Di
sản của “đốt lò”: Đảng hoàn thiện, xã hội chỉ thêm nghiện tin đồn
Nguyễn Văn Lung
-
Luật Khoa
17/06/2022
https://www.luatkhoa.org/2022/06/di-san-cua-dot-lo-dang-hoan-thien-xa-hoi-chi-them-nghien-tin-don/
Công
cuộc “đốt lò” gây ra những tác hại cho thể chế và văn hóa chống tham nhũng.
Minh họa: Luật Khoa
Những bài
viết được share hỉ hả vui mừng về việc hai ông bộ trưởng bị bắt.
Những tin
đồn về một vị “tai to mặt lớn” hơn nữa đứng đằng sau, kèm theo lời lẽ úp mở, bí
ẩn, thâm sâu, “biết hết nội tình”.
Người yêu
chính quyền đương nhiệm thì oang oang bảo đây là minh chứng cho một nhà nước
ngày càng quyết liệt chống tham nhũng, “không có vùng tối, không có vùng cấm.”
Người
không ưa chính quyền thì tấm tắc tự khen “tôi đã nói rồi mà”, sau đó tiếp tục
úp mở những tin đồn vu vơ mà họ nghe đâu đó – như là minh chứng cho một nhà nước
mục ruỗng sắp lụi tàn đến nơi.
Mỗi nhóm
chính trị Việt Nam đang sống trong những phiên bản sự thật riêng về các đại án
tham nhũng như Việt Á hay các chuyến bay giải cứu COVID-19.
Song có một
điểm chung: Họ tiếp tục nhìn nhà nước, chuyện quản lý nhà nước như chuyện cấm
cung khó ai rành, khó ai biết, và tin đồn từ những người được tuồn tin trở
thành thứ nguồn mà ai cũng trân quý.
Công cuộc
chống tham nhũng gần đây của Đảng Cộng sản Việt Nam dường như đang để lại những
tác hại không thể lường trước đối với cơ chế chống tham nhũng của một nhà nước
Việt Nam trong tương lai.
Chống tham nhũng: hiệu quả trong Đảng
Trước
tiên, người viết cho rằng các thuyết âm mưu xem công cuộc chống tham nhũng là
việc thanh trừng phe phái nội bộ đảng hay chỉ là một màn trình diễn đang dần mất
đi tính xác thực và độ tin cậy.
Cả hai vị
quan chức cấp cao mới bị bắt (Nguyễn Thanh Long và Chu Ngọc Anh) đều là những
cá nhân vừa đắc cử “100%”, vừa mới được các ban bệ chính trị lựa chọn vào năm
2020 và được hợp thức hóa bằng cuộc bầu cử vào năm 2022. [1]
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/06/11111.jpeg
Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc (phải) chúc
mừng ông Chu Ngọc Anh nhận chức chủ tịch UBND TP. Hà Nội vào tháng 10/2020. Ảnh:
Vietnam Finance.
Các nhóm
này được hình thành trong giai đoạn nhiệm kỳ tổng bí thư thứ ba của ông Nguyễn
Phú Trọng. Gọi đây là thanh trừng chính trị rõ ràng là không còn hợp lý, xét đến
thời điểm và mục tiêu của các chiến dịch chống tham nhũng gần đây.
Thêm vào
đó, khó có thể gọi đây là màn trình diễn khi nó không có lợi ích gì cho hình ảnh
của Đảng Cộng sản Việt Nam, xét đến việc một lượng lớn nhân sự vừa được lựa chọn
trong nội bộ đảng, ngồi chưa nóng ghế, nay đã chuẩn bị ra vành móng ngựa. Một
chiến dịch quy mô, công khai và ở cấp cao như thế này có thể sẽ khiến một bộ phận
dân chúng đặt câu hỏi cho quy trình “tuyển chọn người tài” bên trong đảng.
Vậy lý giải
hợp lý nhất cho các chiến dịch chống tham nhũng này là gì?
