16/01/2020
Kể từ cuộc Cách mạng Hồi giáo tại Iran năm
1979, quan
hệ giữa Mỹ và Iran phần lớn là thù nghịch [1]. Trước đó Iran dưới thời
vua Mohammad Reza Pahlavi là một đối tác cần thiết, và là đồng minh, mà Mỹ tin
tưởng và phần nào đó dựa vào để một mặt ngăn chặn ảnh hưởng từ Liên Xô, mặt
khác vì quyền lợi về dầu hỏa cũng như về an ninh chung của khu vực.
Mọi chính quyền Mỹ, kể từ đó đến nay, tất nhiên là
muốn chế độ thay đổi (regime change). Tất cả vì quyền lợi của Mỹ và, rộng hơn,
của khu vực. Nhưng mỗi chính quyền đều có những chiến lược, chiến thuật hay nói
chung là các biện pháp khác nhau. Hơn nữa, muốn là một chuyện, làm được hay
không là chuyện khác.
Chính quyền Obama thì tìm cách kiềm chế Iran, cũng
như mong muốn kiểm soát được vũ khí hạt nhân của Iran, bằng cách tiếp cận thay
vì cô lập, bằng thỏa ước có tính toán kỹ càng để Iran phải thực hiện thay vì
hình phạt/cấm vận, chẳng hạn. Vì suy luận như thế nên nó đã đưa đến sự
hình thành Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (Joint Comprehensive
Plan of Action/JCPOA) được năm thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên
Hiệp Quốc cộng với Đức ký kết với Iran năm 2015 [2].
Trong khi đó, ngay từ đầu chính quyền Trump đã có
quan điểm khác hoàn toàn, và đã quyết định rút khỏi JCPOA ngày 8 tháng 5 năm
2018. Trong bài “Đối đầu với Iran” (Confronting
Iran) đăng trên tạp chí Foreign Affairs cuối năm 2018, đương kiêm Ngoại trưởng
Hoa Kỳ Michael R. Pompeo đã biện luận rằng chính sách “tạo tối đa áp lực” của Tổng
thống Trump sẽ tốt và hiệu quả hơn [3]. Ông Pompeo trình bày nhiều lý do cho
chính sách rút ra khỏi thỏa thuận JCPOA, tái áp dụng cấm vận, đe dọa các biện
pháp quân sự khả thi, và nỗ lực vạch trần tham nhũng và vi phạm nhân quyền của
chế độ này, bởi vì Iran là một nhà nước bất hảo, là một chế độ ngoài vòng pháp
luật v.v…
Trong bài viết này, Ngoại trưởng Pompeo cũng đề cập
đến Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (Islamic Revolutionary Guard
Corps/IRGC), mà ông biện luận rằng IRGC đã hình thành lực lượng tinh nhuệ Quds
được giao nhiệm vụ xuất khẩu cách mạng ra ngoài nước Iran. Ngay từ ban đầu tất
cả các trách nhiệm đối nội và đối ngoại của các viên chức trong chế độ Iran, kể
cả trách nhiệm đối với người dân của mình, là để hoàn thành cuộc cách mạng này.
Và theo Pompeo, thì “Kết quả là, trong bốn thập kỷ qua, chế độ đã gây ra rất
nhiều sự hủy hoại và bất ổn, hành vi xấu không kết thúc với JCPOA”.
Với quan điểm đó, không có gì ngạc nhiên khi chính
quyền Trump đã theo
dõi từng bước đi của Tướng Qassem Suleimani, người đứng đầu của IRGC
Quds Force, và là một trong những nhân vật quyền lực và ảnh hưởng nhất tại
Trung Đông [4]. Và khi cơ hội đến, ông Trump đã ra lệnh hạ sát ngay. Iran đã trả
đũa bằng các hỏa tiễn tấn công vào các căn cứ quân sự của Mỹ tại Iraq. Cũng
may, không có một công dân hay binh lính nào của Mỹ chết. Và chuyến máy
bay bị
Iran bắn rơi không có một công dân Mỹ nào. Nếu không thì tình thế leo
thang sẽ khó tránh khỏi.
