Thiên đường Hồi giáo:
Mô hình quản trị thất bại của Iran.
https://diendantheky.net/le-tho-binh-thien-duong-hoi-giao-mo-hinh-quan-tri-that-bai-cua-iran/
Sau
hơn bốn thập niên kể từ Cách mạng Hồi giáo 1979, Iran vẫn chưa thể thực hiện được
viễn kiến về một “thiên đường Hồi giáo”, nơi đạo đức tôn giáo và công lý xã hội
cùng tồn tại trong một trật tự độc lập, tự cường, không bị ảnh hưởng bởi phương
Tây.
Trái
lại, Cộng hòa Hồi giáo Iran đang đối mặt với một khủng hoảng toàn diện: kinh tế
trì trệ, xã hội bất ổn, chính trị khép kín, và vị thế quốc tế ngày càng suy yếu.
Từ việc từ bỏ phương Tây để nghiêng hẳn về trục Nga – Trung như một đối trọng địa
chính trị, Iran dường như đã lựa chọn sai lầm chiến lược, khi cả mô hình quản
trị nội tại lẫn cấu trúc liên minh bên ngoài đều dẫn đến bế tắc.
Mô
hình thần quyền khép kín: Khủng hoảng từ trong cấu trúc
Chế
độ chính trị của Iran được thiết kế xoay quanh học thuyết Velayat-e faqih (Thủ
lĩnh pháp lý Hồi giáo), nơi Lãnh tụ Tối cao có quyền lực vượt trội hơn cả tổng
thống và nghị viện. Mặc dù bầu cử được tổ chức đều đặn, tất cả ứng viên đều phải
qua sự sàng lọc của Hội đồng Giám hộ do Giáo chủ chỉ định, điều này khiến tiến
trình chính trị bị kiểm soát chặt chẽ, loại bỏ những xu hướng cải cách thực sự.
Theo
Freedom House, Iran được xếp loại là “không tự do”, với chỉ 14/100 điểm trong
chỉ số tự do toàn cầu (2023). Hệ quả của thể chế khép kín này là sự bế tắc
trong cải cách và mất lòng tin nghiêm trọng trong dân chúng. Một khảo sát do Viện
nghiên cứu GAMAAN (Hà Lan) thực hiện năm 2020 cho thấy chỉ khoảng 32% người
Iran còn tin vào chế độ thần quyền, trong khi phần lớn ủng hộ một nhà nước thế
tục.
Sự
kiện Mahsa Amini bị sát hại năm 2022, và làn sóng biểu tình mang khẩu hiệu “Phụ
nữ – Cuộc sống – Tự do” là minh chứng rõ rệt cho mâu thuẫn nội tại giữa thế hệ
trẻ – chiếm hơn 60% dân số, và thiết chế cũ kỹ mang tính giáo quyền- quân phiệt.
https://diendantheky.net/wp-content/uploads/2025/06/Mahsa_Amini-1.jpeg
Cô
gái Mahsa Amini 22 tuổi qua đời ngày 16/9/2022 tại một bệnh viện ở Tehran, Iran
trong hoàn cảnh đáng ngờ
Sinh
viên trường Đại học Amirkabir biểu tình sau cái chết của
Mahsa Amini
“Phụ
nữ, cuộc sống, tự do”; Một trong những khẩu hiệu chính của những
người biểu tình
Kinh
tế suy kiệt dưới lệnh cấm vận và quản trị sai lầm
Tình
trạng kinh tế của Iran phản ánh rõ sự thất bại trong điều hành. Dù sở hữu trữ
lượng dầu mỏ lớn thứ tư thế giới và khí đốt lớn thứ hai, Iran không thể tận dụng
nguồn lực này để phát triển quốc gia một cách bền vững.
Kể
từ khi Mỹ rút khỏi Thỏa thuận hạt nhân JCPOA năm 2018 và tái áp đặt các lệnh trừng
phạt, GDP Iran giảm 6% năm 2018 và tiếp tục suy giảm cho đến năm 2021. Lạm phát
vượt ngưỡng 40%, tỷ lệ thất nghiệp chính thức ở mức 11%, song thực tế có thể
cao hơn nhiều, đặc biệt với thanh niên thành thị.
