Nguyễn Quốc Tấn Trung - Luật
Khoa
23/06/2020
Một bộ phận người dân Hoa
Kỳ đang nổi giận.
Trước tiên, họ giật
sập tượng của các tướng lĩnh chính quyền miền Nam trong cuộc nội chiến
Hoa Kỳ giai đoạn 1861 – 1865, vốn là những người mong muốn duy trì chế độ nô lệ.
Đây là một hành động mà ở
mức độ nào đó, tôi có thể hiểu và cảm thông. Chưa đến hai trăm năm, nghĩa là
chưa đến ba thế hệ. Ký ức về phân biệt chủng tộc và nạn mua bán sử dụng nô lệ,
những bất công mà người da đen phải đối mặt cho đến tận giữa thế kỷ 20 vẫn còn
rất mới mẻ. Những điều đó có lẽ hoàn toàn đủ để lý giải cho sự tức giận và tính
biểu tượng của hành vi mà các nhóm biểu tình đang thể hiện.
Một số đập
phá tượng đài của nhà hải hành nổi tiếng Christopher Columbus. Một quyết
định, theo tôi, khá khó hiểu về mặt lịch sử. Columbus “tìm ra” châu Mỹ, hiển
nhiên là dưới góc nhìn của người châu Âu, và bắt đầu công cuộc khai phá, thuộc
địa hóa vùng đất trù phú này vào cuối thế kỷ 15. Đây là thời điểm mà các nguyên
tắc pháp lý quốc tế như “quyền chinh phạt” (right to
conquest) và nền kinh tế nô lệ vẫn còn được xem là lẽ thường. Khó mà sử dụng tiêu chuẩn ngày
nay để lên án Columbus về những định kiến và cách hành xử mà ông cùng những người
bạn châu Âu của ông đã làm.
Cho đến nay, nhiều người
đã bắt đầu nhắm đến các bức tượng của những nhà lập quốc Hoa Kỳ lừng danh, như
George Washington. Dù là một tướng lĩnh tài năng, một nhà tư tưởng lớn, là người
có tầm ảnh hưởng nhất trong việc định hình nên vai trò của vị trí tổng thống
Hoa Kỳ đương đại và cũng là một người không màng danh lợi (Washington từ chối nắm
giữ vị trí tổng thống nhiệm kỳ thứ ba để nghỉ hưu sớm), cái tội tày trời của
Washington là một điền chủ giàu có sử dụng nô lệ như nhiều điền chủ thời điểm
đó. Các sử gia ghi
nhận rằng Washington không thoải mái với việc sở hữu nô lệ, cũng như
mong muốn Hoa Kỳ có thể loại bỏ định chế nô lệ hợp pháp trong tương lai. Ông
cũng có hành động thực tế là trả tự do cho hơn 100 nô lệ ông đang sở hữu bằng
di chúc của mình. Nhưng rõ ràng như vậy là chưa đủ đối với các nhóm biểu tình tại
Hoa Kỳ hiện nay.
Tượng Christopher
Columbus ở Tòa nhà Quốc hội bang Minnesota bị người biểu tình giật đổ, tháng
6/2020. Ảnh: Evan Frost | MPR News.
***
Bản thân tôi không đồng
tình hoàn toàn với cách biểu hiện của các cuộc biểu tình đang diễn ra, đặc biệt
nếu chúng nhắm vào các nhân vật lịch sử xa xưa như Columbus hay George
Washington. Tôi không nghĩ rằng chúng thận trọng về mặt chính trị, tinh tường về
mặt lịch sử hay sáng suốt về mặt đường lối.
Tuy nhiên, tôi hiểu lý do
vì sao họ mong muốn thực hiện hành vi này.
Đến cuối cùng, các tượng
đài, đền thờ hay các công trình tưởng niệm công cộng khác nhau được dựng nên đều nhằm xây
dựng, quảng bá hay củng cố một niềm tin chính trị, lịch sử nào đó cụ thể. Chúng
thường thể hiện sự tự hào chắc chắn của một cộng đồng (hoặc chí ít là của nhà cầm
quyền) đối với một sự kiện lịch sử, một nhân vật lịch sử và rộng hơn, là một diễn
ngôn chính trị bao trùm.
