Lạm
bàn về chuyện chống ngập và chống bão
Tô Văn Trường
10:20 13/11/2025 | Posted by BVN4
https://boxitvn.blogspot.com/2025/11/lam-ban-ve-chuyen-chong-ngap-va-chong.html
Chống
ngập không thể chỉ là “đắp đê, xây cống, làm trạm bơm”, mà phải là quản trị
không gian nước, tái thiết đô thị thích ứng khí hậu, và thay đổi mô
hình phát triển.
…
Bên
cạnh đó, thiên tai hiện nay đã biến đổi thành “rủi ro kép” vừa tự
nhiên vừa do con người gây ra. Lũ ở miền Trung không chỉ vì mưa cực đoan mà còn
do phá rừng, hồ chứa vận hành thiếu đồng bộ. Ngập ở vùng đồng
bằng sông Cửu Long hay còn gọi là ‘miền Tây’ không chỉ vì nước từ thượng nguồn
sông Mê Kông qua Campuchia chảy về mà những năm gần đây ảnh hưởng do triều cường,
nước biển dâng, hạ thấp lòng dẫn và đất lún là nguyên nhân quan trọng. Ngoài ra
còn có các nguyên nhân khác như do hạ tầng giao thông, đê bao khép kín làm
mất khả năng trữ nước tự nhiên của đồng bằng.
… Nếu chỉ dừng ở việc tổng
kết thiệt hại, nêu nguyên nhân và tiếp tục “đề án - dự án - quy hoạch”, mà chưa
chỉ rõ căn nguyên sâu xa của ngập lụt nằm trong tư duy phát triển, thì
chúng ta sẽ vẫn loay hoay “chống ngập” mà không bao giờ “thoát ngập”.
Nói
cách khác, chống ngập không thể chỉ là chuyện của Bộ Nông nghiệp – mà phải
là chuyện của cả Chính phủ, của từng đô thị, từng người dân, và của tầm nhìn
phát triển quốc gia trong kỷ nguyên khí hậu cực đoan.
*
Một
số bạn đọc hỏi tôi bình luận gì về phát biểu của
Thứ trưởng Phùng Đức Tiến trả lời báo chí về chương trình chống ngập lụt đăng
trên báo Lao Động?
Ông
Tiến là Thứ trưởng, am hiểu sâu về nông nghiệp, chăn nuôi, thủy sản cho
nên khi bàn về ngập lụt toàn quốc có góc nhìn hạn chế là điều dễ hiểu. Cách tiếp
cận của ông vẫn nghiêng nhiều về góc độ kỹ thuật thủy lợi, trong
khi vấn đề thực chất lại đa ngành, đa nguyên nhân, và cần một
cái nhìn tổng thể về quản lý đô thị, quy hoạch đất đai, và biến đổi khí hậu.
Ngập
lụt ở Việt Nam ngày nay không chỉ đến từ “mưa lớn” hay “lũ thượng nguồn” như
cách mô tả truyền thống. Tại các đô thị, nguyên nhân chính lại nằm ở quy
hoạch thiếu tầm nhìn, bê tông hóa tràn lan, san lấp ao hồ, hệ thống thoát nước
cũ kỹ và bị lấn chiếm. Ngay cả vùng nông thôn – nơi từng được coi
là “vùng trũng tự nhiên điều tiết nước” cũng đang bị thu hẹp bởi các khu công
nghiệp và khu dân cư mọc lên thiếu kiểm soát.
Do
đó, khi người đứng đầu ngành nông nghiệp nói về ngập lụt mà không nhắc đến
vai trò của Bộ Xây dựng, Bộ Tài nguyên - Môi trường, Bộ Giao thông - Vận tải và
chính quyền đô thị, thì bài toán bị nhìn lệch.
Chống
ngập không thể chỉ là “đắp đê, xây cống, làm trạm bơm”, mà phải là quản trị
không gian nước, tái thiết đô thị thích ứng khí hậu, và thay đổi mô
hình phát triển.
Bên
cạnh đó, thiên tai hiện nay đã biến đổi thành “rủi ro kép” vừa tự
nhiên vừa do con người gây ra. Lũ ở miền Trung không chỉ vì mưa cực đoan mà còn
do phá rừng, hồ chứa vận hành thiếu đồng bộ. Ngập ở vùng đồng
bằng sông Cửu Long hay còn gọi là ‘miền Tây’ không chỉ vì nước từ thượng nguồn
sông Mê Kông qua Campuchia chảy về mà những năm gần đây ảnh hưởng do triều cường,
nước biển dâng, hạ thấp lòng dẫn và đất lún là nguyên nhân quan trọng. Ngoài ra
còn có các nguyên nhân khác như do hạ tầng giao thông, đê bao khép kín làm
mất khả năng trữ nước tự nhiên của đồng bằng.
