Nghĩ
lại về một Việt Nam “vô thần”
Văn
Thương - Luật Khoa
16/09/2021
https://www.luatkhoa.org/2021/09/nghi-lai-ve-mot-viet-nam-vo-than/
Có tương lai nào cho đa dạng tín ngưỡng
thực sự ở Việt Nam?
https://2xjs7y10oiyz26vqxu2hok6y-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2021/09/image-1.png
Người dân trong Lễ
Kỳ Yên, tổ chức tại đình Phú Nhuận, TP. HCM, tháng 2/2020. Ảnh: Giang Phạm.
Theo kết quả của cuộc tổng điều tra dân số năm
2019, có hơn 86% người Việt Nam được xếp vào nhóm người không theo tôn giáo nào
cả.
Người Việt Nam có lẽ đã quen với mô tả rằng đất
nước mình vô thần, nhưng các nhà nghiên cứu tôn giáo quốc tế nghĩ
khác. Họ chất vấn, nếu thực sự không có niềm tin tâm linh, làm sao giải thích sự
hiện diện của các ngôi chùa, miếu thờ to nhỏ ở khắp nơi, hay bàn thờ tổ tiên tại
phần lớn gia đình Việt?
Câu trả lời nằm một điểm mấu chốt: khái niệm
tôn giáo hẹp được sử dụng ở Việt Nam. Chính quyền phân biệt rạch ròi giữa tôn
giáo (một tổ chức được công nhận, có giáo lý chính thức) và tín ngưỡng
(những niềm tin tâm linh cá nhân). Vì vậy, nếu như ai đó nhận rằng mình “có đạo”
ở Việt Nam, điều này nghĩa là họ có tư cách thành viên của một tổ chức tôn giáo
nào đó.
Tỷ lệ 86% nêu trên có thể rất khác nếu như câu
hỏi thống kê là về niềm tin tâm linh, thay vì “tôn giáo”. Bắt đầu từ suy nghĩ
này, nhà nhân học Edyta Roszko bắt đầu khám phá những khả năng mà Việt
Nam có thể được nhìn nhận như một quốc gia đa dạng về tôn giáo.
Bà trình bày công trình của mình trong nghiên
cứu mang tên “Controlled Religious Plurality: Possibilities for covenantal
pluralism in Vietnam”, vừa được xuất bản vào tháng 8/2021. Bài viết này tóm
tắt một số ý chính của nghiên cứu.
Quan niệm tôn giáo
và kiểm soát tôn giáo trong lịch sử
Vào thời phong kiến, tôn giáo được xác định là
mọi niềm tin nằm ngoài thế giới đang hiện hữu của loài người. Chính quyền phong
kiến giữ thái độ dè chừng với mọi tôn giáo khác với niềm tin Nho giáo thống trị
lúc bấy giờ. Bộ Lễ của triều đình được giao nhiệm vụ minh định xem tín ngưỡng
nào mâu thuẫn với quan điểm Nho giáo để ngăn chặn không cho phát triển. Phật
giáo và Đạo giáo có thể hoạt động, nhưng người dân cũng phải đăng ký qua Bộ Lễ.
Bằng cách này, chính quyền có thể đảm bảo rằng không phong trào tôn giáo nào đủ
lớn mạnh để đe dọa quyền lực triều đình.
Chỉ đến khi tiếp xúc với tư tưởng phương Tây,
khái niệm tôn giáo mới bắt đầu được dùng để phân loại các hệ thống niềm tin
khác nhau. Theo đó, mê tín dị đoan được xem là một tôn giáo lệch lạc. Sau năm
1986, Việt Nam từ bỏ quan niệm bài tôn giáo, bắt đầu lựa chọn những thực hành
tín ngưỡng để tạo nên căn tính dân tộc. Chính phủ bắt đầu phân định tôn giáo ra
thành những tôn giáo có thể đứng cùng phía với nhà nước và nhóm còn lại. Cơ
quan chịu trách nhiệm làm việc này là Ban Tôn giáo, với chức năng giống như Bộ
Lễ của triều đình phong kiến thời xưa.
Những rào cản để
Việt Nam có đa dạng tín ngưỡng thực sự
Người Việt Nam có thói quen thờ phượng đa dạng
và thực dụng. Việt Nam có nhiều truyền thống tôn giáo trong suốt lịch sử, nhưng
không có hình thức thờ phượng nào nổi lên như một tín ngưỡng thống trị. Một con
cá voi cũng có thể được tôn lên làm thần. Một người Việt Nam có thể vừa cúng đền
thờ Thánh Mẫu, vừa niệm Phật trong chùa, vừa thờ cúng tổ tiên, vừa thắp nhang
cho một người gặp nạn bên đường, vừa cầu nguyện với Chúa trong nhà thờ vào ngày
Chủ nhật mà không cần phải thấy mâu thuẫn nội tại. Theo tác giả, điều này khiến
sinh hoạt tâm linh ở Việt Nam gần với chủ nghĩa đa thần (polytheism).
