Quốc Hưng (Theo AP, NPR)
Chủ nhật, 10/11/2019, 01:00 (GMT+7
Mỹ luôn phản đối Iran trở thành cường quốc hạt nhân,
nhưng chính Washington đã mang hạt nhân đến Tehran hơn nửa thế kỷ trước.
Iran ngày 6/11 bắt đầu bơm khí uranium vào các máy
ly tâm ở nhà máy Fordow, đánh dấu một bước tiến mới trong chương trình hạt nhân
vốn bị Mỹ phản đối quyết liệt. Tuy nhiên, chính Mỹ lại là nước đã đem công nghệ
hạt nhân tới cho Iran, giúp nước này thực hiện chương trình hạt nhân có tuổi đời
còn nhiều hơn cả cựu tổng thống Obama.
"Chương trình hạt nhân của Iran đã có từ 1957
và được Mỹ tài trợ với một lò phản ứng nghiên cứu 5 megawatt hiện vẫn đang hoạt
động bình thường ở Tehran", Ali Vaez, chuyên gia phân tích cấp cao về
Iran tại Tổ chức Khủng hoảng Quốc tế, cho biết.
Mỹ xây dựng lò phản ứng hạt nhân đó vào năm 1967 tại
đại học Tehran, đồng thời cung cấp nhiên liệu cho lò phản ứng là uranium được
làm giàu cấp độ vũ khí.
Đây là một phần trong chương trình "Nguyên tử
vì Hòa bình" của cựu tổng thống Dwight D. Eisenhower, sáng kiến đưa
các công nghệ hạt nhân dân sự đến nhiều quốc gia nhằm thuyết phục họ không theo
đuổi chương trình hạt nhân quân sự.
Tổng thống Mỹ Dwight D. Eisenhower phát biểu về
chương trình "Nguyên tử vì Hòa bình" tại Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc
năm 1953. Ảnh: NPR.
Những quốc gia được hưởng lợi từ chương trình này gồm
có Israel, Ấn Độ, Pakistan và Iran, khi đó dưới sự trị vì của Vua Mohammad Reza
Pahlavi, người nhận được sự hậu thuẫn của Mỹ.
Theo chương trình này, các nước tham gia nhận được một
lò phản ứng hạt nhân nhỏ và nguồn nhiên liệu cho lò phản ứng. Iran khi đó
có đủ tiềm lực tài chính để khai thác các kiến thức về công nghệ hạt nhân đầy mới
mẻ vừa được Mỹ trang bị và phát triển đội ngũ nhà khoa học.
Chính quyền vua Pahlavi đã chi trả học phí cho hàng
chục sinh viên Iran đến Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) của Mỹ để học về kỹ
thuật hạt nhân trong giai đoạn giữa thập niên 1970, MIT cho biết.
Phần lớn những người này sau đó về nước và trở thành
nòng cốt cho chương trình hạt nhân Iran. Đó cũng là lúc Mỹ cảm thấy rằng họ
dường như đã mắc sai lầm. Họ lo sợ Iran tìm cách chế tạo vũ khí hạt nhân.
Các nhà ngoại giao Mỹ từ cuối thập niên 1970 bắt đầu
đàm phán nhằm hạn chế chương trình hạt nhân của Iran. Tuy nhiên, vua Pahlavi
kiên quyết tuyên bố Iran có quyền sở hữu năng lượng hạt nhân như mọi quốc gia
khác. Sau đó, Iran đã ký các hợp đồng xây dựng nhà máy hạt nhân với Tây Đức và
Pháp.
Sau khi vua Pahlavi bị lật đổ năm 1979 và một chính
quyền Hồi giáo mới do Lãnh tụ tối cao Ruhollah Khomeini lãnh đạo được lập ra,
chương trình hạt nhân của Iran không được chế độ mới coi trọng. Khomeini từng
nói rằng các nhà máy hạt nhân ở Bushehr nên được sử dụng làm kho chứa lúa mì và
tuyên bố từ bỏ các chương trình năng lượng hạt nhân tốn kém ở Iran, nơi có trữ
lượng dầu mỏ lớn.
Tuy nhiên, mọi chuyện thay đổi trong thập niên 1980,
khi Iran tham gia cuộc chiến khốc liệt với nước láng giềng Iraq do Saddam
Hussein lãnh đạo. Trong cuộc chiến, không quân Iraq liên tục dội bom vào cơ sở
hạt nhân đang ngừng hoạt động ở Bushehr.
Cuộc chiến kéo dài từ năm 1980 đến 1988 đã khiến
Iran rơi vào tình trạng thiếu điện nghiêm trọng. Cuối cùng, các lãnh đạo Iran
đã quyết định tái khởi động chương trình hạt nhân, dù nguyên nhân chính xác
không được nêu ra.
Điều này đã khiến nhiều nước quan ngại về khả năng
Iran sẽ phát triển vũ khí hạt nhân, song Tehran liên tục phủ nhận cáo buộc này.
