ChatGPT: (lại thêm) một “cuộc cách mạng nhân học”?
Giáo sư Nhân Học Xã Hội và Văn
Hóa. Đại học Lumière Lyon 2
29.3.23
http://www.phantichkinhte123.com/2023/03/chatgpt-lai-them-mot-cuoc-cach-mang.html#more
Kể từ khi phiên bản “Trò chuyện/Chat”
của trí tuệ nhân tạo (AI) GPT, có khả năng bắt chước quá trình sản
xuất trí thức của con người, đã được đưa lên mạng, sự sôi động xung
quanh các công nghệ này đã làm sống lại ý niệm “cuộc cách mạng nhân học”.
Tuy nhiên, vượt lên ChatGPT,
điều mà chúng ta quan sát được là mỗi tiến bộ mới trong cái gọi là công nghệ “đột
phá” trên thực tế là một phần của chứng mê công nghệ nước đôi này, bị cám dỗ bởi chủ nghĩa
hoài nghi công nghệ, dao động giữa sự kinh ngạc
thán phục và sự rùng mình khi đối mặt với những tiến bộ nhanh chóng và ấn tượng
trong tin học và điều khiển học.
Kể từ Deep Blue, siêu
máy tính, chiến thắng trước con người trong cờ vua, giọng điệu đã được
thiết lập: đây là một “bước ngoặt trong lịch sử nhân loại” đang diễn ra.
______________________________
Đọc thêm: Y
a-t-il de l’intelligence dans l’intelligence artificielle? (Có bất kỳ sự thông minh nào trong trí tuệ nhân tạo
không?)
______________________________
Vô số thiết
bị tin học
Những kỳ tích toán học và công
nghệ mới nhất đã tạo ra sự đại chúng hóa nhanh chóng của cái được gọi là “trí
tuệ nhân tạo”, thuật ngữ mà các chuyên gia như Luc Julia hoặc Jean-Louis Dessalle tranh cãi vì thực ra cái “trí thông minh” này chỉ được thể hiện
trong vô số các thiết bị máy tính.
Như vậy, chúng ta tìm thấy một
mớ hỗn độn các thuật toán giúp việc ra quyết định, đặc biệt là về mặt pháp lý (CaseLaw Analytics), nhận dạng
khuôn mặt như FaceNet,
sáng tác âm nhạc với thuật toán với Jukedeck, tạo ra hình ảnh dựa trên văn bản
với Dall E 2, công cụ đàm thoại di động (Siri), tự đông hóa thông minh căn nhà
cung cấp thông tin về đồ vật trong tủ lạnh, robot hình người có khả năng bắt đầu
và duy trì một cuộc trò chuyện… người ta nghĩ đến Sofia nổi tiếng hiện nay, đi từ chương trình TV đến hội nghị, hay Ameca
mà cử chỉ và biểu cảm không ngừng thể hiện giới hạn của con người.
VIDEO :
Ameca Humanoid Robot AI Platform
https://www.youtube.com/watch?v=IPukuYb9xWw&t=1s
Robot hình người Ameca
.
Trí tưởng
tượng không giới hạn
Việc đại chúng hóa các công
nghệ và việc chúng ồ ạt xâm nhập vào các xã hội đương đại chắc chắn là rất đáng
chú ý và tạo ấn tượng về một làn sóng công nghệ hóa và số hóa môi trường của
con người không thể kìm nén được.
Hình : Gilles Babinet (1967-)
Xu hướng này nuôi dưỡng một
trí tưởng tượng không kiềm chế nhất thiết phải tự cho mình là sự đoạn tuyệt với
quá khứ, từ đó nảy sinh ra tư tưởng thời thượng về một “cuộc cách mạng” với những
điểm nhấn siêu nhân học. Như vậy, chúng ta đang ở buổi “bình minh” của một nhân
loại “mới” bị cuốn vào một “kỷ nguyên” công nghệ mới. Hơn nữa, đây là một câu
chuyện quên đi nhiều thất bại của các công nghệ nói trên.
Hình : Frédéric Worms (1964-)
“Cuộc cách mạng của AI” hay
“cuộc cách mạng kỹ thuật số” có phải là một cuộc cách mạng nhân học không? Thật
kỳ lạ, chính những doanh nhân như Gilles Babinet, những nhà sử học thành công
như Yuval Noah Harari, những triết gia như Frédéric Worms lại là những người
chiếm lấy thuật ngữ này (với những thuật ngữ ít nhiều chính xác).
