các đối phó với sự nổi lên của Trung Quốc trong dài hạn.
*
Lê Thu Hà, nghiên cứu viên Viện Biển Đông, Học viện
Ngoại giao. Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả.
No comments:
Post a Comment