Tính
chính danh của chính sách chống dịch COVID-19
THÚY
NGOAN - LUẬT KHOA
04/08/2021
https://www.luatkhoa.org/2021/08/tinh-chinh-danh-cua-chinh-sach-chong-dich-covid-19/
Cuộc khủng hoảng
COVID-19 là hệ quả của một chính sách thiếu tính chính danh.
TP.
Hồ Chí Minh là ổ dịch lớn nhất cả nước trong đợi bùng phát giữa năm 2021. Ảnh:
VATSYAYANA AFP/File
Chiều tối ngày 24/7, ngày đầu tiên Hà Nội thực hiện giãn cách xã hội, tôi đạp xe tới trung
tâm thương mại cách nhà khoảng 2km với ý định rút tiền mặt và mua thêm thực phẩm
dự trữ. Tuy nhiên, máy ATM bị hỏng nên tôi không rút được tiền. Tôi cũng thay đổi
ý định không mua thêm đồ dự trữ nữa và quay về vì muốn “đánh cược” với suy đoán
rằng sẽ không thiếu thực phẩm.
Cách nhà khoảng 100 mét, sáu anh công an và
dân phòng (họ mặc những loại đồng phục, thường phục khác nhau) chặn tôi lại. Họ
hỏi lý do tôi ra đường với thái độ khá thô bạo. Lời giải thích của tôi không được
chấp nhận. Một anh công an quăng xe đạp của tôi lên thùng xe bán tải và yêu cầu
tôi về công an phường để làm việc. Tôi ngồi trên buồng lái, cách anh công an
khoảng nửa mét. Anh không đeo khẩu trang.
Tại trụ sở công an phường, anh công an bàn
giao tôi cho đồng nghiệp rồi lái xe đi tiếp. Anh công an trực ban hỏi địa chỉ
nơi tôi cư trú, yêu cầu tôi gọi điện cho người nhà mang giấy tờ tùy thân tới để
làm việc. Anh thông báo tôi có thể bị phạt từ 1 đến 3 triệu đồng theo quy định
của Điểm a, Khoản 1, Điều 12 của Nghị định 117/2020/NĐ-CP. Sau đó, anh ăn tối (một chiếc
bánh mỳ kẹp) và mời tôi ăn cùng.
Một anh công an khác xuất hiện. Anh hỏi tôi lý
do ra đường và tôi trình bày lại câu chuyện. Anh yêu cầu được xem thẻ ATM. Tôi
lấy cho anh xem và anh hỏi: Trong thẻ của chị có bao nhiêu tiền? Tôi đáp: Đó là
thông tin cá nhân và tôi không có nghĩa vụ trả lời. Anh hỏi tiếp: Nếu vậy làm
sao tôi biết thẻ của chị không hoạt động? Tôi im lặng. Anh nói tiếp: Chị đi xe
đạp và đang mặc đồ thể thao nên có dấu hiệu ra đường để tập thể thao. Tôi đáp:
Tôi đã mặc sẵn bộ đồ này và tập trong nhà, bộ đồ đủ tử tế nên tôi mặc nó ra đường
mà không thay đồ khác. Anh yêu cầu tôi làm biên bản kê khai lại hành vi của
mình. Sau đó anh bỏ ra ngoài.
Một anh nữa xuất hiện. Anh mặc thường phục nên
tôi không biết vai trò của anh là gì. Anh hỏi tôi chuyện gì xảy ra. Tôi kể lại
câu chuyện một lần nữa. Anh nói đơn giản: Thôi, cô về nhà đi, và hạn chế ra đường.
Anh thứ hai không có phản ứng/ý kiến gì với quyết định này vì đang dán mắt vào
màn hình điện thoại. Cả ba viên công an ở đó đều không đeo khẩu trang.
Câu chuyện nhỏ này cho thấy: sự phối hợp hành
động giữa các chiến sỹ công an, dân phòng không theo quy trình, và khuôn mẫu
nào cả. Chỉ thị 16 được ban hành năm 2020. Việc thực hiện nó tại thời điểm 2020
và 2021 là rất khác nhau. Có thể tôi đã sai khi không tuân thủ nghiêm túc Chỉ
thị 16 (vốn không đủ rõ ràng và chi tiết để có thể tuân thủ). Có thể những người
bắt giữ tôi lại chỉ có ý định “dọa/răn đe” tôi để đảm bảo thực hiện Chỉ thị 16.
Nhưng nếu mục đích của Chỉ thị 16 là để “chống dịch” hay ngăn chặn sự lây
lan/bùng phát của COVID-19 thì dường như nó không được thiết kế và vận hành để
phục vụ mục đích này.
Phần tiếp theo sẽ xem xét Chỉ thị 16 dưới góc
nhìn của lý thuyết về tính chính danh (legitimacy) của ngành xã hội học.
Quân đội, công an
và dân phòng cùng được huy động để chống dịch. Ảnh: Công an Tuyên Quang.