Hình : Yuval Noah Harari (1976-)
Người đầu tiên mạnh mẽ khẳng định rằng đây đúng là trường hợp như vậy. Người thứ
hai, với cuốn sách Homo
Deus của mình, đã đặt cuộc cách mạng này trong một mô hình dài
hạn của lịch sử loài người với nguy cơ đơn giản hóa quá mức làm mờ ranh giới giữa
cách đọc lịch sử hồi tưởng và trí tưởng tượng về tương lai.
Cuối cùng, người
thứ ba, với sự dè dặt hơn, ít nhất là đã nhấn mạnh về sự thích đáng của
những câu hỏi về chiều sâu của các biến đổi đang diễn ra.
Chúng ta lấy làm tiếc rằng các
nhà nhân học lại ít được huy động trong cuộc tranh luận chủ yếu liên quan đến ngành
học mà danh nghĩa bị sử dụng một cách quá đáng, với một vài ngoại lệ. Emmanuel
Grimaud đã chiếm lấy vấn đề thiết yếu về bản chất của AI so với các đặc điểm của nân loại ngày càng bị đặt vấn đề về những
điều gì tạo nên tính độc đáo của mình.
Pascal Picq, đã nắm bắt vấn đề ở một thể loại rất khác, vì nhà cổ sinh vật học không ngần ngại rời bỏ khuôn khổ nghiêm ngặt của
khoa học về quá trình hình thành con người (sự tiến hóa của loài người). Ông đặt
cuộc cách mạng kỹ thuật số trong thời gian dài của sự tiến hóa của loài người
và chống lại bất kỳ sự thu gọn về mặt trí tuệ, thúc giục chúng ta suy nghĩ về sự
phức tạp của các dạng thông minh của động vật và của các dạng thông minh nhân tạo.
.
Đặt vấn đề
về chính khái niệm đột phá/đoạn tuyệt
Hình : Claude Levi-Strauss (1908-2009)
Do tiến trình chuyên môn hóa về
mặt tri thức, các nhà nhân học vốn quen với thời gian lâu dài và có xu hướng
xem xét các tính liên tục hơn là các sự đoạn tuyệt/đột phá (thường được công bố
một cách vội vàng) trong lĩnh vực của xã hội và các thay đổi văn hóa, có mọi lý
do để thận trọng.
Trước hết, bởi vì không phải mọi
thay đổi công nghệ đều kéo theo một thay đổi lớn về văn hóa. Theo Claude Lévi-Strauss,
đặc biệt trong cuốn Chủng tộc và Lịch sử/Race et Histoire (1955), thuật ngữ này có lẽ nên được dành
riêng cho một hiện tượng có khả năng biến đổi sâu sắc (về mặt cấu trúc) trong
lĩnh vực tư tưởng và tổ chức xã hội.
Đây là trường hợp của việc thuần
hóa lửa và các loại động vật, tiến trình định cư và nông nghiệp vào thời đại đồ
đá mới, vốn không phải tất cả đều là phát minh (từ hư không) mà thường là những
đổi mới theo nghĩa nhân học của thuật ngữ này: sự cải tiến của một kỹ thuật đã
từng được con người phát triển. Và theo nghĩa này, AI và nhiều công nghệ kỹ thuật
số xứng đáng với thuật ngữ đổi mới hơn là phát minh.
Hình : http://www.phantichkinhte123.com/2023/03/chatgpt-lai-them-mot-cuoc-cach-mang.html#more
Lễ hội quanh đống lửa trong thời kỳ đồ đá. Tranh của
Viktor Vasnetsov (chi tiết), 1883. Viktor
Vasnetsov/Wikimedia
Theo nghĩa này, nhà triết học
Michel Serres đã gợi lên một “cuộc cách mạng thứ ba” để đánh giá sự ra đời của thế giới kỹ thuật số,
sau chữ viết và thuật in ấn. Như vậy, ông lặp lại tư tưởng của Jack Goody, người
giải thích rằng lý lẽ họa hình đã biến hóa lý lẽ truyền khẩu, cấu trúc tư duy và sự giao
tiếp của con người trong nhiều thiên niên kỷ. Nói cách khác, đây sẽ không phải
là lần duy nhất, mà ngược lại, khi nhân loại phải đối mặt với sự điều chỉnh lại
cách suy nghĩ sau một sự thay đổi của kỹ thuật.
.
Cách mạng
nào?
Hình : Adrienne Mayor (1946-)
Như vậy, con Người Số Hóa/Homo
Numericus là một cuộc cách mạng, như người ta khẳng định đây đó với
sức mạnh của niềm tin rằng hiện tại giải thích mọi thứ?
