Trò chuyện với họa sĩ - NXB Thời đại
25/05/2015
Nhà
phê bình mĩ thuật Phan Cẩm Thượng là người ít nói. Ông ưa ngồi lặng lẽ trầm tư,
ưa “lánh mình” về những nơi chốn thâm nghiêm, yên tĩnh như những cổ tự, đình miếu...nơi
ông đã có nhiều năm gắn bó, nghiên cứu, khảo sát các di sản văn hoá cổ. Tư chất
của người làm nghiên cứu văn hoá khiến nhiều tác phẩm của ông đi ra ngoài phạm
vi nghiên cứu chuyên biệt về mĩ thuật cổ. Cũng chính vì nhiều năm độc hành để
làm các chuyến điền dã, nên ông rất thấu hiểu văn hoá và lối sống làng xã Bắc bộ.
Ở một góc độ khác, sinh ra và gắn bó với Hà Nội,
trung tâm sinh hoạt của giới trí thức được xem là tiêu biểu cho đời sống văn
hoá Việt, nên ông cũng là người hiểu về tầng lớp trí thức một cách tường minh.
Trí
thức Việt: thất bại nhiều hơn thành tựu
Trong đời sống văn hoá của chúng ta hôm nay, đang tồn
tại một khái niệm ‘tâm lí làng xã”, đặc biệt, khái niệm này được “ám chỉ” cho tầng
lớp trí thức, chứ không phải cho những người nông dân - những người đương nhiên
gắn bó với làng, văn hoá làng và tâm lí làng. Từ góc nhìn cá nhân, ông có nhận
thấy hiện tượng đó trong đời sống văn hoá, đời sống trí thức hiện đại Việt Nam
hay không?
- Theo nghĩa đen, làng xã là một cộng đồng dân cư nhỏ
nhất trong xã hội Việt Nam, có tập tục riêng, hương ước riêng và cả tín ngưỡng
riêng. Cách sống của người Việt trong làng xã hình thành nên tính cách người Việt,
nên dù ra khỏi làng xã, tính cách ấy vẫn không mất đi, thậm chí còn phát triển
mạnh mẽ, như là một phương cách sống hữu hiệu ngay trong xã hội hiện đại. Tâm
lí làng xã là một hình thái sống, còn sinh động hơn cuộc sống trong cái làng thật
sự. Hình thái sống này không ngoại trừ tầng lớp trí thức, dù họ luôn được coi
là những người cấp tiến. Bởi vì trí thức Việt Nam thất bại nhiều hơn là đạt được
những thành tựu trong quá trình phát triển của xã hội.
Vậy theo ông, những nguyên nhân nào dẫn đến sự tồn tại
“hình thái sống” của “tâm lí làng xã”, một cách sinh động trong đời sống người
trí thức. Có phải do hầu hết trí thức của ta hiện nay đều xuất thân từ nguồn gốc
nông dân, chưa thể ngay lập tức thoát khỏi những tập quán, tâm lí văn hoá làng
hay do tầng lớp trí thức của ta quá mỏng so với 80% dân số là nông dân, nên
không thể tránh khỏi những tác động văn hoá ngược từ tầng lớp đông đảo này?
- Khi đi ra khỏi làng, đại bộ phận trí thức không muốn
quay lại, ví dụ những người thành đạt ở làng cổ Đường Lâm chẳng hạn. Điều đó
cho thấy họ không lưu luyến gì với các tập tục già cỗi, một lối sống và cơ chế
hành chính, không làm cho họ hoạt động tốt hơn. Người Việt có câu ‘Xấu đều hơn
tốt lỏi”, nghĩa là những cá nhân quá xuất sắc so với cộng đồng, có nguy cơ ảnh
hưởng không tốt đến tập quán cộng đồng, vậy nên không có anh ta thì tốt hơn. Ta
thấy điều này trong việc tuyển mộ nhân sự ở nhiều cơ quan hiện tại. Con em
trong nhà, người có tiền, người làm hài lòng mình trước, sau cùng mới đến người
tài. Ở nhiều nơi, người có năng lực dần bị cô lập, rồi tự rút lui. Kinh tế thị
trường gỡ lại cái này đôi chút, vì không có người giỏi làm ăn không khá được,
nhưng trong các khu vực không tính đến hiệu quả kinh tế thì tình hình chẳng có gì
thay đổi.