Trong những năm đầu thập niên 2000, Iran đã đề nghị thảo luận về tương lai của
chương trình hạt nhân nước này, thậm chí đã đạt được một thỏa thuận với các cường
quốc châu Âu. Tuy nhiên, Mỹ từ chối ký thỏa thuận đó.
Sau khi nỗ lực đạt được một thỏa thuận thất bại,
Iran bắt đầu xây dựng hàng nghìn máy ly tâm, được dùng để làm giàu uranium.
Cựu tổng thống Iran Mahmoud Ahmadinejad, người đắc cử
năm 2005, kiên quyết theo đuổi chương trình hạt nhân, ngay cả khi người
dân bắt đầu phản đối và kinh tế lao dốc mạnh, làm bùng phát nhiều cuộc biểu
tình.
Khi những nỗ lực đàm phán với Ahmadinejad năm 2010 của
chính quyền cựu tổng thống Obama thất bại, Mỹ và các cường quốc khác đã tăng cường
thêm các lệnh trừng phạt Iran.
Đến khi Tổng thống Hassan Rouhani lên nắm quyền năm
2013, các nhà ngoại giao Iran mới bắt đầu các cuộc đàm phán kín với Mỹ. Nhà ngoại
giao Mỹ William Burns, hiện là chủ tịch Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, đã dẫn
đầu phán đoàn Mỹ trong các cuộc đàm phán bí mật, cho rằng "đó là thời điểm
thích hợp nhất để thỏa hiệp".
Hồi tháng 7/2015, Iran đã ký một thỏa thuận hạt nhân
với nhóm P5+1 gồm Mỹ, Pháp, Đức, Anh, Nga và Trung Quốc, có tên Kế hoạch Hành động
Toàn diện Chung (JCPOA). Theo thỏa thuận, Iran đồng ý hạn chế làm giàu uranium
dưới sự giám sát của Liên Hợp Quốc để đổi lấy việc dỡ bỏ các lệnh trừng phạt
kinh tế.
Khi đó, các doanh nghiệp nước ngoài nhanh chóng ký kết
nhiều thỏa thuận hợp tác với Iran, đáng chú ý nhất là các hợp đồng bán máy bay
của Airbus và Boeing trị giá hàng tỷ USD.
Tổng thống Iran Hassan Rouhani thăm nhà máy hạt nhân
Bushehr hồi năm 2015. Ảnh: AP.
Tuy nhiên, đến
tháng 5/2018, Trump đơn phương rút khỏi JCPOA vì cho rằng thỏa thuận này không
đề cập đến chương trình tên lửa đạn đạo của Iran và sự can thiệp của nước này
vào các xung đột trong khu vực.
Quyết định của Trump đã cản trở các thỏa thuận
thương mại được mong chờ trước đó và giáng một đòn mạnh mẽ vào nền kinh tế vốn
suy yếu của Iran. Kể từ đó, chính quyền Trump liên tục tuyên bố rằng bất kỳ quốc
gia nào nhập khẩu dầu thô của Iran sẽ phải đối mặt với các lệnh trừng phạt của
Mỹ.
Sau khi Mỹ rút khỏi JCPOA, Iran liên tục phá vỡ các
cam kết hạt nhân trong thỏa thuận. Hồi tháng 7, Tehran đã "vượt rào"
hạn mức 300 kg uranium dự trữ và tăng mức làm giàu lên tới 4,5%. Iran cho biết
rằng nước này đã tăng sản lượng uranium làm giàu thấp từ 450 gram/ngày lên 5
kg/ngày.
Gần đây, Tehran tuyên bố rằng nước này đang sở hữu
hơn 500 kg uranium làm giàu thấp, trước khi tái khởi động các máy ly tâm ở
Fordow.
Iran khẳng định đây là động thái nhằm "thúc ép
các cường quốc châu Âu và các đối tác thương mại tìm một giải pháp toàn diện
cho Iran chứ không phải để phá hoại thỏa thuận". Rouhani gần đây cảnh báo
rằng Iran có thể sẽ tiếp tục phá vỡ các cam kết hạt nhân vào tháng 1/2020 nếu
như châu Âu không giúp nước này xuất khẩu dầu mỏ.
Tuy nhiên, giới chuyên gia cho rằng việc Iran liên tục
phá vỡ thỏa thuận hạt nhân có thể "phản tác dụng". Chuyên gia
Feraydoune Majlesi tại Tehran cho biết ông lo ngại rằng những động thái quyết
liệt của Iran có thể đẩy các lãnh đạo châu Âu về phía Mỹ.
"Trong chính sách đối ngoại, chúng ta cần phải
cho đi thì mới được nhận lại. Iran đang sử dụng các biện pháp đe dọa và liên tục
đưa ra 'tối hậu thư'. Việc liên tục phá vỡ các cam kết của thỏa thuận hạt nhân
sẽ không đem lại lợi ích quốc gia cho Iran", Majlesi nói.
Quốc
Hưng (Theo AP, NPR)
No comments:
Post a Comment