Trong nghiên cứu quan trọng
và độc đáo của giáo sư sử học Helke Rausch (Đại học Freiberg – Đức) về chiến lược
biểu trưng sự tiếp nhận của cộng đồng đối với các tượng đài, bà nhận thấy sự “lạm
phát” tượng đài tại các thủ đô lớn của châu Âu tập trung chủ yếu vào giai đoạn
thế kỷ 19. Từ năm 1848 đến năm 1914, Paris có thêm đến 78 tượng đài, London có
61 tượng đài và Berlin có 59 tượng đài. Và tất cả đều phục vụ cho các mục tiêu
định hướng chính trị và lịch sử cụ thể.
Như bức tượng của vị vua
Thập tự chinh Richard Đệ Nhất – “Trái tim sư tử” – sừng sững giữa sân của Điện
Westminster đã hơn 150 năm, gốc gác là xây dựng tính quốc tế hóa và sự lãnh đạo
“lâu đời” của Vương quốc Anh trong các phong trào liên lục địa. Từ đó, họ mong
muốn lý giải cho sự thống trị của người Anh đối với các lãnh thổ thuộc địa trải
dài khắp thế giới.
Hay tượng đài của Thánh
Joan of Arc (một nữ binh nổi tiếng giai đoạn chiến tranh trăm năm với Anh 1337
– 1453), dựng ngay tại Paris’ Place des Pyramides vào năm 1874, cho đến nay
luôn là một góc nổi tiếng của cuộc đua Tour de France mỗi năm. Mục tiêu thật sự
của nó tại thời điểm được xây dựng, là tìm ra cách diễn giải khác cho các thất
bại quân sự của nước Pháp dưới thời Napoleon, xây dựng hình ảnh của một nước
Pháp kiên cường trước ngoại xâm, cùng lúc đó khẳng định vị thế của Khối liên hiệp
Pháp với các lãnh thổ thuộc địa.
Vì bản chất chính trị gần
như là thuần túy của hầu hết các tượng đài, đền điện, việc chúng trở thành đối
tượng bị tấn công để thể hiện một thông điệp chính trị nhất định cũng là điều dễ
hiểu.
Người viết cũng nhận ra rằng
đây không phải lần đầu tiên các tượng đài bị giật sập hay phá bỏ trong lịch sử.
Chỉ vài năm trước đây
thôi, người dân Ukraine giật đổ tượng Lenin và Friedrich
Engels như là một lời phủ nhận các giá trị cộng sản mà họ đã từng bị
cưỡng ép tiếp nhận.
Chính quyền Ba Lan dành
hàng chục năm kể từ đầu thập niên 1990 để dỡ bỏ hoàn toàn hay di dời các tượng
đài thời Soviet vào bảo tàng lịch sử. Cũng dưới dạng một lời khẳng định chính
trị rằng họ không phủ nhận, nhưng cũng không muốn vinh danh hay ủng hộ các giá
trị và tội ác người Nga đã thực hiện trên lãnh thổ Ba Lan.
Xa hơn nửa thế kỷ, chiến
dịch “dọn
dẹp” của người Đức còn mạnh mẽ hơn. Sách báo tuyên truyền chủ nghĩa
Phát-xít bị rút khỏi thư viện. Báo đài Phát-xít bị đóng cửa. Mọi dấu tích vật
lý dù là nhỏ nhất của Đế chế thứ Ba (The Third Reich) đều bị xóa bỏ.
Kể từ năm 1949, Cộng hòa
Liên bang Đức hình sự hóa việc trưng bày công cộng dấu chữ thập ngoặc
(swastikas) – biểu tượng của Đảng Quốc Xã. Họ phá hủy một cách có hệ thống các
tượng đài và thậm chí là cho nổ những công trình kiến trúc mang phong cách
Nazi. Kinh hoàng hơn, các tướng lĩnh, sĩ quan, quân nhân và quan chức dân sự Đức
Quốc Xã sau khi chết vì nhiều lý do sẽ bị chôn tập thể, không được đề họ tên
hay ghi nhận ngày tháng mất nhằm đảm đảm rằng mồ mả của những người này sẽ
không thể trở thành nơi thờ phụng của những người còn cảm tình với Quốc Xã.
