Hiểu
tham nhũng Việt Nam: Vì sao tăng lương không làm tăng “liêm sỉ”?
NGUYỄN VĂN LUNG - Luật Khoa
09/06/2022
https://www.luatkhoa.org/2022/06/hieu-tham-nhung-viet-nam-vi-sao-tang-luong-khong-lam-tang-liem-si/
“Thu nhập chính từ lương hàng tháng hiện nay
thấp, đã và đang bào mòn liêm sỉ, nhân phẩm và lòng tự trọng của một bộ phận
không nhỏ cán bộ, công chức, viên chức.”
Minh họa: Luật Khoa
Trong kỳ họp
Quốc hội Việt Nam tháng 6 năm 2022, một vị đại biểu Quốc hội đã đưa ra nhận định như vậy. [1] Từ đó, ông kiến nghị cần
nhanh chóng có biện pháp hữu hiệu, thực hiện ngay lộ trình cải cách tiền lương,
nâng cao thu nhập, ổn định đời sống của người lao động khu vực này.
Đây thật
ra không phải là một kiến nghị mới, hay là một khung thảo luận mới.
Hội thảo khoa học từ năm 2016 đã đưa ra vấn đề này.
[2] Việc cải cách tiền lương tại Việt Nam trong giai đoạn sau chiến tranh
cũng được chia làm nhiều giai đoạn, và đã được thực hiện từ đầu
những năm 1990. [3]
Tuy nhiên,
sau nhiều thập niên, có thể thấy việc cải cách tiền lương vẫn chưa đến đâu. Và
theo lý thuyết, tham nhũng – như là một hệ lụy của tiền lương thấp – vẫn còn
đó.
Chưa nói đến
những thứ xa xôi khác, người viết cho rằng chính phủ Việt Nam qua các thời kỳ
đã thất bại trong việc xây dựng một bộ máy chính quyền các cấp hiệu quả, và đó
có lẽ là lý do chính yếu dẫn đến việc tiền lương không thể tăng.
Một ngân
sách ổn định hằng năm nhưng phải nuôi đến 63 tỉnh, thành cùng hàng triệu thành
viên lực lượng an ninh, cũng như “cáng đáng” toàn bộ hệ thống các tổ chức chính
trị – xã hội – dân sự của quốc gia, thì việc trả lương… tượng trưng cho những
thành viên này không phải là một điều khó đoán.
Nhưng đó
là câu chuyện mà chúng ta để lại cho một dịp khác.
Với bài viết
này, người viết kỳ vọng giải đáp tương đối câu hỏi: Lương thấp có phải yếu tố
quan trọng nhất làm “bào mòn liêm sỉ” của cán bộ công chức hay không?
Các loại tham nhũng cần biết
Trước
tiên, cần phải nói rằng sẽ không có một giải pháp chung cho câu chuyện giải quyết
tham nhũng bằng tăng lương.
Ví dụ, các
tư liệu khoa học chỉ ra rằng, để hiểu về mối quan hệ giữa tăng lương và tác động
trong việc kiểm soát hay kiềm chế tham nhũng, trước tiên cần xác định loại hình
tham nhũng phổ biến tại từng khu vực, từng quốc gia.
Trong
nghiên cứu quan trọng với chỉ số trích dẫn rất cao – The economist’s approach
to the problem of corruption – được xuất bản từ năm 2006, tác giả
Bardhan đặt ra cách phân chia giữa tham nhũng quan liêu (bureaucratic
corruption) và tham nhũng chính trị (political corruption). [4]
Trong đó,
tham nhũng quan liêu là các tiêu cực xảy ra khi bộ máy nhà nước thiếu hiệu quả
và không đủ minh bạch, pháp luật chưa rõ ràng, dẫn đến hiện tượng các nhóm công
chức trực tiếp làm việc với người dân có xu hướng đòi hỏi lợi ích kinh tế cho
việc thực hiện nhiệm vụ được ghi nhận trong pháp luật. [5]
Ví dụ của
loại tham nhũng này có thể kể đến như: cảnh sát giao thông Ấn Độ nhận tiền trực
tiếp từ người đi đường (một câu chuyện không lạ tại Việt Nam), công chức
Campuchia nhận các khoản tiền nhỏ để ra giấy khai sinh nhanh hơn, hay những
viên quản lý thị trường Hungary nhận hối lộ từ các tiệm tạp hóa để bỏ qua lỗi
nguồn gốc hàng hóa, v.v.
