Khăn
trùm đầu, biểu tượng tự do hay mông muội?
28/09/2022
https://baotiengdan.com/2022/09/28/khan-trum-dau-bieu-tuong-tu-do-hay-mong-muoi/
https://baotiengdan.com/wp-content/uploads/2022/09/H1-2-768x507.webp
Biểu tình ở Athens vì cái chết của Mahsa
Amini. Ảnh: EPA
BẠN LÀ AI?
Hãy tưởng
tượng bạn là một cô gái 22 tuổi, xinh đẹp, thông minh với tương lai hứa hẹn.
Vào một ngày đẹp trời, bạn bị cảnh sát bắt vì tội ăn mặc phản cảm. Bạn bị đưa tới
một lớp học vài giờ để cải tạo tư tưởng. Bạn rời “lớp học” trên băng ca và được
đưa thẳng tới bệnh viện. Chính quyền nói rằng bạn bị suy tim. Hai ngày sau, bạn
từ giã cõi đời.
Tội ăn mặc
phản cảm của bạn là việc chiếc khăn đội đầu hơi trễ ra sau gáy. Lớp học mà bạn
buộc phải đến là những cú nện trời giáng vào đầu trên xe áp giải. Bạn bị nói là
suy tim nhưng bệnh viện tuyên bố bạn thật ra bị chết não, máu chảy từ tai, phổi
ứ nước, mắt thâm đen và chân sưng tím.
Bạn tên là Mahsa
Amini. Quốc gia bạn đang sống là Iran.
Cái chết của
bạn ngày 16/9 tạo ra một làn sóng biểu tình mạnh mẽ trên khắp cả nước. Khi bóng
tối phủ xuống, già trẻ trai gái đổ xuống đường. Họ nhóm lên những đống lửa lớn
để các cô gái tháo bỏ khăn hijab choàng đầu và thiêu rụi trong tiếng hò reo. Họ
xé ảnh của nhà lãnh đạo tôn giáo tối cao. Họ đòi quyền tự do cho phụ nữ. Họ hô
vang khẩu hiệu: “Những kẻ độc tài hãy chết
đi”.
Chính quyền
cắt toàn bộ internet để cô lập người biểu tình. Nhiều người đã hy sinh. Trong
tiếng tụng kinh, người ta nghe thấy lời thì thầm cầu mong Chúa hãy ban phước
cho một cuộc cách mạng được ra đời.
HIJAB – BIỂU TƯỢNG CỦA VĂN HÓA
Chiếc khăn
trùm đầu vốn đã luôn là trang phục thiết yếu của loài người để che nắng che
mưa.
Nó xuất hiện
lần đầu trong các văn bản pháp luật hơn 3000 năm trước ở nền văn minh Assyrian
tại Trung Đông. Phụ nữ phải trùm kín đầu để đề cao đức khiêm nhường. Những người
thuộc tầng lớp lao động hay gái điếm không được phép dùng khăn, bởi đây được
coi là tín hiệu của một người đáng trọng. Kẻ “tiện dân” nào dám trùm khăn sẽ bị
bắt giữ và sỉ nhục cho chừa thói dám trèo cao.
Ở châu Á
xưa, phụ nữ quý phái khi tiếp khách hay ra phố thường ngồi sau rèm trướng, bởi
được nhìn thấy mặt rồng được coi là diễm phúc. Vào thập kỷ 40, chiếc khăn phổ
biến trong giới thượng lưu, gồm cả nữ hoàng Anh Elizabeth, đệ nhất phu nhân Mỹ
Kennedy và công chúa xứ Monaco. Nó cũng được bình dân và nghệ thuật hóa, gắn liền
với trào lưu hippie, nhạc hiphop và R&B.
HIJAB – BIỂU TƯỢNG CỦA TÔN GIÁO
Như vậy,
chiếc khăn đã luôn là một phần của cuộc sống thường nhật từ trước khi tôn giáo
ra đời. Tôn giáo chỉ dùng những yếu tố văn hóa đã có sẵn và nối thêm vào một tầng
ý nghĩa mới.
Ví dụ
trong Thiên Chúa giáo, vì Chúa tạo nên người đàn ông từ hình ảnh của mình, toàn
bộ cơ thể anh là hào quang của Chúa. Anh phải sống cho xứng với Chúa. Vì người
phụ nữ được tạo ra cho đàn ông, cô là hào quang của đàn ông. Cô phải sống cho xứng,
và trùm khăn như một cách để nhắc nhở về nghĩa vụ đạo đức của mình (1
Corinthians 11:6-7).