Chúng ta cần
thừa nhận rằng Đảng Cộng sản Việt Nam đang có những nỗ lực thực chất, với mong
muốn trong sạch hóa bộ máy và xây dựng một đảng chính trị vững mạnh riêng của họ.
Đây là điều khó có thể tranh cãi hiện nay lẫn sau này.
Thật ra,
điều này không phải mới mẻ gì đối với các nhà nghiên cứu.
Chúng ta
có thể kể đến một nghiên cứu khá nổi tiếng trong giới nghiên cứu chính sách –
pháp luật Việt Nam của Tiến sĩ Nguyễn Hồng Hải, từng là giảng viên tại trường
Queensland University of Technology, Úc, có tên gọi “Resilience of the Communist Party of Vietnam’s Authoritarian
Regime since Đổi Mới” (tạm dịch: Sức bền của chính thể chuyên chế Đảng
Cộng sản Việt Nam kể từ Đổi mới). [2]
Được công
bố vào năm 2016, ngay sau khi các tranh chấp phe phái lớn nhất thời điểm đó
chính thức hạ màn, một trong bốn điểm mà Tiến sĩ Hải cho rằng đã xây dựng nên sự
bền bỉ của Đảng Cộng sản Việt Nam chính là độ linh hoạt chính trị của nó
(political flexibility).
Theo ông,
độ linh hoạt chính trị này được thể hiện rõ trong cam kết và những nỗ lực chống
tham nhũng. Tham nhũng luôn được các lãnh đạo xem là gây ảnh hưởng đến sự tồn
vong của chế độ. Sáu năm sau, dường như những quan sát trong nghiên cứu vẫn còn
chính xác. Đảng Cộng sản Việt Nam đang tiếp tục tự thanh tẩy, làm mới và hoàn
thiện mình.
Tuy nhiên,
sau khi dành những lời khen có cánh cho các chiến dịch chống tham nhũng gần
đây, chúng ta cũng cần nhìn vào thực tế: Trong khi vai trò và năng lực
chống tham nhũng trong nội bộ Đảng Cộng sản tăng cao, người trả giá là các thể
chế chính trị khác trong xã hội Việt Nam.
Cái giá của quản trị nhà nước
Từ “cái
giá” nghe có vẻ nặng nề.
Một chiến
dịch chống tham nhũng được xem là thành công thì tại sao lại có “cái giá phải
trả” gì ở đây?
Cái giá về
thể chế, về pháp luật và về văn hóa pháp lý là thứ không thể thấy ngay, thấy
rõ, và ai ai cũng thấy. Người viết xin đưa ra ba cái giá như sau.
1. Sự yếu kém của cơ quan điều tra tham nhũng
nói riêng và hệ thống tư pháp nói chung
Bộ Công an
là bộ to nhất Việt Nam. To nhất cả về số lượng thành viên lẫn kinh phí hoạt động
từ ngân sách nhà nước.
Nói như Đảng
Cộng sản Việt Nam thì Bộ Công an là thanh gươm bảo vệ đảng, và cân nhắc thực tế
này thì Bộ Công an là một thanh gươm rất to.
Đã là một
thanh gươm to thì dùng để “giết gà”, để trừng trị bọn “dân chủ”, để kiểm soát
các nhóm tội phạm truyền thống, v.v. cơ quan này chắc chắn phải rất hiệu quả
(thực tế đến đâu thì không nằm trong phạm vi bài viết này).
Tuy
nhiên, thanh gươm to chưa chắc đã sắc.
Nếu Bộ
Công an tiếp tục hoạt động trong mô hình hiện tại, họ sẽ chỉ hiệu quả khi phải
đối mặt với các lực lượng yếu thế hơn về chính trị, về nguồn lực, về năng lực kết
nối. Nhưng khi phải đối mặt với các quan chức trong hệ thống chính trị có kết nối
rộng hơn, có nguồn lực lớn hơn, và thậm chí là quyền hạn chính trị hơn, cơ quan
điều tra “giỏi nhất thế giới” này gần như bế tắc.