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/06/0001.jpg
Hình
ảnh được cho là cảnh sát giao thông tại Việt Nam nhận tiền hối lộ. Ảnh: Tạp chí
Giao thông Vận tải.
Dù đều là
những ví dụ kinh điển của dạng tham nhũng quan liêu, các hành vi trên cũng có
thể gộp lại thành một nhóm nhỏ khác gọi là tham nhũng vặt (petty
corruption).
Nhìn
chung, nhóm này là hình thức tham nhũng dễ lây lan nhất, phổ biến nhất, gây ảnh
hưởng và bức xúc nhất đối với quần chúng nhân dân, song cũng lại là hình thức dễ
bị phát hiện nhất.
Về mặt lý
thuyết, tăng lương sẽ là một trong những biện pháp tốt nhất để giải quyết tham
nhũng vặt và các vấn đề nội hàm của tham nhũng quan liêu.
Song đối với
câu chuyện của tham nhũng chính trị, mọi thứ lại rất khác.
Tham nhũng
chính trị thường nói về các mối quan hệ chính trị của thượng tầng kiến trúc nhà
nước, nơi mà các chủ thể nắm quyền lực cao tham gia vào những thỏa thuận bí mật,
có tính hệ thống chặt chẽ, và từ đó mang lại những nguồn lợi khổng lồ.
Với vấn đề
tham nhũng chính trị, người ta nhận ra rằng bao nhiêu đợt tăng lương cũng không
giải quyết được câu chuyện “bào mòn liêm sỉ”.
Tuy nhiên,
có một điểm thú vị khác là tác giả Bardhan trực tiếp nhắc đến Trung Quốc và Việt
Nam như là hai trường hợp mà ông cho rằng khó có thể phân biệt rõ ràng giữa
tham nhũng quan liêu và tham nhũng chính trị.
Trong môi
trường mà chính đảng cầm quyền đồng thời giữ vai trò quản lý bộ máy nhà nước,
tham nhũng quan liêu đôi khi là kết quả của tham nhũng chính trị, với mối liên
hệ mật thiết và khó lòng hóa giải một vấn đề nếu như không thể kiểm soát nghiêm
túc vấn đề còn lại.
Không khó
để lý giải hiện tượng này tại Việt Nam.
Như đã nhắc
đến ở trên, hiện tượng tham nhũng của cảnh sát giao thông tại Việt Nam có thể
xem là hành vi tham nhũng vặt, nằm trong nhóm tham nhũng quan liêu.
Tuy nhiên,
do hệ thống cơ quan công an Việt Nam không có trách nhiệm giải trình với một
nhóm dân cư, cử tri cụ thể, mà là trực tiếp trong nội bộ đảng bộ công an, các
hành vi tham nhũng vặt thực ra đã được “bao tiêu” và chấp thuận như là một phần
cấu trúc chính trị địa phương – từ đó trở thành tham nhũng chính trị.
Những câu
chuyện về hãng xe được công an giao thông địa phương bảo kê, [6] hành vi mua ghế và chức vụ trong các cơ quan
công an rồi sau đó phải “tăng thêm thu nhập” bằng tham nhũng vặt và đóng tiền
hàng tháng cho cấp trên, v.v. đều đã trở nên quen thuộc đi kèm những cái tặc lưỡi
ngao ngán của người dân Việt Nam.
Vì vậy, trong
những cấu trúc nhà nước mà chúng ta không thể phân biệt và không thể kiểm soát
rạch ròi tham nhũng quan liêu và tham nhũng chính trị, tăng lương sẽ không phải
là câu trả lời để giải quyết tham nhũng.
Tăng lương thậm chí… có hại?
Như vậy,
hiểu một cách đơn giản, chúng ta biết rằng không phải cứ tăng lương thì sẽ giải
quyết được vấn đề tham nhũng.
Tăng lương
có thể giảm lượng tham nhũng vặt, có thể giúp từng cá nhân cán bộ công chức vượt
qua khó khăn trong đời sống. Tuy nhiên, vấn đề tham nhũng thể chế nằm ở diện
quy mô chính trị thì chắc chắn biện pháp tăng lương… bó tay.
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/06/0002.jpg
Giám đốc CDC Hà Giang bị bắt vào tháng
5/2022 với cáo buộc nhận hối lộ trong vụ án Việt Á. Ảnh: VietnamPlus.