Ta có thể
để ý thấy đức Mẹ Đồng Trinh luôn choàng khăn. Cho đến ngày nay, nhiều phụ nữ
Thiên Chúa và Do Thái vẫn coi chiếc khăn trùm đầu là biểu tượng của đức hạnh và
đức tin.
Còn trong
Hồi giáo thì sao?
Hãy cùng đọc
lại kinh Quran (24:31) với yêu cầu nữ tín đồ dùng khăn (khimar) che kín khe ngực
(juyub) và chỉ để lộ những phần cơ thể “bình thường” (zahara minha, “normally
apparent”). Tuy nhiên, những phần nào là “bình thường”, tóc, cổ, mặt mũi, chân
tay… thì Quran không hề nói rõ.
Có thể thấy
cả trong Thiên Chúa lẫn Hồi giáo, chiếc khăn che đầu được xác nhận là một phần
văn hóa đã sẵn có từ trước. Nó được nối dài thêm ý nghĩa tôn giáo khi trở thành
biểu tượng của đức hạnh (che đi phần cơ thể cần che) và đức tin (phụ nữ là hào
quang của đàn ông).
Tuy nhiên,
chiếc khăn lại chưa bao giờ là biểu tượng chính thức của Hồi giáo. Nếu “cây thập
giá” tượng trưng cho Thiên Chúa giáo, “ngôi sao David” tượng trưng cho Do Thái
giáo, thì “vầng trăng khuyết” chứ không phải chiếc khăn mới tượng trưng cho Hồi
giáo.
Vậy tại
sao chiếc khăn lại trở thành vật thể với sức mạnh tượng trưng có phần còn lấn
át cả vầng trăng lưỡi liềm trên nóc thánh đường Hồi giáo?
HIJAB – BIỂU TƯỢNG CỦA “MÔNG MUỘI”
Để hiểu được
sự “thiên vị” này, hãy nhìn lại 500 năm của Golden Age. Đây là thời kỳ vàng son
khi nền văn minh Hồi giáo lan tỏa đến tận châu Âu, phát triển rực rỡ, thống trị
thế giới về cả khoa học, nghệ thuật lẫn kinh tế.
Thế rồi
vào thế kỷ thứ 13, tất cả bỗng biến thành tro bụi dưới vó ngựa của quân Nguyên
Mông. Đế chế Hồi giáo chói lọi một thời bỗng dưng sụp đổ. Trung Đông dần đắm
chìm trong nghèo đói, trở thành thuộc địa của thực dân Anh Pháp Ý.
Sự khao
khát được quay lại thời kỳ vàng son xưa dẫn đến sự ra đời của hai tư tưởng
chính trị đối lập nhau.
Một bên là
tư tưởng thế tục (secular), học tập văn minh phương Tây để tiến bộ. Tại Thổ Nhĩ
Kỳ chẳng hạn, xã hội cải tổ với luật kinh doanh mượn của Đức, luật tố tụng mượn
của Ý, luật dân sự mượn của Thụy Sĩ. Phụ nữ có quyền bầu cử và ứng cử từ năm
1935, trước nhiều nước châu Âu và đương nhiên trước cả Việt Nam.
Nhiều tập
tục tôn giáo bị coi là rào cản của sự phát triển. Khăn trùm đầu bị dán nhãn là
tàn dư của xã hội bộ lạc sa mạc Ả Rập mông muội, ký sinh theo Hồi giáo như một
yếu tố ngoại lai, đi ngược lại với bản chất văn hóa và truyền thống, và vì thế,
chiếc khăn bị cấm ở Tunisia, Thổ Nhĩ Kỳ và Iran.
Tuy nhiên,
khi chọn cho mình con đường thế tục, các quốc gia ở Trung Đông không tách rời
tôn giáo ra khỏi nhà nước như châu Âu mà là đè bẹp tôn giáo dưới bàn tay độc
tài. Đó là sự cưỡng bức thủ tiêu các yếu tố tôn giáo bị coi là hủ lậu (khăn
trùm đầu cho phụ nữ, tục đa thê, đàn ông để râu rậm) và các tổ chức tôn giáo bất
đồng chính kiến.
Ở châu Âu, thế tục là chuyển quyền lực từ nhà thờ
sang tay chế độ dân chủ. Ở Trung Đông, thế tục là chuyển quyền lực từ thánh đường
Hồi giáo sang tay các nhà độc tài.
HIJAB – BIỂU TƯỢNG CỦA TỰ DO
Bên cạnh
chủ nghĩa thế tục, niềm khao khát quay lại thời kỳ vàng son dẫn đến sự ra đời của
tư tưởng thứ hai, chủ nghĩa Hồi giáo (Islamism).
