Lữ Phương
Viet Studies 24-3-2018
(Diễn từ nhận “Giải Nghiên Cứu” của Quỹ Văn Hoá Phan
Châu Trinh 2018)
Kính
thưa Quý vị,
Trước
hết cho phép tôi gửi đến các vị phụ trách Quỹ Văn hoá Phan Châu Trinh lời cám
ơn đặc biệt vì đã tạo điều kiện cho tôi được đứng ở đây nhận sự vinh danh những
bài viết của mình về một đề tài nghiên cứu cực kỳ nhậy cảm ở nước ta là học
thuyết Marx. Thú thật, với tôi đây là điều hơi bất ngờ, khiến tôi gặp phải chút
ít bỡ ngỡ và khó khăn vì ngoài tính chất nhậy cảm đó, chủ nghĩa Marx còn là một
đề tài học thuật gây thật nhiều tranh cãi từ trước đến nay. Không muốn đi
sâu vào những vấn đề phức tạp làm mất nhiều thời giờ của quý vị, trong bài phát
biểu này, tôi chỉ xin nói qua cái hoàn cảnh đặc biệt nào trước đây khiến tôi
tìm đến và cùng với cái hoàn cảnh nào sau này đã thúc đẩy tôi nhìn lại ngay từ
cái nền tảng lý luận đã nâng đỡ cái học thuyết ấy.
Thưa
Quý vị,
Như
mọi người đều biết, học thuyết Marx đã được du nhập vào Việt Nam không phải
trong một tình thế bình thường của một xã hội bình thường ở đó
người ta có thể coi việc nghiên cứu Marx như một thao tác nghề nghiệp mang tính
hàn lâm thuần tuý. Đất nước bấy giờ chìm đắm trong bóng tối của sự bất
bình thường: nhà nước dân tộc bị tước mất chủ quyền, nhân dân sống
trong nô lệ, trí thức thì bơ vơ, tuyệt vọng. Chủ nghĩa Marx đã đến với
chúng ta trong tình thế đó, và mặc dù không có đủ điều kiện để tìm hiểu đến
nới đến chốn, chúng tôi đã tiếp nhận học thuyết ấy như biểu tượng của sự
giải phóng chói loà ánh sáng: không phải chỉ mang đến cho dân tộc biện
pháp xây dựng hiệu nghiệm cuộc sống mới về sau mà còn giúp người trí thức lấp đầy
được cái khát vọng ngàn đời của mình về sự tồn tại của một trần gian ở đó
con người có thể hoà giải vĩnh viễn với nhau. Trong khung cảnh tinh thần đó, việc
tìm đến Marx đối với chúng tôi đã mang nội dung một cuộc dấn thân toàn diện và
triệt để, bấy giờ thường được xưng tụng là “hiện thực và khoa học”, nhưng thực
chất lại rất giống với một hình thức tín ngưỡng nào đó, đặt niềm tin tuyệt đối
vào một đấng bậc phi phàm có thể dẫn đường một cách kỳ diệu cho các kế hoạch mà
chúng ta vạch ra để cải tạo thế giới, làm lại con người.
Bây
giờ thỉnh thoảng nhìn lại mọi thứ từ cái thời xa xưa ấy, tôi bỗng có
cảm giác như mình đã sống qua một giấc mơ dài, giấc mơ ấy chứa đựng
rất nhiều hứa hẹn kỳ vĩ, đẹp đẽ nhưng cũng lại mịt mùng, chơi vơi so với cuộc sống
tràn ngập những lo toan tầm thường, vô vị hôm nay. Tuy vậy khi bình tâm
suy nghĩ lại mọi thứ về những cái đã qua đó, đặt nó vào cái khung cảnh tổng thể
của cuộc chiến đấu vào lúc bấy giờ với những gian khổ, mất mát, hy
sinh triền miên, cái viễn cảnh tuyệt hảo về một xã hội tương lai ấy đã có
tác dụng nâng con người lên, giúp chúng tôi vượt qua những thử
thách tưởng như không thể vượt qua được để tiếp tục cuộc chiến đấu và đưa cuộc
chiến đấu đến ngày chung cuộc. Tôi không biết bây giờ trong những bạn bè
còn sống của mình có ai, vào một lúc nào đó bỗng chạnh nhớ đến cái giấc mơ thuở
đó hay không nhưng bản thân tôi thì không bao giờ quên được: chính giấc mơ ấy
đã khuôn nắn nên con người tôi, giúp tôi biết chia sẻ với đồng loại những
ưu tư liên hệ đến số phận chung, không lúc nào từ bỏ cái ý muốn đi tìm một chân
trời nào đó xa hơn bản thân mình để cuộc sống thường nhật mang được ý nghĩa nhiều
hơn cái nó vốn có.