Hãy tự hỏi
nhau thế này, nếu các cáo buộc mà phía đảng Cộng sản Việt Nam đưa ra là chính
xác, những giám đốc CDC các tỉnh, thành sẽ làm gì với con số hàng tỷ đồng lại quả mà Việt Á lót tay cho họ? [7]
Nếu như tiền
lương thấp và cần trang trải đời sống, trong chúng ta chắc ai cũng có kỳ vọng
và ham muốn vài chục triệu hay vài trăm triệu để “cải thiện thu nhập”. Nhưng
dám nhận đến hàng tỷ đồng, cá biệt có trường hợp nhận đến hàng chục tỷ đồng
(như các cán bộ tại CDC Bắc Giang bị cáo buộc nhận 44 tỷ đồng) [8], thì khó có người bình thường
nào không chùn tay suy nghĩ, “nhận nhiều đến vậy để làm gì”.
Kinh khủng
hơn, trong chiến dịch “giải cứu” công dân Việt Nam trong đại dịch, lợi nhuận
thu được từ các chuyến bay được cho là lên đến hàng ngàn tỷ đồng. [9]
Một lần nữa,
người viết không muốn đưa ra bất kỳ khẳng định chắc chắn nào về hành vi tham
nhũng của các cá nhân đang bị nhắm đến. Tuy nhiên, từ những con số cáo buộc nói
trên, chúng ta cũng có thể nhận thấy mục tiêu tham nhũng tại Việt Nam rõ ràng
không đơn thuần chỉ là cơm no áo ấm.
Không ai
chỉ nghĩ đến miếng cơm, manh áo mà dám ra tay tham nhũng những con số quỷ khốc
thần sầu như thế.
Lương của
công chức Việt Nam đúng là rất thấp. Và đúng là trên lý thuyết, tham nhũng vặt
cùng tham nhũng quan liêu sẽ là những dạng tham nhũng phổ biến nhất tại Việt
Nam. Tuy nhiên, những ví dụ nho nhỏ ở trên cho thấy rằng quy mô tham nhũng tại
Việt Nam hoàn toàn có thể mang tính hệ thống, và thậm chí có các đặc trưng của
tham nhũng chính trị.
Lịch sử
các vụ án tham nhũng tại Việt Nam đã chỉ ra điều này rất rõ. Và giả sử lấy trường
hợp của Việt Á làm ví dụ có sức nặng nhất hiện nay: Nếu không có những cái tên
lãnh đạo của hàng ngũ đảng như ông Chu Ngọc Anh và ông Nguyễn Thanh Long (đều
là hai ủy viên trung ương đảng, mỗi người đều lãnh đạo một bộ của chính phủ),
cùng hàng chục các lãnh đạo ban ngành trung ương khác, cả trong quân đội, thì
các giám đốc CDC địa phương khó mà có “can đảm chính trị” để tiếp tay cho một
công ty Việt Á bé nhỏ như thế.
Thêm nữa,
trong môi trường tham nhũng chính trị, người viết cho rằng tăng lương chỉ càng
tăng nguy hiểm. Vì sao như vậy?
Trước
tiên, theo lẽ thường, người ta tin rằng lương cao trong các cơ quan nhà nước có
thể phòng chống chủ nghĩa cơ hội và tham nhũng vặt. Nó thậm chí còn tăng tính cạnh
tranh cho hệ thống tuyển dụng nhà nước, từ đó có khả năng nâng cao chất lượng
chính sách, dịch vụ và các sản phẩm công khác. [10]
Tuy nhiên,
một trong những phát hiện thú vị từ giới nghiên cứu là: tăng lương giúp giảm
tham nhũng, nhưng chỉ khi nào cấu trúc phân bổ tài sản xã hội tương đối
công bằng, cơ hội học tập và làm việc đồng đều, môi trường kinh tế trong sạch
và ít bị thao túng.
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/06/003.jpg
Nguyễn Thanh Long (trái) và Chu Ngọc
Anh, hai quan chức cấp cao mới nhất bị bắt vào đầu tháng 6/2022 trong chiến dịch
chống tham nhũng. Ảnh: VietnamPlus.
Nói cách
khác, một xã hội mà các yếu tố chính trị vẫn còn có khả năng chi phối cơ hội học
tập – cơ hội nghề nghiệp, hệ thống anh tài (meritocracy), khả năng tiếp cận lợi
ích kinh tế, v.v. thì tăng lương trong lĩnh vực công sẽ chỉ “bổ sung” thêm động
cơ tham nhũng mà thôi.