Điều lạ lùng, là ngay cả một tập thể những trí thức
cấp tiến, có ngồi lại với nhau cũng trở thành một làng xã. Hình như trong tâm
khảm của chúng ta có sự dẫn dắt của hàng ngàn năm lề thói làng xã. Nó đã nhập
vào gene, nó cũng có sức mạnh nhất định, nhất là trong việc gạt bỏ ai, loại trừ
ai ra khỏi cộng đồng mà không cần dùng đến các biện pháp hành chính. Ví dụ sức
mạnh của dư luận, thư nặc danh, lời đồn thổi... người ta tin hơn là sự thực. Lối
sống làng xã có khả năng bảo vệ người ta trong cộng đồng nhỏ hẹp, tạo sức mạnh
trong các cuộc đấu đá, mà đấu đá là thường xuyên ở mọi nơi mọi lúc. Vấn đề là
chúng ta có muốn ra khỏi làng xã hay không, khi mà làng xã cổ truyền thì tan rã
gần hết rồi.
Càng
trí thức càng... không muốn ai hơn mình (!)
Hiện tượng “tâm lí
làng xã” trong đời sống của người trí thức Việt biểu hiện ra sao? Ông có thể
nêu một vài ví dụ? Bi quan, yếm thế, bảo thủ, cục bộ, không mạnh dạn đón nhận
cái mới, khó chấp nhận thành công của người khác, làm việc theo chỉ đạo ít chịu
nghĩ sâu và không dám thể hiện cái tôi, theo đóm ăn tàn..v.v… Đó có phải cũng
là biểu hiện của tâm lí làng xã?
- Ví dụ thì dễ thôi, bạn kiếm được chút tiền, bạn có
bồ... nhoáng một cái cả cơ quan biết. Nhưng bạn có sáng kiến, phát minh thì còn
lâu người khác mới hay. Bạn in tập thơ, nếu không tặng đủ, ai cũng giận, tặng rồi
cũng chẳng ai đọc. Là họa sĩ, bạn vẽ xấu thì người ta khinh, vẽ đẹp thì người
ta ghét. Cái tâm lí làng xã trong trí thức lắm chuyện lắm... Tóm lại là không
muốn ai hơn mình, càng là trí thức càng vậy.
Khi phê phán trí thức trước tiên phải xem thế nào là
trí thức. Theo tôi trí thức có ba loại: trí thức dẫn đường, học giả và trí thức
chuyên ngành (tất nhiên ranh giới giữa ba loại trên là tương đối). Trí thức dẫn
đường là những người cấp tiến nhất có khả năng dẫn dắt dân tộc, những người loại
này rất hiếm. Học giả thì có, nhưng nghiên cứu không sâu dẫn đến tác động xã hội
không mạnh. Trí thức chuyên ngành, đã từng hình thành, nhưng do chiến tranh,
khoa học chưa phát triển, đời sống kinh tế chưa cao, nên đáng lẽ phải có rất
nhiều trí thức chuyên ngành thì lại ngày một ít đi, thay vào đó là một đám giả
trí thức. Đã là trí thức chuyên ngành thì phải có khả năng lao động độc lập
trong môi trường trí tuệ, đưa được học thuật vào thực tiễn. Ngoài đám giả trí
thức, hay bên cạnh một số rất ít những trí thức chuyên ngành, còn có những thợ
bậc bẩy.
Nếu ba đối tượng trí thức trên hình thành và phát
triển mạnh trong xã hội ta, thì chúng ta đã không phải phàn nàn nhiều về tâm lí
làng xã trong trí thức. Tiếc thay có quá nhiều giáo sư, tiến sĩ, thạc sĩ, nhà
giáo ưu tú... nhưng đụng vào một việc cụ thể thì chỉ thấy huyên thuyên, trừu tượng,
hoa mĩ, nói những điều không nghĩ và nghĩ những điều không nói. Còn lại là đám
học trò mà thôi.
Nói riêng trong lĩnh vực văn hoá văn nghệ, người
sáng tác, nhà nghiên cứa, nhà phê bình...