Thưa
Quý vị,
Chính
với tâm thế đó, tôi và bạn bè đã theo Marx bước vào cuộc thử thách mới khi đất
nước giành lại được quyền tự chủ, thuận lợi cho việc tập trung sức mạnh xây dựng
tương lai. Chúng tôi không ai ảo tưởng rằng mọi việc sẽ dễ dàng, do đó đã động
viên nhau dùng ý chí để vượt qua khó khăn. Tuy vậy mọi chuyện đã diễn ra không
suôn sẻ như kỳ vọng: dần dà qua thời gian, những vấp váp, chệch choạc, sai
lầm trong thực hiện cứ lặp đi lặp lại triền miên để rồi dần dà dường như đã
tích tụ thành một sự cản phá vô hình, nó tác động vào công cuộc xây dựng,
đục khoét đến thối rữa chính cái viễn cảnh tốt đẹp mà Marx đã phác hoạ ra
cho chúng tôi trong những ngày tranh đấu cũ. Không phải chỉ là sự bất lực trong
phát triển kinh tế, xã hội khiến đất nước giẫm chân trong lạc hậu,
chậm tiến, mà quan trọng hơn nhiều lần là nó dẫn đến tình trạng những chủ thể của đất
nước bị làm cho bệ rạc, ích kỷ, tầm thường, ác độc, khác hẳn với sự hình dung của
Marx về hình mẫu một con người tự do, biết sống vì người khác bằng văn hoá và
sáng tạo ra văn hoá cho xã hội mới. Hàng loạt những câu hỏi gay gắt liên hệ đến
bản thân học thuyết Marx đã xuất hiện từ đó. Tại sao chủ nghĩa Marx được xem là
học thuyết vừa khoa học vừa nhân đạo, nhưng đưa vào thực tiễn xây dựng lại sản
sinh ra những điều trái ngược như vậy? Có phải là do chúng ta đã vận
dụng sai những chỉ dẫn của Marx trong thực hành? Phải chăng chủ nghĩa Marx mãi mãi
vẫn chỉ là những giấc mơ, tươi đẹp, nhưng bất khả thi, không thể đem vào thực tế
để biến thành một phác đồ làm lại thế giới và cải tạo con người?
Dù
có cố gắng đi tìm sự yểm trợ của các loại tài liệu tham khảo nhiều nguồn, tôi vẫn
lặn ngụp trong nỗi hoang mang do những câu hỏi ấy đặt ra, suốt một thời
gian dài. Phải vật vã thật lâu cuối cùng tôi mới nẩy sinh ra được ý
định phải gác lại mọi thứ để tập trung vào việc đọc lại hết những tác
phẩm của Marx từ đầu cho đến cuối, xem thực sự Marx đã nghĩ gì, hy vọng qua đó
tự mình tìm ra được giải đáp cho những câu hỏi trên đây. Thời gian đánh vật với
những trước tác của Marx kéo dài có hơn mười năm, rất khó khăn vì lối viết trừu
tượng và nặng nề của ông, do đó thường phải đọc đi đọc lại nhiều lần, cọ xát với
những cách đọc khác, rồi nghiền ngẫm thật lâu mới lần dò ra phần nào cái ý
hướng nền tảng thể hiện qua cái mạch tư duy của ông. Vấn đề “nghiên
cứu chủ nghĩa Marx” với tôi như vậy thật sự chỉ là vấn đề đọc Marx để
hiểu Marx cho được mà thôi.