Năm 2016,
cư dân mạng Việt Nam được một phen dậy sóng khi cựu tướng Công an Thành phố Hồ
Chí Minh, ông Phan Anh Minh, giãi bày trước báo chí khi được hỏi vì sao thành
phố Hồ Chí Minh ít phát hiện án tham nhũng qua khâu tự trinh sát. Ông nói:
“Tôi xin
nói thẳng không phải ít mà là không có vì chúng tôi phải chấp hành Chỉ thị 15.
Hầu hết đối tượng gây ra hành vi tham nhũng từ đảng viên, mà công an không được
tổ chức trinh sát đảng viên. Do đó, các án tham nhũng do Công an thành phố phát
hiện phải thông qua các vụ án kinh tế khác.” [3]
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/06/image-3.png
Thiếu tướng Phan Anh Minh phát biểu tại
một hội nghị về phòng chống tham nhũng, lãng phí vào tháng 3/2016. Ảnh: Trung
Hiếu/ Thanh Niên.
Nghe như
thế, người ta thường nghĩ ngay rằng là do Đảng Cộng sản Việt Nam tạo cơ chế để
kìm hãm các cơ quan điều tra. Tháo cái vòng kim cô Chỉ thị 15 mà vị tướng này
nhắc đến là ổn ngay.
Nhưng người
viết cho rằng, Đảng Cộng sản có tháo Chỉ thị 15 tại thời điểm đó đi chăng nữa,
hệ thống công an Việt Nam cũng bất lực và mất phương hướng trong việc điều tra
cũng như xử lý các xung đột lợi ích giữa các nhân vật chính trị và cấu trúc quyền
lực nhà nước.
Để xây dựng
một cơ quan điều tra tham nhũng có bản lĩnh, có năng lực và có khả năng điều
tra sâu các vụ án động chạm nhiều nhân vật quyền lực, chúng ta trước tiên cần
tìm ra một mô hình hợp lý cho Việt Nam, cần sự quyết tâm và thẩm quyền nâng cao
của hệ thống tư pháp (như tòa án). Và quan trọng nhất, chúng ta cần thời gian để
thử sai và xây dựng văn hóa pháp lý liên quan.
Những nhận
định này cũng có thể áp dụng gần như hoàn toàn tương tự đối với các cơ quan tư
pháp khác.
Chúng ta
đã chứng kiến lực lượng công an – an ninh khét tiếng thế giới của Đông Âu và
Liên Xô đổ vỡ như thế nào ngay khi các đảng cộng sản tương ứng chết bất đắc kỳ
tử. [4] Hàng chục năm kinh nghiệm chống tham nhũng, phê bình và tự phê bình, chống
suy thoái, chống tự diễn biến trong nội bộ Đảng gần như không giúp ích gì được
cho năng lực của các cơ quan tư pháp của nhà nước – từ quy trình đến cấu trúc
hay mô hình, và đặc biệt là văn hóa pháp lý lẫn văn hóa đại chúng.
Dân chủ
hóa – tư hữu hóa mà không có một cơ chế chống tham nhũng hiệu quả sẵn sàng bọc
hậu thì chẳng khác nào tự sát chính trị.
Những điều
mà Đảng Cộng sản Việt Nam đang làm, dù đáng ghi nhận, không thay đổi sự thật rằng
chỉ có năng lực và tính chính danh của đảng đang được cải thiện.
Nếu trong
tương lai, vì một lý do khách quan hay chủ quan nào đó mà Đảng Cộng sản Việt
Nam không còn tồn tại, dân tộc Việt Nam lại tiếp tục phải đối mặt với câu hỏi
chống tham nhũng từ đầu.
2. Báo chí điều tra và các tiếng nói độc lập
bị bóp nghẹt
Vâng, lại
phải nhắc đến những người hay bị cáo buộc “rận chủ” trong diễn ngôn chính trị tại
Việt Nam. Tuy nhiên, bộ phận bị khinh rẻ này có vai trò quan trọng không kém một
cơ quan điều tra có năng lực và có kinh nghiệm trong điều tra tham nhũng.