Ông
thấy sự biểu hiện của hiện tượng này như thế nào?
Lĩnh vực văn hóa nghệ thuật đòi hỏi có chuyên môn thật,
nên nhìn chung ai có nghề cao đều có khả năng tránh được những thói hư tật xấu
của nếp sống làng xã, vì thời gian dành cho sáng tác đã không đủ còn hơi đâu
nghĩ đến chuyện người khác. Tuy nhiên có những nghệ thuật phải hoạt động tập thể,
như kiến trúc, sân khấu, điện ảnh thì nếp sống làng xã vừa giúp cho hoạt động
này dễ dàng hơn, thế nhưng để đi đến một tác phẩm đỉnh cao thì khó vô cùng vì
nó đòi hỏi phải có sự thỏa hiệp của cả một tập thể. Các hội đoàn nghệ thuật
cũng là những cái làng theo nghĩa nào đó. Đã là làng thì phải có lí trưởng,
chánh tổng, hội đồng kì hào kì mục, có khao vọng, chia xôi oản và góc chiếu giữa
đình.
Trong thời đại hội nhập hôm nay, “tâm lí làng xã” liệu
có là lực cản, là những tác nhân tiêu cực ảnh hưởng đến sự phát triển của đời sống
văn hoá, sự tiến bộ của người trí thức và làm chậm quá trình hội nhập không?
- Cho đến những năm 1970, đại bộ phận trí thức vẫn sinh ra từ nông thôn, kinh tế nông nghiệp vẫn đóng vai trò chủ đạo. Tôi vẫn hằng mong nông thôn có nhiều trí thức để giúp cho nông dân và nông nghiệp, thế nhưng rất ít người đi học, có trình độ rồi quay lại nông thôn. Mọi hoạt động cần đến trí thức ở nông thôn, trừ các phương diện quốc gia: thủy lợi, điện lực, giao thông, đều do người nông dân tự mầy mò. Kết quả là cho đến nay, cơ khí hóa nông nghiệp, phân hóa học, thuốc trừ sâu, thuốc tăng trọng, bảo quản thực phẩm... hầu hết là người nông dân tự mua của Trung Quốc, hoặc tự tạo, tự sử dụng, không ai hướng dẫn, gây ra những tổn hại không nhỏ về môi trường và an toàn thực phẩm trong xã hội.
- Cho đến những năm 1970, đại bộ phận trí thức vẫn sinh ra từ nông thôn, kinh tế nông nghiệp vẫn đóng vai trò chủ đạo. Tôi vẫn hằng mong nông thôn có nhiều trí thức để giúp cho nông dân và nông nghiệp, thế nhưng rất ít người đi học, có trình độ rồi quay lại nông thôn. Mọi hoạt động cần đến trí thức ở nông thôn, trừ các phương diện quốc gia: thủy lợi, điện lực, giao thông, đều do người nông dân tự mầy mò. Kết quả là cho đến nay, cơ khí hóa nông nghiệp, phân hóa học, thuốc trừ sâu, thuốc tăng trọng, bảo quản thực phẩm... hầu hết là người nông dân tự mua của Trung Quốc, hoặc tự tạo, tự sử dụng, không ai hướng dẫn, gây ra những tổn hại không nhỏ về môi trường và an toàn thực phẩm trong xã hội.
Trong thời đại hội nhập cần có một chiến lược về trí
thức, nếu không các công ty nước ngoài sẽ cám dỗ hết những người tài, mà nhà nước
thì mất công đào tạo. Sự phát triển thực tiễn của công nghệ dẫn đến bỏ rơi
nghiên cứu cơ bản trong khoa học, vì coi rằng ta chỉ ứng dụng, còn nghiên cứu
cơ bản sao bằng được Tây. Các trí thức khoa học xã hội cũng có nguy cơ bị bỏ
xó, vì người ta không thấy ích lợi kinh tế từ họ. Những điều trên dẫn đến một bộ
phận trí thức công nghệ trở thành tầng lớp trung lưu, bộ phận còn lại co cụm với
đồng lương và tiền dự án lèo tèo, và rồi lại quanh quẩn trong cái làng của
mình, uống rượu vặt, làm thơ thế sự và bị đám trí thức giả o ép.