Việt Nam công nhận quyền tự do tôn giáo của
người dân trong Hiến pháp. Quan hệ nhà nước – tôn giáo – xã hội tại Việt Nam
trên danh nghĩa giống như mô hình các nước Indonesia, Singapore hay Đài Loan.
Mô hình quản lý này dựa trên các nguyên tắc: tôn trọng, hợp tác tích cực, và giữ
khoảng cách để các tôn giáo phát triển. Nhờ đó, nó tạo nên một trạng thái gọi
là sự đa dạng có thỏa thuận (covenantal pluralism).
Tuy
nhiên, trên thực tế, có nhiều rào cản về mặt ý thức hệ của nhà cầm quyền khiến
cho người dân Việt Nam không được thoải mái thực hành những niềm tin của mình.
Thứ nhất, định nghĩa tôn giáo hẹp
đã được sử dụng và phổ biến trong Luật Tôn giáo, Tín ngưỡng 2016, văn bản
chính dùng để quản lý tôn giáo tại Việt Nam. Theo đó, tôn giáo chỉ bao gồm các
tổ chức được nhà nước chấp thuận, có tổ chức, có giáo lý. Mọi hình thức sinh hoạt
tâm linh khác không được xem là “tôn giáo” đều phải chịu nhiều giới hạn trong
hoạt động.
Thứ hai, chính quyền Việt Nam vẫn
giữ quan điểm rằng tôn giáo là một thế lực cạnh tranh sức ảnh hưởng với họ. Tư
tưởng đề phòng này được chuyển hóa vào trong cả các văn bản luật pháp. Đơn cử,
điều 6 của Luật Tôn giáo, Tín ngưỡng quy định rằng các hoạt động tôn giáo có thể
bị ngăn cấm để đảm bảo an ninh trật tự, an toàn xã hội, sức khỏe của cá nhân và
cộng đồng. Điều khoản này thường được diễn giải để cấm cản hoạt động tôn giáo,
cụ thể là trong bối cảnh dịch COVID-19.
Thứ ba, định kiến với phong trào
tôn giáo của cộng đồng dân tộc thiểu số tại các khu vực miền núi là quá nặng nề.
Mọi hoạt động tôn giáo của người dân tại các khu vực này dễ dàng bị dán nhãn
“tà đạo”, hay “âm mưu lật đổ chính quyền”. Sự phân biệt đối xử này khiến cho
nhiều người thiểu số cảm thấy bị hắt hủi trên chính đất nước mình.
Tác giả cho rằng có một hệ thống thứ bậc tôn
giáo tồn tại ở Việt Nam, trong đó những tôn giáo truyền thống được xếp trên đầu,
còn những tôn giáo thiểu số xếp dưới chót. Chừng nào các bậc thang này chưa được
san phẳng và nhà nước cũng như người dân chưa đạt đến đồng thuận rằng có nhiều
cách thức khác nhau, có giá trị ngang nhau để người Việt Nam sống và thực hành
tín ngưỡng, một xã hội đa dạng vẫn còn xa mới có thể đạt tới.
Tài liệu tham khảo
Edyta Roszko (2021) Controlled Religious
Plurality: Possibilities for Covenantal Pluralism in Vietnam, The
Review of Faith & International Affairs, 19:3, 89-103, DOI: 10.1080/15570274.2021.1954421
---------------------------------------------------------------
CÁC NỘI DUNG LIÊN
QUAN
Tôn
giáo tháng 8/2021: Sư sãi tỉnh Sóc Trăng không chỉ tu mà còn phải đảm bảo an
ninh, trật tự
14/09/2021
40
năm thành lập Giáo hội Phật giáo Việt Nam: Hơn 20 năm xẻ núi xây chùa
13/09/2021
Nghĩ
lại về một Việt Nam “vô thần”
16/09/2021
Các
tôn giáo làm từ thiện có phải là theo lời kêu gọi của nhà nước không?
15/09/2021
Gửi
điện thoại cho người chết: Kinh tế lễ nghi và phong tục thờ cúng của người Việt
Nam
Các
giáo phái có thực sự đáng sợ?
09/09/2021
No comments:
Post a Comment