Kết luận
này được nhiều nghiên cứu đưa ra, đơn cử như nghiên cứu của Panizza hoặc của
Treisman tại các quốc gia châu Mỹ Latin, [11] hay của Macchiavello với các số
liệu chung và khái quát hơn. [12]
Các nhà
nghiên cứu này đồng thuận rằng trong một môi trường như châu Mỹ Latin, nơi mà hệ
thống chính trị thân hữu chi phối cơ chế tìm kiếm người tài, cấu trúc kinh tế bất
bình đẳng cao với một nhóm có khả năng kiểm soát và thao túng các nguồn lực để
làm giàu, các khoản lương nhà nước “xịn” luôn đi kèm với hàng loạt biến tướng
khác.
Phát hiện
này không hoàn toàn tương đồng về đối tượng nghiên cứu với nghiên cứu của
Besley và McLaren vào năm 1993. Tuy nhiên, nghiên cứu này cũng có thể bổ trợ một
phần cho các quan ngại chính sách – pháp lý liên quan đến những yêu cầu tăng
lương trong lĩnh vực công. [13] Theo đó, nhóm nghiên cứu cho rằng tại những quốc
gia còn nghèo, chưa hoàn thiện về cấu trúc nhà nước và chính sách, tăng lương
chưa bao giờ là câu trả lời cho vấn nạn tham nhũng.
***
Tóm lại,
tăng lương chỉ có thể làm giảm triệu chứng tham nhũng vặt.
Tệ hơn, nếu
không cân nhắc vấn đề bình đẳng về cơ hội phát triển cá nhân lẫn phát triển
kinh tế của quốc gia, không giải quyết bất bình đẳng cấu trúc chính trị thì tăng
lương có thể làm tình trạng tham nhũng nghiêm trọng hơn.
Những triệu
chứng thể chế kể trên vốn đều đã có tại Việt Nam. Liêm sỉ của công chức Việt
Nam, do đó, không đơn thuần nằm ở con số lương tháng.
Chú thích
1.
Hương Giang. (2022, June 1). “Thu nhập thấp đã và đang bào mòn liêm sỉ,
nhân phẩm của bộ phận không nhỏ cán bộ.”
2.
Người Lao Động (2016, October 12). Lương công chức thấp là “mảnh đất”
sinh ra tiêu cực, tham nhũng.
3. Đỗ,
V. Q., & Lê, T. K. (2022). Chính sách tiền lương ở Việt Nam – những
chặng đường cải cách. Tạp Chí Tổ Chức Nhà Nước.
https://tcnn.vn/news/detail/42155/Chinh-sach-tien-luong-o-Viet-Nam-nhung-chang-duong-cai-cach.html
4.
Bardhan, P. (2006). The economist’s approach to the problem of corruption. World
Development, 34(2), 341-348.
https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2005.03.011
5.
Feinberg, G (2009), The epidemic of petit corruption in contemporary Cambodia:
Causes, consequences and solutions”, Crime Prevention and Community
Safety 11, 277-296.
6.
VietNamNet News. (2022a, May 20). Cảnh sát bảo kê đường dây bán logo
‘xe vua’ tiếp tục hầu tòa.
https://vietnamnet.vn/canh-sat-bao-ke-duong-day-ban-logo-xe-vua-tiep-tuc-tuc-hau-toa-2021422.html
7.
Tuổi trẻ Online (2022, January 25). Những ai bị khởi tố liên quan vụ Việt
Á? TUOI TRE ONLINE.
https://tuoitre.vn/nhung-ai-bi-khoi-to-lien-quan-vu-viet-a-20220124093810906.htm
8.
Hưởng N. (2022, January 21). Bắt Giám đốc CDC Bắc Giang cùng 2 bị can
nhận 44 tỉ đồng của Công ty Việt Á. https://nld.com.vn.
9.
ĐÔ P. (2022, June 4). Tướng Tô Ân Xô: Mỗi chuyến bay giải cứu thu lợi
hàng tỷ đồng. Báo giao thông.
https://www.baogiaothong.vn/tuong-to-an-xo-moi-chuyen-bay-giai-cuu-thu-loi-hang-ty-dong-d554732.html
10. Higher
government wages may reduce corruption. (2013). VOX, CEPR Policy Portal.
https://voxeu.org/article/higher-government-wages-may-reduce-corruption
11.
Panizza, U., 2000. The Strange Case of the Public Sector Wage
12.
Macchiavello, R. (2008). Public sector motivation and development failures. Journal
of Development Economics, 86(1), 201-213.
https://doi.org/10.1016/j.jdeveco.2007.06.003
13.
Besley, T, Mclaren, J (1993), “Taxes and bribery: The role of wage
incentives”, Economic Journal 103, 119-141.
No comments:
Post a Comment