Tình hình hiện nay không phát triển không được,
không hội nhập không được, không có chuyên môn không được, ở đây có sự xích lại
gần giữa khoa học và nghệ thuật, tạo ra động lực xã hội hiện đại. Giữa các lĩnh
vực văn hóa nghệ thuật và kinh tế khoa học của chúng ta hiện nay vẫn có khoảng
cách, nhà kinh doanh không cần đến văn nghệ, hoặc cần thì coi văn nghệ như là đồ
trang sức làm sang. Có thể ta sẽ giầu có, nhưng văn minh và phát triển vẫn còn ở
phía trước.
Thang
bậc trí thức của chúng ta không cao so với thế giới
Có thể khắc phục “tâm lí làng xã” trong đời sống
tinh thần của người trí thức Việt Nam hay không? Và việc khắc phục sẽ là chuyện
một sớm một chiều nêu người trí thức biết tự nhìn nhận điểm yếu của mình và nỗ
lực khắc phục nó, hay ngược lại, là chuyện không tưởng?
- Vẫn có nhiều trí thức ở làng, sống và sáng tạo ở
làng, có những đóng góp vượt ra ngoài lũy tre xanh. Hình như vấn đề không phải
là có tâm lí làng xã hay không, mà vấn đề năng lực chuyên môn đến đâu. Nếu bạn
nói chuyện về một lão nông thực sự, một thợ máy giỏi, một thày giáo làng nghiêm
túc, họ đều nhìn nhận được thấu đáo về xã hội. Người trí thức, dẫu còn tồn đọng
tâm lí làng xã, nhưng là nhà chuyên môn thực sự, khi gia nhập xã hội công nghiệp
hiện đại, họ cũng nhanh chóng hòa nhập và chấp nhận cái mới. Ở phố mà lạc hậu
còn mệt hơn ở làng mà cấp tiến.
Nhìn rộng hơn, làng xã là một môi trường. Tự chúng
ta đã biến các cơ quan, xí nghiệp, trường học hiện đại thành những cái làng, và
đường nhiên cán bộ, công nhân, thầy giáo học sinh ở đó cũng biến thành những
người nông dân thủ cựu. Không thể có chuyện cơ quan công sở của xã hội hiện đại
mà người đứng đầu lại không phải người có trình độ, nhân viên không biết việc
những lại không thể thải hồi, không thể tiếp nhận người có năng lực nếu sai
nguyên tắc hành chính. Đó chính là cái làng - cơ quan trong đời sống hiện đại.
Môi trường sinh ra tâm lý. Làm gì có tâm lý làng xã trong một công ty nước
ngoài ở Việt Nam? Ai làm được việc thì trụ lại, ai không làm được việc thì mời
đi ra, năng suất lao động là tiêu chuẩn đánh giá. Đây chính là ván đề, khi ta
đánh giá con người bằng năng suất lao động thì tâm lí làng xã sẽ tự thủ tiêu.
Ngoài tác động tiêu cực, tâm lí làng xã cũng có những
mặt tích cực. Theo ông, đâu là điểm tích cực? Làm thế nào để mặt tích cực này
được phát huy tối đa và mặt tiêu cực bị triệt tiêu triệt để?
- Những tập tục hay và dở của làng xã đều cần thiết
cho sự tồn tại của nó. Ví dụ thói lười học ngoại ngữ đã bảo tồn được tiếng Việt
qua nhiều lần bị ngoại xâm đô hộ, mà giữ được tiếng nói tức là phần quan trọng
nhất của dân tộc vẫn nguyên vẹn. Coi mọi người như đồng bào, anh em, coi trọng
tình nghĩa, chia sẻ trong khó khăn... đều là những đức tính tốt sính ra từ đời
sống làng xã. Tuy nhiên từng mặt một sẽ trở thành nhược điểm trong xã hội hiện
đại. Ta buộc phải có ngoại ngữ, phải coi nhau là công dân, phải bớt cảm tính
trong khoa học và công nghiệp. Một số thứ cần phát huy truyền thống và một số
thứ cần phủ nhận truyền thống.