Ba loại tính chính
danh
Kỳ vọng về tính chính danh (legitimacy
expectation) là một khái niệm hữu ích để đánh giá tính hiệu quả của các chính
sách công.
Nó được hiểu là
quan niệm được chấp nhận rộng rãi về sự phù hợp trong hành động của một chủ thể
nào đó – tùy thuộc vào những khuôn mẫu, giá trị, và niềm tin của xã hội. [1]
Các khuôn mẫu, giá trị và niềm tin này được kiến tạo qua quá trình vận động xã
hội (socially constructed).
Ba thành tố của tính chính danh ảnh hưởng tới
hành động của các chủ thể là: tính chính danh về lợi ích (pragmatic
legitimacy), tính chính danh về đạo đức (moral legitimacy), và tính chính danh
về nhận thức (cognitive legitimacy). Ba thành tố này không tách rời mà có thể
đan xen với nhau.
Tính chính danh về lợi ích
Tính chính danh về lợi ích thể hiện sự đánh
giá về lợi ích/nghĩa vụ vật chất mà một quy định nào đó mang lại cho những đối tượng
chịu ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp của quy định đó.
Ví dụ: các anh công an (người thi hành công vụ)
muốn áp dụng Chỉ thị 16 để phạt hành chính hành vi của tôi. Tôi bị thiệt hại vật
chất, vốn là một loại lợi ích, nhưng việc xử phạt tôi lại chẳng liên hệ trực tiếp
gì với một lợi ích khác lớn hơn mà tôi mong muốn là chống được dịch. Tôi mất tiền
nhưng không đổi được lợi ích gì tương đương.
Chính danh về lợi ích phổ biến ở Việt Nam vì cả
chính quyền và người dân đều quen thuộc với việc phạt tiền những “hành vi sai
phạm”, lợi ích bị/được ảnh hưởng được lượng hóa tương đối rõ ràng.
Tính chính danh về đạo đức
Tính chính danh về đạo đức dựa trên quan niệm
phổ biến của xã hội về thế nào là đúng và thế nào là sai của một khuôn mẫu hành
xử. Khuôn mẫu hành xử tạo ra trật tự xã hội mà các thành viên trong xã hội tự
nguyện tuân theo. Xã hội đánh giá tính chính danh về đạo đức của một hành vi dựa
trên kết quả của nó, cách thức nó được tiến hành, và những giá trị tiềm ẩn
trong nó.
Chính danh về đạo đức là vấn đề rắc rối ở Việt
Nam vì sự thiếu khuôn mẫu/chuẩn mực thống nhất cho hành vi của cơ quan công quyền
và người dân. Sự thiếu khuôn mẫu dẫn tới thiếu hợp tác giữa nhà nước và xã hội
trong việc sử dụng nguồn lực và hợp tác hành động vì mục đích chung. COVID-19
(vốn chưa có tiền lệ trong lịch sử) làm lộ rõ hơn điểm yếu này.
Các anh công an có thể cho rằng họ “đúng” khi
thực hiện phận sự của mình là thi hành nghiêm túc Chỉ thị 16. Tuy nhiên, ví dụ
nhỏ của tôi cho thấy các anh không hành động theo một quy trình đồng bộ và
khuôn mẫu thống nhất. Nếu đeo khẩu trang là khuôn mẫu bắt buộc để ngăn ngừa sự
phát tán virus thì khuôn mẫu này đã không được các anh công an áp dụng thống nhất.
Thông tin từ báo chí cũng cho thấy Chỉ thị 16 được áp dụng khác nhau tại những
địa bàn khác nhau trong cùng một thành phố.
Chính sách chống dịch dựa trên một loạt những
quyết định hành chính để huy động lực lượng của chính quyền. Nó thiếu vắng
thông tin khoa học, các bằng chứng xác thực (evidence/data) để lý giải cho các
quyết sách của chính quyền, và hướng dẫn hành xử cộng đồng. Những con số về các
ca nhiễm COVID-19 hoặc số người chết dễ gây hoang mang vì không kèm theo lời giải
thích/hướng dẫn của các nhà khoa học hoặc chuyên gia dịch tễ. Cổng thông tin điện
tử của Bộ Y tế cũng chỉ gồm những thông tin vắn tắt. Dù chưa biết các biện pháp
chống dịch sẽ tạo ra kết quả gì, nhưng nếu nó không đạt được độ tin cậy về mặt
khoa học thì việc thực thi nó cũng thiếu tính chính danh.
Việc thực thi Chỉ thị 16 thông qua cưỡng chế
cũng mâu thuẫn với khẩu hiệu đã tồn tại 75 năm của ngành công an, “vì nước quên
thân, vì dân phục vụ”, vốn là thứ được tuyên truyền để tạo nên tính chính danh
về đạo đức cho ngành công an. Nhiều người dân (trong đó có tôi) không bị/được
thuyết phục rằng các anh công an hành động vì lợi ích công cộng hay phục vụ người
dân. Đồn công an phường vốn ít được coi là nơi “đón tiếp” công dân và giúp giải
quyết những rắc rối của họ. Thay vào đó, nó là nơi “xử lý sai phạm”. Những câu
hỏi mà tôi bị hỏi tại công an phường thực sự không liên quan gì tới mục đích cơ
bản của việc tương tác giữa tôi và chính quyền là ngăn chặn sự lây lan của
virus.