Nếu chúng ta theo nhà sử học
Adrienne Mayor, các nền văn minh thời Cổ đại đã tưởng tượng và thậm chí bắt đầu
triển khai các công nghệ hiện đang chiếm hàng đầu, theo cách phôi thai đối với
AI hoặc hoàn thiện hơn đối với robot. Cuốn Thần Thánh và Robot/God
and Robots của bà đã lật tẩy những cách đọc một phần và một
chiều/phiến diện về một lịch sử nguyên khối và mới xảy ra.
Hình : http://www.phantichkinhte123.com/2023/03/chatgpt-lai-them-mot-cuoc-cach-mang.html#more
Bức tranh của Pygmalion và Galate, trong Bảo tàng Louvre.
Anne-Louis Girodet. Anne-Louis
Girodet, Shonagon, Wikimedia
Bà đã thuật lại những câu chuyện
về Talos, “người máy đầu tiên”, sau đó là cái nồi bất tử của Médée, các sự vay
mượn của con người từ động vật và các vị thần để tăng quyền lực của họ, những bức
tượng “sống” đầu tiên của Dédale và Pygmalion, việc tạo ra con người còn con
người hơn nữa của Prométhée, máy tự động của Hephaistos,
thực tế ảo đầu tiên được thể hiện bởi Pandore… Đối với Bà Mayor, cuộc cách mạng
kỹ thuật số chỉ là hiện thực hóa trong hiện tại của các công nghệ cũ.
Như vậy, đó là một cuộc tái
phát minh hơn là một cuộc cách mạng và những tác động ít sâu sắc hơn cái bên
ngoài: máy móc đã có mặt ngay từ đầu trong trí tưởng tượng của con người đã mò
mẫm (theo mọi nghĩa của từ này) để hiện thực hóa chúng.
Phải thừa nhận rằng các công
nghệ hoàn toàn không giống hệt nhau – giữa các máy tự động của Hy Lạp và các cỗ
máy hoạt động của Boston Dynamics, sự khác biệt thật sự là đáng kể và bất kỳ
công nghệ nào trước tiên phải được đánh giá trong bối cảnh của nó – nhưng chúng
đã tiếp nhận các hy vọng của nhân loại để được hỗ trợ, thậm chí được thay thế
trong các nhiệm vụ thể chất (đối với robot) và
trí tuệ (đối với AI).
VIDEO :
Atlas Gets a Grip | Boston Dynamics
Người máy của Boston Dynamics.
https://www.youtube.com/watch?v=-e1_QhJ1EhQ
.
Con người
tiếp thu các công nghệ như thế nào?
Vậy cuộc cách mạng là nhân học
hay công nghệ? Bài học của nhân học là xem xét cách con người thiết kế các công
nghệ và cách các công nghệ này được các hệ thống xã hội và văn hóa tiếp thu.
Cuộc “cách mạng kỹ thuật số/révolution
numérique ou révolution digitale” chắc hẳn đã tạo ra những biến đổi trong công
nghệ, dù những biến đổi này không được thể hiện một cách máy móc trong những đột
biến của các mô hình xử sự của con người.
Những cách sử dụng mới xuất hiện, nhưng các mô hình xử sự có thể làm cho các kỹ
thuật chuyển hướng, thay vì bị các kỹ thuật chuyển hướng.
Theo những chuyên gia phê phán
nhất đối với AI và các công nghệ kỹ thuật số, vấn đề là xem xét tính độc đáo của
từng công nghệ và tác dụng của nó: trong khi phản ứng xã hội đối với các công cụ
đàm thoại có vẻ khá tích cực và ngay lập tức (chatbot
dễ dàng được chấp nhận), thì trí tuệ nhân tạo trong kỹ thuật nhận dạng lại gây ra những sự lẩn tránh dựa trên
các phản
hệ thống tin học.
Theo Picq, chắc có lẽ chúng ta
phải dành một số phận đặc biệt cho điện thoại thông minh, theo nghĩa là chúng kết
hợp tính vật chất của máy tính xách tay và kỹ thuật điêu luyện của AI. Tuy
nhiên, thiết bị đầu cuối này, một sự cô đọng của công nghệ, đã thay đổi các
phương thức giao tiếp, đi kèm hoặc tạo ra những thay đổi trong sự di động của
con người, trong mối quan hệ với kiến thức, v.v. mà Pascal Picq muốn
thiết lập như là đối tượng thực sự của “cuộc cách mạng” hiện tại, là sự chuyển
hướng theo nghĩa nó trở thành một máy tính xách tay hơn là một điện thoại...