Bắn
hỏa tiễn xong thì Ngoại trưởng Iran Javad
Zarif khẳng định không muốn leo thang và chiến tranh với Mỹ [5].
Liệu Hoa Kỳ có thể tin lời nói của ông Zarif không?
Thật ra thì cả hai bênh đều hoàn toàn không tin tưởng
nhau, và những gì được nói công khai, nếu có đúng dữ kiện, thì cũng chỉ là một
nửa hay một phần của sự thật.
Tuy vẫn có nhiều người Iran ủng hộ Mỹ và các văn hóa
Tây phương, giới cầm quyền hiện nay vận dụng tôn giáo (nhánh Shiite) và tinh thần
dân tộc để duy trì sự thống trị của họ. Chế độ thần quyền của Iran hiện nay nói
riêng, và người Iran hiểu biết về lịch sử nói chung, không quên rằng chính Mỹ,
và Anh, đặc biệt là CIA của Mỹ, đã nhúng tay vào cuộc
đảo chánh Thủ tướng Iran Muhammad Mossadegh năm 1953 [6]. Các tài liệu
được giải mật vào năm 2017, tức 64 năm sau, cho biết CIA tìm cách ngăn
chặn nó vì tin rằng cuộc đảo chánh sẽ thất bại, nhưng không thành vì nhân viên
CIA hàng đầu tại Iran, Kermit Roosevelt, đã không thi hành lệnh đưa ra. Cuộc đảo
chánh thành công, nhưng hậu quả của nó để lại là khủng khiếp: tinh thần bài Tây
phương đã gia tăng từ đó; cuộc Cách mạng Hồi Giáo Iran năm 1979; và vụ khủng hoảng
con tin người Mỹ ở Iran vào thời điểm đó. Chế độ thần quyền Iran không những
hoàn toàn bài Mỹ, mà còn trở thành một chế độ hung bạo và vi phạm nhân quyền trầm
trọng nhất hiện nay. Cuối tháng 11 năm vừa qua, họ đã thẳng tay đàn áp mọi cuộc
biểu tình trên toàn Iran và đã giết
chết hơn 180 người dân, mà con số thật có thể cao hơn [7].
Hoa Kỳ, nhất là chính quyền Trump hiện nay, tất
nhiên không tin rằng Iran sẽ ngừng ở đó, như ông Zarif tuyên bố. Theo chuyên
gia Kelly Magsamen, sự khủng hoảng sẽ không chấm dứt ở đây [8]. Các hành động
trả đũa của Iran sẽ đến qua thời gian, bằng những cách bình thường không tiên
liệu được, và nó sẽ không giới hạn ở Iraq hay tại Trung Đông. Magsamen cho rằng
chính quyền Trump cần chuẩn bị cho các tình huống bất ngờ: sẽ có các cuộc tấn
công mạng; khủng bố nước ngoài và trên đất Mỹ; các nỗ lực ám sát các quan chức
Hoa Kỳ và nhiều cuộc tấn công vào các mỏ dầu của Saudi Arabia; và sẽ có những
bước tiến khiêu khích hơn để thi hành chương trình vũ khí hạt nhân.
Magsamen, và nhiều chuyên gia về Trung Đông khác, đều
biết không có một chính sách hay một sự chọn lựa tối hảo nào đối với Iran (no
good options). Leo thang xung đột, hay xuống thang, đều có thể bị cả hai bên hiểu
lầm hay tính lầm, vì hiện nay không có kênh ngoại giao nào giữa hai chính quyền.
Trong khi đó Thủ tướng Iraq Adel Abdul Mahdi đã yêu cầu Mỹ bắt đầu chuẩn bị để
rút quân khỏi Iraq [9]. Và Hạ viện Hoa Kỳ đã thông
qua nghị quyết đòi hỏi TT Trump phải được Quốc hội phê chuẩn trước khi
xúc tiến bất cứ hành động quân sự nào chống lại Iran [10].
Chuyên gia Daniel Byman thuộc viện nghiên cứu
Brookings cũng có những nhận định tương tự như Magsamen trong bài “Nước đi kế
tiếp của Iran” (Iran’s
next move) [11].