***
“Giật tượng” có lẽ vẫn còn là một thói quen còn nóng hổi trong ký ức
người Việt.
Sau năm 1975, hàng loạt
các tượng đài liên
quan đến chính quyền Việt Nam Cộng hòa (VNCH) đều bị giật sập hay phá bỏ.
Thi thoảng, bạn có thể
nghe người dân tại một số thành phố Nam Bộ như Mỹ Tho hay Cần Thơ nhắc về “Cầu
đài chiến sĩ” hay “Đường đài chiến sĩ” dù bạn không thấy đài chiến sĩ nào ở đó.
Thật ra đó là cách gọi quen thuộc của người dân đối với một số địa điểm có các
tượng đài “Chiến sĩ trận vong” dưới thời Việt Nam Cộng hòa – ngày nay đã bị san
bằng.
Hay tại Sài Gòn, các tượng
đài như tượng đài Chiến sĩ Thủy quân Lục chiến tại đường Lê Lợi cũ, tượng đài
“Chiến sĩ vô danh” ngã tư Hồng Bàng – Tổng Đốc Phương cũ… cũng là những nạn
nhân đầu tiên của phong trào “giật tượng” ở Việt Nam.
Đường bị đổi tên. Và các
tòa nhà, kiến trúc chính trị Việt Nam Cộng hòa cũng bị thay đổi mục đích sử dụng.
Buồn cười hơn cả, con rùa trong hồ Con Rùa cũng bị phá bỏ.
Tượng con rùa ở hồ
Con Rùa trước năm 1975. Ảnh: Chưa rõ nguồn.
Vậy trong tương lai, nếu
có những thay đổi chính trị cơ bản tại Việt Nam, chúng ta lựa chọn cách tiếp cận
như thế nào về tượng đài, về ký ức công cộng và về giá trị lịch sử của
chúng?
Tượng đài tại Việt Nam
đương đại đang được xây dựng một cách vô tội vạ. Đó là điều báo chí và các nhà
quan sát lề phải cũng phải công nhận.
Gần chục năm trở lại đây,
số lượng tượng đài và các công trình tưởng niệm công cộng lớn nhỏ được xây dựng
khắp Việt Nam có lẽ đã lên đến hàng ngàn. Và giá trị của từng công trình có khi
lên đến hàng ngàn tỷ đồng.
Công
trình quảng trường và tượng đài Đinh Tiên Hoàng Đế ở Ninh Bình có tổng
vốn đầu tư 1.543 tỷ đồng, nhưng cho đến nay dường như vẫn còn dang dở, lộn xộn.
Một công
trình nghìn tỷ khác là tượng đài Chiến thắng Điện Biên Phủ dù vừa xây
xong đã phải sửa chữa, tu dưỡng dài hạn cho đến tận hôm nay.
Ngoài ra là hằng hà sa số
các tượng đài nhỏ, lẻ mọc lên khắp mọi nẻo đường Việt Nam với chi phí vài chục
tỷ đồng là thấp nhất.
Nếu có một đặc trưng mà tôi cần đưa ra để so sánh các tượng đài được
xây dựng tại Việt Nam một thập niên trở lại đây, với các tượng đài lịch sử mà
người châu Âu hay châu Mỹ xây dựng từ thế kỷ 19 hay 20, đó chính là sự vô
nghĩa lý của hầu hết các tượng đài này.
Dưới vỏ bọc “tưởng niệm”
và “ghi ơn”, nhiều tượng đài được xây dựng chỉ nhằm thỏa mãn nhu cầu lãng phí
có chủ đích của chính quyền trung ương lẫn địa phương. Rất nhanh chóng, khi mục
tiêu tài chính đạt được (và nói thẳng ra ở đây là tham nhũng), các công trình
này nhanh chóng bị rơi vào quên lãng.
Việc có sử dụng hay
không, có phá hủy hay không những công trình như thế, thật ra không hề có bản
chất hay thông điệp chính trị nào đằng sau. Vấn đề là của những người đi sau,
là lợi ích và chi phí công bỏ ra để phá bỏ hay sử dụng chúng mà thôi.