Ai cũng có
thể thấy được là ngay cả trong những quốc gia có thể chế tốt, tham nhũng và các
sai phạm liên quan hoàn toàn có thể vượt mặt hàng rào tư pháp chính quy. Vậy
nên dân chủ, tự do báo chí, hệ thống xã hội dân sự, và thậm chí đến những điều
cơ bản nhất của một xã hội hiện đại như một nền văn hóa tranh luận, quy trình
đưa tin tức lành mạnh và chuyên nghiệp, v.v. đều có vai trò của riêng mình
trong phòng chống tham nhũng.
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/06/image-4.png
Các thành viên của Báo Sạch, một nhóm
làm báo độc lập, trong phiên tòa phúc thẩm vào tháng 1/2022. Họ bị kết án tổng
cộng gần 15 năm tù. Ảnh: Vietnamnet.
Người viết
thừa nhận rằng những nhóm đối lập nói chung không hoàn hảo.
Cực đoan
thái quá, thiếu năng lực nhưng thừa tiếng nói, không biết cách thỏa hiệp và
không thể tập trung tìm giải pháp, cùng hàng loạt vấn đề khác.
Chúng ta
không thể tự huyễn hoặc mình viễn cảnh cứ tồn tại lực lượng đối lập mạnh thì tự
nhiên tình hình kinh tế, chính trị của quốc gia sẽ được cải thiện.
Tuy nhiên,
trách nhiệm tạo điều kiện và thậm chí là xây dựng một xã hội dân sự lành mạnh để
sẵn sàng “gác cửa”, can thiệp vào hệ thống chống tham nhũng chính quy khi hệ thống
này bị các lợi ích chính trị ức chế, là một “điều kiện đủ” rất quan trọng cho
môi trường chống tham nhũng hiệu quả.
Vai trò của
những chủ thể này trong cuộc chiến chống tham nhũng không phải là sự đoán mò bừa
bãi của người viết. Các báo cáo và nghiên cứu của USAID hay OECD cách đây 20
năm đã khuyến nghị tăng cường sức mạnh cho các chủ thể dân sự nhằm xây dựng một
mô hình chống tham nhũng bền vững. [5]
Đặc biệt,
nhiều nghiên cứu định lượng từ lâu cũng đã nhắc nhở rằng xã hội dân sự cần phải
kết hợp với một nền báo chí điều tra độc lập thì mới có thể có tác động tích cực
lên việc kiểm soát tham nhũng.
Một trong
những nghiên cứu định lượng đầu tiên về mối quan hệ giữa xã hội dân sự, báo chí
độc lập và kiểm soát tham nhũng của Themudo có tên gọi “Reassessing
the impact of civil society: Nonprofit sector, press freedom, and corruption”.
Trong đó, tác giả chứng minh được rất nhiều giả định mà chúng ta nhắc đến ở
trên. [6]
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2022/06/image-5.png
Đồ thị trong báo cáo “Reassessing the
impact of civil society: Nonprofit sector, press freedom, and corruption”.
Ví dụ, với
biểu đồ được dẫn, chúng ta có thể thấy xã hội dân sự chỉ có thể kiểm soát tốt
tham nhũng ở nhiều lĩnh vực khi mà hệ thống báo chí tại đó tương đối độc lập (bảng
bên tay phải).
Còn ở những
quốc gia nơi mà hệ thống xã hội dân sự đông đảo (như Argentina hay Brazil)
nhưng báo chí điều tra, báo chí độc lập không thể phát triển thì xã hội dân sự
gần như không thể làm giảm các chỉ số tham nhũng.
Bất chấp tất
cả những thông tin nói trên, chính quyền Việt Nam hiện nay lại đang ngày càng
thu hẹp cả không gian dân sự lẫn môi trường báo chí điều tra chống tham nhũng,
dù những nhóm này có do nhà nước kiểm soát hay có hoạt động hợp pháp hay không.