Nếu thế tục
nhìn vào hiện tại và kẻ thống trị để học hỏi thì Chủ nghĩa Hồi giáo nhìn vào
quá khứ và chính mình. Đó là niềm tin mãnh liệt rằng đạo Hồi chính là nguyên
nhân tạo nên thời kỳ vàng son đã qua. Bằng cách chính trị hóa tôn giáo,
Islamism chống lại ảnh hưởng của thực dân Anh Pháp Ý, khôi phục thời kỳ vàng son
trên nền tảng tôn giáo, dùng đạo Hồi làm kim chỉ nam cho cuộc sống cá nhân và
chính trị của toàn xã hội.
Sức mạnh của
chủ nghĩa Hồi giáo thể hiện rõ nhất ở Iran. Vào năm 1979, Iran là một quốc gia
quân chủ, thế tục, thân phương Tây, kinh tế đang đà đi lên, xã hội tương đối cấp
tiến. Trên các tờ tạp chí, Iran dễ bị nhầm với châu Âu bởi hình ảnh các cô gái
mặc áo vest đến công sở, mặc váy ngắn trên đường phố hay mặc bikini trên bãi biển.
Tuy nhiên,
đạo luật cấm triệt để chiếc khăn trùm đầu lại lấy đi tự do của những tín đồ bảo
thủ. Nhiều phụ nữ chẳng còn lựa chọn nào khác là bỏ đi học, bỏ đi làm và bỏ các
hoạt động xã hội. Nếu phải ra đường mà không choàng khăn, họ cảm thấy như mình
đang trần truồng vậy.
Chính sách
độc tài này khiến sự phản kháng trong tầng lớp trí thức và cánh tả ngày càng
lên cao. Các tiếng nói bất đồng càng mạnh mẽ hơn trước việc nhà vua ăn chơi sa
đọa, quá dựa dẫm vào phương Tây và sự thất bại của chính quyền trong nhiều dự
án kinh tế quan trọng.
Tất cả những
bức xúc đó bùng nổ khi một nhà lãnh đạo tôn giáo tên là Khomeini khởi xướng cuộc cách mạng lật đổ chính quyền. Là một tín đồ
cực đoan, nhưng ông ta che giấu ý đồ của mình và kêu gọi những phụ nữ cấp tiến
đứng lên bảo vệ tự do và dân chủ:
“Chính phụ
nữ là người hành động, và hành động đáng chú ý nhất của họ là phản kháng. Phụ nữ
Iran có thể châm ngòi những cuộc cách mạng, đảo chiều xu thế chính trị, đấu
tranh cho niềm tin của mình. Phụ nữ chưa bao giờ đứng sau hay thụt lùi trên bất
kỳ chiến tuyến nào”.
Hưởng ứng
lời kêu gọi của Khomeini, hàng nghìn phụ nữ vốn không bao giờ trùm đầu đã tự
nguyện đội khăn trong các cuộc biểu tình để thể hiện sự phản kháng. Đây cũng là
tinh thần của ngày Hijab Thế giới (World Hijab Day) vào 1 tháng 2 hàng năm.
Hàng trăm phụ nữ Mỹ và châu Âu đổ ra đường trong chiếc khăn trùm đầu để bày tỏ
tình đoàn kết với những tín đồ Hồi giáo trùm khăn là nạn nhân của phân biệt và
kỳ thị.
HIJAB – VŨ KHÍ CHÍNH TRỊ VÀ QUYỀN TỰ DO CHỌN
LỰA
Cũng như
hàng triệu người có tư tưởng cánh tả cấp tiến khác, những phụ nữ Iran tự nguyện
trùm khăn năm 1979 không thể tưởng tượng được rằng cuộc cách mạng của họ sẽ bị
đánh cắp.
Không ai
có thể ngờ những thầy tu tôn giáo khi thắng trận sẽ trực tiếp điều hành đất nước,
biến Iran thành quốc gia thần quyền, biến chiếc khăn họ tự nguyện trùm đầu
trong cuộc cách mạng thành chiếc khăn họ bắt buộc phải trùm nếu không muốn bị
đánh 74 roi hoặc bị cầm tù.
Một phụ nữ
không choàng khăn bị ví như sự băng hoại đạo đức của việc cô ta làm điếm. Việc
đăng ảnh không trùm khăn trên mạng xã hội sẽ bị đuổi việc và tước bỏ nhiều quyền
công dân trong vòng 1 năm. Công nghệ nhận diện qua camera được dùng để truy đuổi
những người không tuân thủ.
Trong 40
năm thần quyền, vô số các nhà hoạt động, gồm cả nam giới và phụ nữ, đã bị đánh
đòn, tra tấn, cầm tù hàng chục năm chỉ vì dám phản đối đạo luật này.