Mặc khác theo người viết,
đối với những nhân vật có khả năng gây tranh cãi (hoặc có thể trở thành các
nhân vật gây tranh cãi trong tương lai) tại Việt Nam, việc dỡ bỏ hay phá hủy tượng
đài của họ cũng sẽ không phục vụ được một lợi ích nào cụ thể cho những người muốn
tháo dỡ, nhưng lại tạo ra một làn sóng cảm tình chính trị lớn hơn những diễn
ngôn chính trị mong muốn bảo vệ bức tượng.
Thay vào đó, nhiều biện
pháp trung
hòa nhưng có sức nặng hơn rất đáng được xem xét.
Ví dụ, tại Sofia,
Bulgaria, tượng đài các chiến sĩ Soviet được một nghệ sĩ nặc danh sơn lại bộ
cánh của các… siêu anh hùng Hoa Kỳ. Bằng cách chỉnh sửa vài tiểu tiết của tác
phẩm, chúng ta hoàn toàn có thể lưu giữ những khoảnh khắc lịch sử mà tốt xấu
thì khó ai có thể phân định, nhưng cùng lúc đó là kể thêm những câu chuyện
khác, những giá trị khác.
Trong trường hợp của
Sofia, tượng đài này thay vì bị tháo dỡ lại trở thành một địa điểm thú vị mà
khách tham quan trong và ngoài nước thường ghé thăm. Câu chuyện được lưu giữ của
người dân Sofia giờ bao gồm cả thời kỳ mà họ từng là một quốc gia cộng sản dưới
sự đe nẹt của Liên Xô, nhưng sau đó, là dấu ấn quá trình dân chủ hóa cùng sự tự
do bay bổng nghệ thuật kiểu Mỹ.
Một phương pháp khác, là
bên cạnh những lăng tẩm, đền đài xưa cũ, thế hệ chính trị mới hoàn toàn có thể
đặt bên cạnh chúng những công trình khác nhằm vinh danh một góc nhìn khác, một
nhân vật khác và một câu chuyện khác, có thể hoàn toàn tương phản với mục tiêu
ban đầu của những tượng đài cũ.
Bằng cách này, chúng ta với
tư cách là người đi sau, có thể ghi nhớ cả hai câu chuyện, cả hai góc nhìn, như
cách mà lịch sử nên được ghi nhớ.
Ở Florence,
Alabama (Mỹ) có hàng loạt các đài tưởng niệm để ghi nhớ và tiếc thương
các chiến sĩ miền Nam hy sinh trong Nội chiến Hoa Kỳ. Các nhà hoạt động và các
tổ chức nhân quyền khá thành công trong việc vận động chính quyền đặt bên cạnh
đó những đài tưởng niệm liên quan đến Phong trào Dân quyền Hoa Kỳ, vốn thành
công trong việc đặt dấu chấm hết cho thời kỳ phân tách sắc tộc ở quốc gia này
trong thập niên 1960.
***
Sẽ thật khó để làm hài
lòng mọi nhóm chính trị trong xã hội, đặc biệt khi môi trường thảo luận chính
trị ngày càng mở và tự do. Và giật sập một tượng đài, hay phá hủy một tượng
đài, không nhất thiết là làm thay đổi được cách nhìn, tư tưởng và sự tiềm ẩn của
một lý tưởng chính trị âm ỉ trong dân chúng.
Đối với tượng đài, đền điện
và các công trình mong muốn ghi nhớ ký ức, lịch sử của cộng đồng, cách tốt nhất
là biến chúng thành nơi ghi nhớ của mọi ký ức, chứ không phải là nơi để chọn lọc
ký ức nhằm làm lợi cho một diễn ngôn chính trị nào cụ thể.
Khi nào chúng ta còn xem
lịch sử là công cụ, khi đó đền đài còn bị nhìn bằng con mắt hoài nghi.
Bài phản ánh quan
điểm riêng của tác giả. Mọi bài bình luận xin gửi cho Luật Khoa tại đây.
No comments:
Post a Comment