Ngoài công an, lực lượng dân phòng cũng được
huy động để thực hiện Chỉ thị 16. Đây là lực lượng không chuyên nghiệp, vốn
không được huấn luyện để thực hiện những nhiệm vụ phức tạp. Dưới góc độ pháp luật,
họ cũng chỉ là những công dân bình thường như mọi công dân khác. Dưới góc độ
sinh học, họ có thể bị lây nhiễm virus như bất kỳ người nào. Vì vậy, tính chính
danh trong hoạt động của lực lượng này là câu hỏi không có câu trả lời.
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2021/08/1TT-1024x680.jpg
Thủ tướng Phạm Minh
Chính trong Lễ ra mắt Quỹ Vắc-xin Phòng, chống COVID-19. Ảnh: VGP.
Tính chính danh về nhận thức
Chính danh về nhận thức gắn với hệ thống niềm
tin (tín ngưỡng, tôn giáo hoặc tư tưởng chiếm địa vị chi phối) của một đất nước
(bao gồm cả nhà nước và xã hội). Chính danh về nhận thức thường được thể hiện
qua những diễn ngôn lớn (meta narratives) và ngôn ngữ là công cụ để thể hiện những diễn ngôn này.
[2]
Sau hai năm đối phó với đại dịch, dường như
tính chính danh về nhận thức ở Việt Nam chưa tiến hóa đủ nhanh để thích ứng với
việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
Xã hội đương đại Việt Nam có sự pha trộn nhiều loại tín ngưỡng/tôn giáo khác
nhau. Những tín ngưỡng/tôn giáo này thường không phải là nguồn tri thức khoa học
để giúp cộng đồng tư duy/ứng phó với dịch bệnh. [3]
Dường như tư tưởng dân tộc chủ nghĩa (nationalism) chiếm địa vị chi phối trong
phản ứng của Việt Nam và chính quyền mong muốn xây dựng tính chính danh trên nền
tảng này. Chính sách chống dịch hướng tới việc sản xuất vaccine trong nước. [4] Việc thể hiện niềm tin vào
sức mạnh của “cộng đồng tưởng tượng” mang tên Việt Nam cũng phổ biến trong công
chúng. [5] Tuy nhiên, theo chuyên gia dịch tễ/y tế cộng đồng, chính mong muốn sản
xuất vaccine trong nước và sự ngần ngại tham gia thị trường vaccine toàn cầu
đã dẫn tới sự chậm trễ của Việt Nam trong việc kiểm soát
chủng Delta. [6]
***
COVID-19 gây khủng hoảng trên toàn thế giới. Với
nước nghèo như Việt Nam, thiệt hại mà nó gây ra là to lớn và dài lâu. Tình trạng
khủng hoảng hiện giờ có thể là hệ quả trực tiếp của một chính sách yếu về tính
chính danh. Dù sao, tôi vẫn phải nuôi hy vọng rằng sự dẻo dai của người Việt sẽ
giúp chúng ta vượt qua thử thách lịch sử này.
Chú thích:
1. Mark C. Suchman, ‘Managing Legitimacy:
Strategic and Institutional Approaches’ (1995) 20(3) The Academy of
Management Review 571, 574.
2. Ví dụ, COVID-19 làm phát sinh nhiều
thuật ngữ mới trong tiếng Anh. Những thuật ngữ này đã được từ điển Oxford chính
thức ghi nhận.
https://theconversation.com/how-covid-19-is-changing-the-english-language-146171
3. Tiếng Việt chỉ thêm một số ít từ vựng
liên quan tới đại dịch, ví dụ Ghen Cô Vi.
4. Bộ Y tế. (2021, August 3). Bộ
trưởng Bộ Y tế tiếp Trưởng Đại diện WHO tại Việt Nam. Website Bộ Y Tế.
5. Ví dụ: Ca sỹ Hồng Nhung tình nguyện
tiêm vaccine Nanocovax
https://vnexpress.net/hong-nhung-tiem-vaccine-nanocovax-4304788.html;
Xem thêm
https://www.eastasiaforum.org/2020/06/24/nationalism-heroism-and-media-in-vietnams-war-on-covid-19,
https://jci.vn/khoi-dong-chien-dich-phuc-vu-cong-dong-trong-dai-dich-covid-19-stay-strong-vietnam
6. Flower, B. (2021, July 30). Delta
variant sets off alarm bells in Vietnam. East Asia Forum.
https://www.eastasiaforum.org/2021/08/01/delta-variant-sets-off-alarm-bells-in-vietnam
No comments:
Post a Comment