Dường như
quá tự tin với hệ thống chống tham nhũng mới của mình, Đảng Cộng sản Việt Nam
đang tự cho phép họ thanh trừng thẳng tay các lực lượng xã hội dân sự lẫn báo
chí điều tra.
Những cái
tên bị bắt bớ như nhà báo Nguyễn
Hoài Nam, [7] một cây bút chống tham nhũng từng nhận bằng khen của nhà nước,
hay bà Ngụy Thị Khanh, [8] một nhân vật hoạt động trong lĩnh vực
môi trường hợp pháp và rất ôn hòa, cho thấy đảng cầm quyền đang xem rất nhẹ vai
trò và đóng góp thực tế của các nhóm độc lập và đối lập trong việc phát hiện, xử
lý tham nhũng, cũng như cải thiện hệ thống chính quyền.
Đó là một
mất mát nữa về vấn đề thể chế tại Việt Nam.
3. Hệ thống pháp luật và độ minh bạch quản lý
đã yếu ngày càng yếu hơn
Cuối cùng,
có lẽ cũng cần nhắc đến tác động của cuộc chiến chống tham nhũng này đối với hệ
thống pháp luật Việt Nam.
Ba văn bản
pháp luật quan trọng nhất có thể được sử dụng cho cuộc chiến chống tham nhũng của
nhà nước Việt Nam, ví dụ trong trường hợp của Việt Á, bao gồm: (1) Bộ luật Hình
sự 2015, (2) Luật Phòng chống Tham nhũng 2018, và (3) Luật đấu thầu 2013.
Tuy vậy,
thứ dân chúng biết đến trước tiên về những cáo buộc vi phạm lại không phải là
qua những điều luật này. Thậm chí cho đến nay, ít có ai chắc chắn rằng những
người bị cáo buộc sai phạm đã làm gì, và làm như thế nào, thông qua các văn kiện
và quyết định của nội bộ Đảng Cộng sản Việt Nam.
Ông Chu Ngọc
Anh, Bí thư Thành ủy Hà Nội, cũng như ông Nguyễn Thanh Long, Bộ trưởng Bộ Y tế,
bị ghi nhận là “thiếu trách nhiệm, buông lỏng lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý, thiếu
kiểm tra”. [9]
Hiển
nhiên, chúng thể hiện năng lực và đặt ra nghi vấn về việc có nên tiếp tục để
hai nhân vật này tại nhiệm hay không. Nhưng những cáo buộc dạng này vốn không
thể bị xem là vi phạm pháp luật hình sự, và chúng cũng không được ghi nhận
trong Luật Phòng chống tham nhũng hay Luật Đấu thầu.
Kể từ đó,
người dân lẫn báo chí tha hồ được đoán già đoán non về sai phạm của hai người.
Thậm chí nhiều người bắt đầu chửi bới hay đưa ra những cáo buộc thậm tệ liên
quan đến các quyết định phòng chống dịch bệnh trước đó – vốn cũng chẳng phải sản
phẩm của riêng hai người vừa “ngã ngựa”.
Quá trình
chống tham nhũng nhưng không làm tăng tính minh bạch và sự trao đổi thông tin
mà chỉ làm mọi thứ trở nên mù mờ, khó đoán hơn đối với người dân cũng đã xảy ra
và được cảnh báo tương tự tại Trung Quốc. [10]
Lý giải hiện
tượng này, tác giả Daniel C.K. Chow – giảng viên và chuyên gia về pháp luật
Trung Quốc của trường Đại học Ohio States – nhấn mạnh rằng mọi thảo luận, cáo
buộc và thậm chí là các dàn xếp chính trị liên quan đến án tham nhũng gần như
hoàn toàn được Ủy ban Kiểm tra Trung ương, Bộ Chính trị hoặc Ban Bí thư thỏa hiệp
trước khi phía chính quyền nhà nước và công luận biết bất kỳ điều gì để có thể
tham gia vào.