Vì
vậy, hội nghị toàn quốc mà Bộ Nông nghiệp và Môi trường sắp tổ chức nên được
xem là diễn đàn liên ngành, có sự tham gia của các bộ, ngành,
chuyên gia khí tượng thủy văn, quy hoạch đô thị, môi trường, năng lượng… hơn là
chỉ trong phạm vi nông nghiệp. Nếu chỉ dừng ở việc tổng kết thiệt hại, nêu
nguyên nhân và tiếp tục “đề án - dự án - quy hoạch”, mà chưa chỉ rõ căn
nguyên sâu xa của ngập lụt nằm trong tư duy phát triển, thì chúng
ta sẽ vẫn loay hoay “chống ngập” mà không bao giờ “thoát ngập”.
Nói
cách khác, chống ngập không thể chỉ là chuyện của Bộ Nông nghiệp – mà phải
là chuyện của cả Chính phủ, của từng đô thị, từng người dân, và của tầm nhìn
phát triển quốc gia trong kỷ nguyên khí hậu cực đoan.
Đã đến
lúc nhìn khác về bão và cả về cơ quan phòng chống bão
Từ
nhiều thập kỷ nay, chúng ta vẫn gọi tên cơ quan trung ương chịu trách nhiệm quản
lý thiên tai là Ban Chỉ đạo Quốc gia về Phòng, Chống thiên tai – tiền thân là
Ban phòng chống lụt bão Trung ương.
Tên
gọi ấy phản ánh một tư duy quen thuộc: thiên tai là kẻ thù, còn nhiệm vụ của
con người là chống lại.
Nhưng
trong bối cảnh khí hậu toàn cầu biến đổi sâu sắc, cách nhìn ấy đã trở nên lỗi
thời. Bởi không thể “chống” lại tự nhiên – chỉ có thể hiểu đúng và thích ứng
thông minh với nó.
Bão –
không phải kẻ thù của Trái Đất
Nếu
Trái Đất không có bão, hành tinh này sẽ nóng hơn, khô hơn, không khí bẩn hơn,
cá biển ít hơn, mưa trái mùa nhiều hơn và thiên tai khác còn khốc liệt hơn.
Nói
cách khác: không có bão, Trái Đất sẽ nguy hiểm hơn rất nhiều.
Bão
là một cơ chế điều hòa nhiệt tự nhiên.
Khi
mặt biển hấp thụ quá nhiều năng lượng từ Mặt Trời, bão sinh ra để hút lượng nhiệt
khổng lồ ấy lên cao, phân tán vào khí quyển và làm mát lại đại dương.
Chỉ
một cơn bão lớn có thể giảm nhiệt độ mặt biển từ 0,5 đến 2 độ C – một tác dụng
cân bằng cực kỳ quan trọng đối với hệ khí hậu toàn cầu. Nếu không có những “chiếc
quạt tự nhiên” ấy, đại dương sẽ “sốt cao”, khí quyển mất ổn định, và nắng nóng
cực đoan sẽ xảy ra với tần suất khủng khiếp hơn.
Tự
nhiên vận hành theo quy luật, con người phải thay đổi tư duy.
Từ
xưa, con người chỉ nhìn thấy mặt phá hoại của bão – nhà sập, đê vỡ, tàu chìm –
nên gọi nó là “thiên tai”. Nhưng với góc nhìn của khoa học hiện đại, bão là một
thành phần trong chu trình năng lượng của Trái Đất, là “máy bơm nhiệt” đưa hơi ẩm
và năng lượng từ xích đạo lên hai cực, giúp khí hậu toàn cầu bớt chênh lệch.
Cũng
nhờ bão, nhiều vùng khô hạn có được lượng mưa tái tạo nguồn nước ngọt; không
khí sau bão trở nên trong lành hơn khi bụi mịn bị cuốn đi; và đại dương được
khuấy trộn, đưa dòng nước lạnh và dinh dưỡng từ tầng sâu lên, giúp hệ sinh thái
biển phục hồi.
Thế
nhưng, chính con người – vì chặt rừng, bê tông hóa sông ngòi, xây dựng tràn lan
ven biển – đã làm đứt gãy cơ chế tự bảo vệ tự nhiên.
Chúng
ta tự dấn thân vào vùng nguy hiểm, rồi gọi bão là “thảm họa”
Thực
ra, thảm họa không nằm trong cơn bão, mà nằm trong cách con người đối xử với
thiên nhiên.
Cần
một cách tiếp cận mới: từ “chống” sang “quản trị rủi ro”, bởi vì năng lượng của
một cơn bão cực kỳ lớn, tương đương với nhiều quả bom nguyên tử mà Mỹ ném xuống
Nhật Bản trong Chiến tranh Thế giới thứ II, mà con người không thể “chống” lại
được.