Thưa
Quý vị,
Kết
quả của việc tìm hiểu đó, tôi đã trình bày trong một số bài viết, ở đây không
có điều kiện để nói rõ nội dung, nên tôi chỉ xin được nhấn mạnh đến một điểm mà
tôi cho là mấu chốt: học thuyết Marx không phải là một khoa học bao gồm những
quy luật tất yếu có thể đem ra thực hiện trong các kế hoạch phát triển, cải tạo
xã hội một cách nghiêm nhặt. Những kết luận mang tính cách mạng do Marx đề
xuất về mặt thực tiễn, thực sự đã được tạo ra bằng một thứ logic biện chứng
về lịch sử đặt nền trên sự tồn tại của hàng loạt những giả định về hiện thực,
mà nếu thiếu đi như điều kiện cần và đủ thì những kết luận ấy mãi mãi sẽ chỉ là
những giả tưởng, suy đoán mộng mơ; đã như vậy mà cứ nhất quyết đem ra thực hiện
cho được trong thực tế thì hệ quả ngược chiều do những kết luận ấy mang lại
cho thực tế mới là tất yếu. Có thể do không quan tâm đầy đủ đến tính chất
tư biện trong cái logic biện chứng mang tính chất phương pháp luận ấy của Marx,
nên những người theo Marx lẫn chống Marx, khi khai thác quá mức những kết luận
về thực tiễn của ông với mục đích bảo vệ hoặc phê phán ông về mặt chính trị, những
người theo hoặc chống Marx đó, theo tôi nghĩ, đã bỏ qua hoàn toàn cái ý nghĩa tổng
thể, biểu hiện qua toàn bộ những trước tác của ông như một diễn trình suy tưởng
về số phận con người đi xuyên qua lịch sử tìm đường phục hồi lại bản
chất của mình.
Khai
triển ý nghĩa căn bản này trong những tác phẩm của Marx, tôi thấy tư tưởng của
ông phong phú hơn những kết luận thực tiễn về chính trị của ông rất nhiều: nó
biểu hiện nơi sự phê phán của ông về quá trình hình thành các hình thái xã hội ở
đó những sản phẩm do con người làm ra cuối cùng biến thành những thực thể kỳ
bí, huyễn hoặc, làm cho con người đánh mất bản thân trong chính những sản phẩm
đó một cách vô ý thức và trở thành những nô lệ vô ý thức cho chúng. Với Marx,
những thực thể làm cho con người xa lạ với sản phẩm do mình làm ra, từ đó xa lạ
với cả đồng loại của mình, không phải chỉ là một nền sản xuất chạy theo vật chất
đơn thuần mà còn bao gồm cả những biểu tượng tinh thần, do một số định chế văn
hoá nào đó tạo ra nữa. Chính cái luận đề về con người bị tha hoá và tự tha
hoá trên con đường đi tìm tương lai cho mình đó mới là nội dung nền tảng, tồn tại
nơi tầng sâu nhất trong những trang viết của Marx. Những giải pháp chính
trị mà Marx đưa ra có thể không đủ sức mạnh hiện thực để đương đầu với cái hiện
thực mà ông phê phán nhưng sự cảnh tỉnh của ông về tình trạng con người trở nên
xa lạ với mình trong những cái do mình làm ra, dưới nhiều hình thức, đã mang một
ý nghĩa triết học sâu sắc, nhắc nhở con người phải biết thường trực đối mặt với
mình, để nhận ra cho được sự giới hạn mang tính bản thể luận của bản thân, trước
khi nghĩ đến việc tìm ra con đường cứu chuộc thế tục nào khác cho cái thế giới
mà mình đang sinh sống.
Thưa
Quý vị,
Với
suy nghĩ ấy, tôi xin phép chấm dứt bài phát biểu này và mong được Quý vị đón nhận
những điều đã trình bày, không phải như những kết luận chung cuộc về một đề tài
nghiên cứu mà chỉ là sự trang trải một món nợ tinh thần đối với một triết gia
đã dai dẳng theo tôi suốt một đời, nay vẫn chưa trả hết.
Một
lần nữa xin cám ơn Quỹ Văn hoá Phan Châu Trinh.
Xin
cám ơn Quý vị.
LP
24-3-2018
No comments:
Post a Comment