Khi mà thẩm
quyền của cơ quan điều tra, quyết định của tòa án, quá trình áp dụng pháp luật
hiện hành cũng như là sự tham gia của báo chí trong các vụ việc tham nhũng chỉ
xuất hiện khi được (đảng) bật đèn xanh, bất kể đảng có quyết tâm và có hiệu quả
đến đâu, thì tư duy minh bạch và tác động tích cực lâu dài cho chống tham nhũng
đã không còn ở đó nữa.
***
Với những
thảo luận nói trên, dù công nhận những tác động tích cực về quản lý nhà nước và
năng lực lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, chúng ta cần nhớ rằng bài toán thể
chế, bài toán văn hóa chống tham nhũng lâu dài vẫn còn để ngỏ chưa ai giải quyết.
Đảng Cộng
sản Việt Nam có thể đang vững mạnh hơn, có thẩm quyền lãnh đạo cao hơn. Nhưng
như lịch sử của mọi tập đoàn chính trị khác, Đảng Cộng sản Việt Nam không thể
là một thực thể tồn tại mãi mãi.
Di sản mà
quốc gia Việt Nam cần là thói quen, là thể chế, là văn hóa. Công cuộc đốt lò chống
tham nhũng của Đảng Cộng sản Việt Nam hiện nay, đáng tiếc, lại không thể tạo ra
những điều đó.
Chú
thích
1.
Cafeland (2021). 100% đại biểu có mặt bầu ông Chu Ngọc Anh làm Chủ
tịch UBND TP.Hà Nội – CafeLand.Vn. Tin nhanh bất động sản CafeLand.
2.
Nguyen HH. Resilience of the Communist Party of Vietnam’s Authoritarian
Regime since Đổi Mới. Journal of Current Southeast Asian Affairs.
2016;35(2):31-55. doi:10.1177/186810341603500202
3.
Dân trí. (2016, March 10). Sự thật qua phát ngôn của một vị tướng
công an. Báo điện tử Dân Trí.
https://dantri.com.vn/blog/su-that-qua-phat-ngon-cua-mot-vi-tuong-cong-an-20160311051237514.htm
4.
Lung, N.V. (2022, May 20). Tìm lời giải cho hiện tượng Trung Quốc:
Vì sao tham nhũng nặng nhưng phát triển thần kỳ? Luật Khoa –
Newsletter.
5.
Xem thêm tại: United States Agency for International Development (USAID).
2005. Anti-Corruption Strategy. Washington, DC: US Agency for International
Development và Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD).
2003. “Fighting Corruption: What Role for Civil Society? The Experience of the
OECD.” OECD Report. Paris: OECD.
6.
THEMUDO, N. S. (2013). Reassessing the impact of civil society: Nonprofit
sector, press freedom, and corruption. Governance (Oxford), 26(1),
63-89.
https://doi.org/10.1111/j.1468-0491.2012.01602.x
7.
Tham khảo thêm tại: Profile of Nguyen Hoai Nam. (2022). The
88 Project.
https://the88project.org/profile/526/nguyen-hoai-nam/
8.
Tham khảo thêm tại: Profile of Nguy Thi Khanh. (2022). The 88
Project.
https://the88project.org/profile/566/nguy-thi-khanh-/
9.
Thu H. (2022, June 6). Ông Nguyễn Thanh Long, Chu Ngọc Anh bị
khai trừ khỏi Đảng. ZingNews.vn.
https://zingnews.vn/ong-nguyen-thanh-long-chu-ngoc-anh-bi-khai-tru-khoi-dang-post1323944.html
10.
Chow, D. C. K. (2015). How china’s crackdown on corruption has led to
less transparency in the enforcement of china’s anti-bribery laws. U.C.
Davis Law Review, 49(2), 685.
https://lawreview.law.ucdavis.edu/issues/49/2/Symposium/49-2_Chow.pdf
No comments:
Post a Comment