Cái
tên Ban phòng chống lụt bão được hình thành từ thời bao cấp, khi đất nước còn
nghèo, khả năng dự báo – ứng phó còn hạn chế, nên “chống” là tất yếu.
Nhưng
giờ đây, khi Việt Nam đã là một quốc gia có năng lực khoa học - kỹ
thuật đủ mạnh, đã đến lúc tư duy “phòng - chống”
phải chuyển sang “hiểu - phòng
tránh - thích
ứng - quản
trị rủi ro”.
Chúng
ta không thể ngăn bão đến, nhưng hoàn toàn có thể giảm thiểu thiệt hại bằng quy
hoạch không gian hợp lý, bảo vệ rừng đầu nguồn, củng cố hệ thống đê điều, đầu
tư công nghệ dự báo sớm, và đặc biệt là giáo dục cộng đồng về cách phòng tránh,
đảm bảo an toàn trước những thảm hoạ khí hậu. Trong đó, đặc biệt quan trọng là
giám sát thực hiện đúng quy hoạch, tránh
tình trạng thay đổi quy hoạch vì mục đích khác làm phá vỡ quy hoạch
ban đầu đã tính đến khả năng tiêu thoát lũ và phòng tránh lũ cực đoan.
Thay
vì “chống bão”, ta cần “sống cùng bão” – như người Nhật đã làm, người
Philippines đang làm: Xây nhà phù hợp, bảo hiểm thiên tai toàn dân, và biến
việc thích ứng thành năng lực sống của quốc gia.
Khi
khoa học trở thành nền tảng của quản trị thiên tai
Thế
giới hiện đại không còn coi bão là kẻ thù, mà là một hiện tượng tự nhiên cần được
hiểu sâu, giám sát liên tục, và dự báo chính xác.
Từ
Mỹ đến Nhật, từ Hàn Quốc đến châu Âu, cơ quan quản lý thiên tai đều mang tên
“Trung tâm quản lý rủi ro khí hậu” hay “Cơ quan thích ứng với biến đổi khí hậu”,
không còn dùng chữ “chống”.
Việt
Nam đã có đội ngũ khoa học khí tượng thủy văn giỏi, có năng lực dự báo bão sớm
tới 7-10 ngày (dự báo hạn vừa), thậm chí dài hơn, từ 10 - 45 ngày (dự báo nội
mùa), 1 đến 12 tháng (dự báo mùa), có hệ thống vệ tinh và radar hiện đại.
Vấn
đề còn lại là đổi cách tổ chức và nhận thức: từ phản ứng bị động sang chủ động
kiểm soát rủi ro.
Chúng
ta cần một cơ quan thống nhất, đủ quyền lực, đủ dữ liệu, đủ nhân lực chuyên
môn, để kết nối giữa dự báo - quy hoạch - hành động, thay vì tách rời như hiện
nay.
Tên gọi
không chỉ là hình thức
Tên
gọi “Ban phòng chống lụt bão Trung ương” từng phù hợp trong thời kỳ cũ, nhưng
nay, nó không còn phản ánh đúng tầm của một quốc gia hướng tới phát triển bền vững
và thích ứng khí hậu.
Cũng
như khi ta đổi “Ủy ban Kế hoạch Nhà nước” thành “Bộ Kế hoạch và Đầu tư”, đổi “Ủy
ban Vật giá” thành “Cục Quản lý giá” – đó không chỉ là chuyện tên, mà là chuyển
đổi tư duy quản lý.
Vì
vậy, đã đến lúc xem xét đổi tên và đổi cách hoạt động của Ban chỉ đạo phòng chống
thiên tai, hướng tới một “Cơ quan Quản lý và Thích ứng với Biến đổi khí
hậu quốc gia” – nơi không chỉ “chống” mà còn “dự báo, thích ứng và tái
thiết thông minh sau thiên tai”.
Kết luận
Bão
không sinh ra để hủy diệt Trái Đất.
Nó
là nhịp thở của hành tinh, là cách tự nhiên điều hòa nhiệt, cân bằng năng lượng
và duy trì sự sống.
Chúng
ta không thể ra lệnh cho tự nhiên, nhưng có thể học cách sống hài hòa với nó,
tôn trọng quy luật của nó và dựa vào khoa học để giảm rủi ro.
Khi
tư duy “chống” được thay bằng tư duy “thích ứng”, khi mỗi người dân hiểu rằng
thiên nhiên không phải kẻ thù, thì đó cũng là lúc quản trị thiên tai của Việt
Nam bước sang một kỷ nguyên mới – kỷ nguyên của hiểu biết, hợp tác và an toàn.
T.V.T.
Tác
giả gửi BVN
No comments:
Post a Comment