Tóm lại, những chính sách của ông Trump đối với Iran
đang có nhiều cản trở và hạn chế hơn những gì ông Trump mong muốn thực hiện. Lý
do là vì mặc dầu ông Trump và ông Pompeo khẳng định Hoa Kỳ không muốn chiến
tranh hay thay đổi chế độ tại Iran, mà chỉ muốn Iran hành xử như một quốc gia
bình thường, những hành động và chính sách Trump tạo “áp lực tối đa” được Iran
xem là như thế và Iran đã “phản kháng tối đa” trong những năm qua [12]. Khi bị
dồn tới chân tường thì chế độ nào cũng tìm cách phản ứng để tồn tại, ngoại trừ
không còn sự chọn lựa nào khác. Trong khi đó thì Iran còn nhiều lựa chọn và
chưa bị dồn đến thế chân tường.
Nếu chính quyền
Trump thật sự không muốn thay đổi chế độ thì phải có một kênh ngoại giao để đối
thoại, thay vì chỉ dựa hoàn toàn vào đe dọa và cưỡng bách. Còn nếu muốn thay đổi
chế độ thì ông Trump phải sẵn sàng leo thang, kể cả chiến tranh, nếu các áp lực
tối đa không hiệu quả. Mà như thế thì Hoa Kỳ sẽ sa lầy thêm một cuộc chiến khác
tại Trung Đông, điều mà không ai muốn, kể cả ông Trump.
Đó là lý do mà hầu hết các chuyên gia về Trung Đông
cho rằng các chiến lược đối phó với Iran cần liền lạc, nhất quán và cần có kênh
ngoại giao để có thể đạt được các mục tiêu bền vững đối với Iran và Trung Đông
hiện nay.
---------------------------
Tài liệu tham khảo:
1. Monique Ross and Annabelle Quince, “Why
America and Iran hate each other”, ABC News, ABC Radio National, 4 January
2020.
2. Colin H. Kahl, “Pompeo’s
Dangerous Delusions”, Foreign Affairs, 24 October 2018.
3. Michael R. Pompeo, “Confronting
Iran”, Foreign Affairs, November/December 2018, Volume 97, Number 6.
4. Maysam Behravesh, “Soleimani
Was More Valuable in Politics Than in War”, Foreign Affairs, 8 January
2020; “Mật
báo viên từ Iraq, Syria giúp Mỹ hạ sát Tướng Iran”, Reuters, VOA Tiếng Việt,
10 tháng 1 năm 2020.
6. “Iran
launches missile attacks against US forces inside Iraq”, ABC News, 9
January 2020; “Iran
‘Concludes’ Attacks, Foreign Minister Says”, The New York Times, 8 January
2020.
7. Bethany Allen-Ebrahimian, “64
Years Later, CIA Finally Releases Details of Iranian Coup”, Foreign Policy,
20 June 2017.
8. Kelly Magsamen, “How
to Avoid Another War in the Middle East”, Foreign Affairs, 4 January 2020.
9. “Thủ
Tướng Iraq yêu cầu Mỹ bắt đầu chuẩn bị để rút quân khỏi Iraq”, VOA Tiếng Việt,
11 Tháng 1 năm 2020.
10. Maanvi Singh and Joanna Walters, “Congress
to vote on curbing president's war powers – as it happened”, The Guardian,
9 January 2020; Amanda Macias and Jacob Pramuk, “House
passes resolution to limit Trump’s war powers against Iran”, CNBC, 9
January 2020.
11. Daniel L. Byman, “Iran’s
next move”, Brokkings, 10 January 2020.
12. Michael Makovsky and Jonathan Ruhe, “The
right strategy for Iran isn’t regime change. It’s regime collapse”, The
Washington Post, 9 January 2020; Amanda Macias and Kevin Breuninger, “Trump
says US does not seek war or regime change in Iran, but is still ready to act
if ‘necessary’”, CNBC, 3 January 2020; Barbara Slavin, “US
policy hinders positive ‘regime change’ in Iran”, Atlantic Council, 9
December 2019.
No comments:
Post a Comment