Tâm lí làng xã mà chúng ta đề cập tới trong cuộc trò
chuyện hôm nay chỉ là một khía cạnh nhỏ trong những biểu hiện đời sống tinh thần
và diện mạo của người trí thức Việt Nam? Và theo ông, đâu là những đặc điểm
tiêu biểu nhất của tầng lớp này?
- Có hai điểm quan trọng nhất của người trí thức là
đức tính hi sinh và khả năng kiên trì nghiên cứu, thì trí thức Việt Nam đều thừa,
mặc dù họ rất thông minh.
Trong tương lai gần, tầng lớp trí thức Việt sẽ phát
triển, hội nhập với thế giới ra sao? Khi lĩnh vực giáo dục đào tạo đang được ưu
tiên cải tổ như hiện nay, trí thức Việt sẽ lớn mạnh cũng như phát huy được năng
lực của mình hay không? Ông mong muốn như thế nào về người trí thức?
Tầng lớp trí thức tự nó giống như một dòng sông, lúc
nào cũng muốn hòa nhập với con sông
lớn hơn và vươn ra biển cả. Có thể nói, điều kiện học
tập của chúng ta đã tốt hàng nghìn lần so với hai ba mươi năm trước, nhưng
phương thức giáo dục chẳng cải thiện được bao nhiêu, quy luật đào thải tự nhiên
chưa được chấp nhận. Cái đó dẫn đến học sinh phải học hành nhiều, mà chuyên môn
vẫn không sâu, chúng ta tốn kém để giỏi nhiều thứ vô tích sự, do đó hình thành
những trí thức vô tích sự. Hội nhập trí thức là một tất yếu, đã diễn ra và đang
diễn ra. Có người muốn hội nhập mà không được. Có người bị hội nhập, dẫn đến hội
nhập thụ động. Lại có người chỉ hội nhập được từng phần. Rất ít người có thể chủ
động hội nhập. Thang bậc trí thức của chúng ta không cao trên thế giới, nhất là
trong khoa học công nghệ.
Xét cho cùng cái thời của giai tầng trí thức như là tinh
hoa xã hội đã qua rồi, trí thức mang tính nhân loại và những xã hội phát triển
thì tất cả đều là trí thức theo nghĩa chuyên môn. Tôi hướng đến một tầng lớp
trí thức như vậy, như đạo Phật nói: quý tiện, hiền ngu, bình đẳng.
*
2 PHẢN HỒI
ĐẶNG VŨ MINH (KHÁCH VIẾNG THĂM)
Chửi mát như bác Thượng này đếch làm ai sợ cả. Em là
Đặng Vũ Minh, biệt danh Minh câm, con lão cu Hỷ và mụ đĩ Thức đây, Chúng em bị
chửi tàn tệ hơn nhiều, nhưng da mặt chúng em dày lắm, chúng em vẫn vác mặt
nhâng nháo đi các nơi vận động trúng cử khóa tới, chúng em chả xấu tí nào. Đây
này, không tin các bác cứ đọc bài này xem, để thấy bản lĩnh nhịn nhục của chúng
em giỏi đến thế nào nhé.
http://baotoquoc.com/2015/05/23/moi-cac-tri-thuc-dom-ra-khoi-lien-hiep-cac-hoi-khoa-hoc-va-ky-thuat-viet-nam/
http://baotoquoc.com/2015/05/23/moi-cac-tri-thuc-dom-ra-khoi-lien-hiep-cac-hoi-khoa-hoc-va-ky-thuat-viet-nam/
LOLOHOVONO (KHÁCH VIẾNG THĂM)
Ông này chửi khéo cái cơ quan xôi thịt có tên liên
hiệp hội khoa học Việt Nam nơi có trụ sở tạp trí khoa học tổ quốc mà nó đã bị bọn
xôi thịt niêm phong và đuổi 8 phóng viên ra đường hơn một năm nay. Xin hỏi ông
là ông đã có ý kiến gì với bọn xôi thịt về việc này khi ông là một nạn nhân
không? Nói thẳng ra là là dù cái cơ quan này mang danh tổ chức của giới trí thức
nhưng làm gì có trí thức đúng nghĩa của nó. Chỉ có bọn trí ngủ xôi thịt thôi
ông ạ.
No comments:
Post a Comment