Chuyên
gia kinh tế Djavad Salehi-Isfahani (Brookings Institution) nhận định: “Iran
không chỉ bị cô lập bởi lệnh cấm vận, mà còn vì một cấu trúc kinh tế lệ thuộc
vào nhà nước, thiếu minh bạch và chi phối bởi lợi ích của Lực lượng Vệ binh
Cách mạng (IRGC), những người không có động lực để cải cách.”
Tham
nhũng lan tràn, hệ thống trợ giá kém hiệu quả, và tầng lớp tinh hoa thân giáo
quyền chiếm đoạt phần lớn tài nguyên quốc gia, tất cả khiến niềm tin vào “công
lý Hồi giáo” trở nên mỉa mai.
Từ
phản phương Tây đến lệ thuộc địa chính trị mới
Sau
khi cánh cửa với phương Tây khép lại, Iran tăng cường “hướng Đông”, tìm kiếm đồng
minh trong trục Nga – Trung. Tháng 3/2021, Tehran ký thỏa thuận hợp tác chiến
lược 25 năm với Bắc Kinh, tập trung vào đầu tư năng lượng, hạ tầng và quốc
phòng. Đồng thời, Iran trở thành thành viên chính thức của Tổ chức Hợp tác Thượng
Hải (SCO) từ năm 2023, và từng bước hội nhập sâu hơn vào mạng lưới chống phương
Tây do Nga và Trung Quốc dẫn dắt.
Tuy
nhiên, sự liên kết này không đối xứng. Trung Quốc tận dụng vị thế yếu của Iran
để mua dầu với giá chiết khấu hơn 30%, trong khi không mặn mà với việc can thiệp
địa chính trị nhằm bảo vệ Tehran trước sức ép của phương Tây. Nga, đang sa lầy ở
Ukraine, xem Iran như nhà cung cấp UAV giá rẻ, hơn là một đối tác chiến lược thực
sự.
Như
nhà phân tích Ali Vaez (International Crisis Group) cảnh báo: “Iran đang thay
thế một hình thức lệ thuộc bằng một hình thức khác – chuyển từ phương Tây sang
các cường quốc phi tự do, nơi lợi ích của Iran không được đặt lên hàng đầu.”
Khủng
hoảng chính danh và viễn cảnh bất ổn dài hạn
Vấn
đề lớn nhất của Iran không chỉ là kinh tế hay ngoại giao, mà là tính chính danh
của chế độ. Khi một nhà nước khước từ tự do, đàn áp phụ nữ, giam cầm nhà báo,
và nhân danh tôn giáo để duy trì quyền lực thế tục, thì sớm hay muộn cũng đánh
mất niềm tin xã hội.
Khác
với Trung Quốc – nơi nhà nước độc đoán đi kèm với hiệu quả phát triển – Iran vừa
mất dân chủ, vừa trì trệ về kinh tế, lại bị kẹt trong định kiến ý thức hệ không
phù hợp với một xã hội trẻ, đô thị hóa và tiếp cận công nghệ cao.
Mọi
mô hình “tự cường” nếu không dựa trên cải cách nội tại, mà chỉ dựa vào những
liên minh bên ngoài phi dân chủ, đều dẫn đến sự tha hóa. Liên minh Nga – Trung
có thể giúp Iran né tránh trừng phạt nhất thời, nhưng không thể thay thế cho một
nền tảng quản trị hiệu quả, công bằng và dân chủ hơn.
Iran
từng là một trong những quốc gia phát triển nhất khu vực vào thập niên 1960–70.
Nhưng mô hình thần quyền sau 1979, kết hợp với chiến lược đối ngoại mang tính
“ý thức hệ hơn là thực dụng”, đã đẩy quốc gia này vào vòng xoáy của khủng hoảng
kéo dài. Thay vì trở thành biểu tượng của một “thế giới Hồi giáo độc lập”, Iran
đang là minh chứng cho sự thất bại của một thể chế khép kín, phản cải cách, phản
tự do.
Giấc
mộng xây dựng một “thiên đường Hồi giáo” chống lại phương Tây, nếu không dựa
trên nền tảng dân chủ, pháp quyền và phát triển bền vững, sẽ chỉ tạo ra một địa
ngục hiện sinh cho chính người dân của mình – dù họ cầu nguyện bao nhiêu lần mỗi
ngày đi nữa.
Lê
Thọ Bình
No comments:
Post a Comment