Vì đạo Hồi
trở thành kim chỉ nam, từng câu chữ trong Quran được mổ xẻ và tuân thủ nghiêm
ngặt. Nó khiến sự mơ hồ của những câu chữ (chỉ để lộ những phần cơ thể “bình
thường”) bỗng trở nên lý tưởng để có thể áp dụng tùy tâm, tùy vào khát vọng muốn
thống trị và quản lý phụ nữ của mỗi nhà cầm quyền.
Vùng xám
phức tạp khiến việc lý giải kiểu nào cũng đúng ấy cho phép Ả rập Saudi và Yemen
khuyến khích phụ nữ trùm kín bưng, chỉ hở hai con mắt. Taliban ở Afghanistan thậm
chí muốn hai con mắt ấy phải nhìn xuyên qua một miếng vải hình chữ nhật như cái
chấn song thưa.
Vì đạo Hồi
là kim chỉ nam, chiếc khăn vốn được kinh Quran nhắc đến với tư cách là một phần
văn hóa từ trước khi tôn giáo ra đời bỗng dưng thay đổi bản chất, trở thành một
phần tất yếu của tôn giáo.
Ở Iran, sự
“tất yếu” ấy được áp dụng cho cả những phụ nữ không theo đạo Hồi, cho khách du
lịch, thậm chí các chính khách nước ngoài.
Đó là khi
một nghệ sĩ trống Trung Quốc trong khi say mê biểu diễn ở Iran đã bị rơi chiếc
khăn. Cô bị yêu cầu dừng lại để người ta trùm lại chiếc khăn lên đầu rồi mới
cho cô tiếp tục. Cách đây vài ngày, nhà báo nổi tiếng Amanpour đã bị từ chối phỏng
vấn với Tổng thống Iran vào phút cuối khi bà không chịu trùm khăn. Lưu ý là cuộc
phỏng vấn này ở Mỹ chứ không phải Iran.
Chiếc khăn
không còn là biểu tượng của tôn giáo mà là biểu tượng của sự thu phục và thần
phục, của một tư tưởng thống trị, của thứ quyền lực mà nhà nước có thể áp đặt
lên cơ thể phụ nữ, chính trị hóa hình hài của họ, bất kể họ có phải là tín đồ Hồi
giáo hoặc công dân Iran hay không.
PHẢN ĐỐI HIJAB HAY PHẢN ĐỐI CHÍNH QUYỀN?
Tuy nhiên,
những cuộc biểu tình đang diễn ra ở Iran không chỉ đơn giản là vấn đề chiếc
khăn trùm đầu có nên bị bắt buộc hay không. Đa số dân Iran, thậm chí cả cảnh
sát đạo đức và nhiều chính trị gia đều phản đối đạo luật này.
Nhưng
chính quyền có thể sẽ không khoan nhượng. Bởi chiếc khăn đã trở thành một biểu
tượng chính trị. Việc xóa bỏ nó tương đồng với sự chấp nhận thua cuộc, chấp nhận
buông bỏ quyền lực của chế độ.
Khi những
cô gái dũng cảm đốt chiếc khăn, họ không đơn giản là tiêu hủy một chiếc gông
cùm, họ đòi tiêu hủy một chế độ độc tài.
Khi hàng
nghìn người đổi xuống đường để ủng hộ những cô gái ấy, họ không đơn giản là đòi
quyền tự do chọn lựa có trùm khăn hay không. Đó còn là sự lũy tích của giận giữ,
thất vọng và bất lực, là khát vọng được nhìn thấy cuộc sống về tổng thể phải trở
nên tốt đẹp hơn.
Bài học từ
Iran là cái giá của sự đàn áp thường lợi bất cập hại. Cũng như việc cấm hay ép
trùm khăn, sự chuyên quyền nào cũng có tiềm năng âm ỉ lớn dần và trở thành một
dòng chảy phản kháng. Bất chấp những lần vùi dập, một ngày nào đó, nó sẽ hội tụ
với nhiều dòng chảy ức chế khác mà biến thành một cơn thác lũ.
.
==================================================
Khăn hijab và cuộc phản
kháng của phụ nữ Iran
PGS.TS Nguyễn Phương Mai
27 tháng 9
năm 2022
https://www.bbc.com/vietnamese/articles/crgw4xq2g9po
PGS.TS
Nguyễn Phương Mai làm việc tại ĐH Khoa học Ứng dụng Amsterdam, Hà Lan, với
chuyên môn quản trị đa văn hoá kết hợp với kiến thức thần kinh não bộ
(neuroscience). Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả.
No comments:
Post a Comment