.
Nhân loại
vui chơi và hù dọa lẫn nhau
Nói tóm lại, từ lửa, vũ khí,
ma thuật – có lẽ là công nghệ đầu tiên để biến đổi thực tại của con người
– tức là thực
tế ảo đầu tiên trong lịch sử? – cho đến AI và các robot, nhân loại vừa vui chơi vừa sợ với những sáng tạo công nghệ, hữu ích
hoặc là trò chơi của chính mình.
Đôi khi nhân loại lại thích
thú thiết lập chúng như là những
sinh vật (không nhất thiết chúng phải được nhân hóa) chẳng hạn như
trong tư tưởng thần thoại đã miêu tả chúng. Chẳng có gì đáng ngạc nhiên trong bối
cảnh này khi có một số gian lận với ChatGPT chẳng hạn.
Thật vậy, con người là một
sinh vật rất ưa thích trò chơi/ludisme, tức là, người thích trò chơi như nhà
triết học Johann Huizinga đã khẳng định nhưng cũng sa vào chủ
nghĩa Luddisme,
một dạng sợ hãi do công nghệ gây ra (để quy chiếu về sự xung đột xã hội của thế
kỷ 19 đã đối lập các nhà chế tạo với những người thợ thủ công, những người theo
chủ nghĩa Luddisme lên án việc sử dụng máy móc).
.
Cám dỗ của
sự sùng bái
Tuy nhiên, sự cám dỗ vẫn còn rất
lớn để chấp nhận sự sùng bái mang tính trí thức của thuật ngữ “cách mạng”.
Trong hầu hết các trường hợp, một cuộc cách mạng là một sự biến đổi về văn hóa
hoặc xã hội-kỹ thuật mà tiền đề đã được quan sát và tác động được phỏng đoán
nhưng chưa được quan sát.
Tuy nhiên, một cuộc cách mạng
(ngoại trừ khi nó được quyết định ở cấp độ chính trị) được đo lường từ các yếu
tố hồi cố chứ không phải từ các phép ngoại suy, khá ổn định trong lĩnh vực khoa
học và công nghệ, nhưng rất không đáng tin cậy trong lĩnh vực các khoa học về
con người.
Tuy nhiên, nếu chúng ta xem
xét những tiến bộ hiện tại trong Trí tuệ nhân tạo, không chỉ từ quan điểm của một
thước đo công nghệ tuyến tính, như định
luật Moore, mà về còn mặt tiếp thu văn hóa và sự chấp nhận công nghệ của
xã hội, thì chắc hẳn, chúng ta nên nói (cùng với các nhà khoa học máy tính) về
một sự tiến hóa hơn là một cuộc cách mạng nhân học.
Nhưng với cái giá phải trả là
một sự đảo ngược lớn về trí tuệ: đó là chuyển từ tư tưởng lấy công nghệ làm
trung tâm (vốn cho rằng chính công nghệ làm biến đổi xã hội) sang tư tưởng về
các kỹ thuật lấy xã hội làm trung tâm (tức là quan điểm ngược lại). Như vậy, đó
chỉ là một “cuộc cách mạng” nhỏ …?
Phạm Như Hồ dịch
Nguồn: “ChatGPT: (encore) une ‘révolution anthropologique’?”, The Conversation, 22.02.2023.
----
Bài có liên quan:
· Tóm tắt do ChatGPT viết qua mặt các nhà khoa học
· Vì sao người ta nói nhiều về Chat-GPT?
· Tương lai nào cho các nhà sản xuất nội dung? Cuộc
trò chuyện với... ChatGPT
· ChatGPT được đưa vào danh sách tác giả trên các bài
nghiên cứu: nhiều nhà khoa học không tán thành
· ChatGPT sẽ làm chúng ta bớt cả tin không
· ChatGPT: bạn, thù hay nhàm chán?
· ChatGPT, một trí tuệ nhân tạo phát ngôn rất hay
nhưng để làm gì?
· ChatGPT và các “trí tuệ” nhân tạo: làm sao phát hiện
thật giả?
· ChatGPT: Chatbot có thể giúp chúng ta khám phá lại
lịch sử phong phú của việc đối thoại
· ChatGPT sẽ làm một cuộc đảo lộn
mà giới học thuật đang cần?
· AI sẽ thay đổi toán học như thế nào? Sự trỗi dậy của
chatbot làm bật lên cuộc thảo luận
No comments:
Post a Comment