Disneyland:
Đế chế nghệ thuật hay trung tâm giải trí Mỹ?
Al
Horner
BBC Culture
22 tháng 9 năm 2021
https://www.bbc.com/vietnamese/vert-cul-58639280
Trong nghệ thuật, chúng ta vừa đánh mất vừa tìm thấy
chính mình, ngạn ngữ xưa nói.
Khó nghĩ về nơi nào khác thể hiện điều này tốt
hơn Disneyland, rừng cam California đã trở thành biểu tượng văn hóa Mỹ nơi du
khách đánh mất chính mình trong sáu thập kỷ qua.
Liệu Hollywood có phản
ánh chân thực về Ấn Độ?
The Great Dictator:
Hitler trong mắt vua hài Chaplin
Bushido: Sách võ
sĩ đạo làm thế giới đổi cách nhìn về Nhật
Bên cạnh việc để du khách đắm mình trong những
vùng đất giàu tưởng tượng mà họ có thể đi (hay ngồi tàu lượn) băng qua, nó cũng
chứa đầy những phát hiện về tâm lý nước Mỹ.
"Đó là cánh cửa sổ hết sức gợi mở về cách
nước Mỹ diễn giải thế giới và bản thân," Todd Martens, nhà văn tự nhận
mình là người ghiền Disneyland ở LA, nói.
Bước chân vào Disneyland, ông lưu ý, giống như
bước vào một cuốn truyện, trải qua nhiều phiên bản nước Mỹ chưa bao giờ có.
Có một miền Nam kiểu giang hồ, đầy rẫy cướp biển,
ma cà rồng và rêu rủ xuống thậm thượt (Quảng trường New Orleans). Có một miền
Tây hoang dã, đầy của cải và những quán rượu sôi nổi vào thời tìm vàng (Miền
biên viễn).
Thậm chí còn có viễn kiến về một tương lai ngầu
theo kiểu hoài niệm, vốn tiên đoán dân Mỹ sẽ sinh sôi trên các hành tinh (Vùng
đất tương lai). Có thể là viển vông, nhưng những điều này cho chúng ta biết về
đất nước tạo ra chúng, những khao khát và tiên đoán của nó. "Cái tốt và
cái xấu," như Martens diễn giải.
Nhưng Disneyland
có phải là nghệ thuật?
Chắc chắn ngày càng có nhiều mong muốn xem nó
là nghệ thuật. Bất chấp sự nổi bật về văn hóa của Disneyland, và mặc dù nó thu
hút 18,6 triệu du khách mỗi năm, lâu nay nó không được đề cập theo nghĩa này.
Các công viên anh em của nó ở Florida, Tokyo, Hong Kong, Paris hoặc Thượng Hải
cũng vậy.
Disney tiếp tục tạo
ra thêm các công viên Disney trên thế giới, như công viên Thượng Hải khai
trương năm 2016
Tuy nhiên, điều đó đang thay đổi. Hồi tháng
7/2021, một series phim tài liệu mới, 'Đằng sau Sự hấp dẫn', đã ra mắt
trên kênh Disney+, lần đầu tiên làm nổi bật sự tài tình về công nghệ và nghệ
thuật vốn đã được ứng dụng vào các trò chơi tàu lượn nổi tiếng nhất của công
viên chủ đề này.
Vầng hào quang trong di
sản văn hoá nhân loại
Ngành điện ảnh Anh thay
đổi để thích nghi với Covid-19
Cuộc sống đồng quê
'lên ngôi' trong thời phong tỏa
Nó dõi theo câu chuyện lịch sử chuyên sâu hấp
dẫn của công viên, 'Câu chuyện Tưởng tượng Kỹ thuật', vốn được công chiếu trên
kênh Disney+ vào năm 2019.
"Lần đầu tiên, Disney cố gắng kể câu chuyện
của mình và thừa nhận các thành phần làm thành sự kỳ diệu," Mark Brickey,
nghệ sĩ và người dẫn chương trình có podcast 'Disneyland dành cho các nhà thiết
kế' vốn phơi bày những bí mật thiết kế làm cho Disneyland thành hình, nói.
Chương trình của anh là bằng chứng cho thấy
không chỉ hãng Disney mới đi đầu trong cuộc đấu tranh được công nhận về nghệ
thuật. Trên mạng, ngày càng nhiều các podcast, trang web, kênh YouTube và tài
khoản Instagram xuất hiện để giải mã hoạt động bên trong công viên và thúc đẩy
để nó được xem xét lại trong nền văn hóa chúng ta.
Trong nhiều thập kỷ, Disneyland đồng nghĩa với
niềm vui phù phiếm và đi chơi nhấm nháp bắp rang. Bây giờ, người hâm mộ đang
mong cầu Disneyland được nhìn nhận nhiều hơn thế.
Xoay chuyển tình thế không phải là chuyện dễ.
Năm 2015, Martens viết một bài báo cho Los
Angeles Times, có tựa đề 'Người chơi đơn độc: Đi chơi một mình ở Disney'.
Bài viết ghi lại sự kỳ thị mà anh gặp phải khi
là người đàn ông trong độ tuổi 30 yêu thích Disneyland, thứ mà "bạn gái
tương lai cho là thật đáng sợ", và cái nhìn bối rối tại các bữa tiệc tối.
Bài báo kết thúc với lời nói dối. "Ông đến
đây vì công việc phải không?" nhân viên phục vụ hỏi ông trong một tối nọ,
khi ông ăn tối trong một nhà hàng ở Disneyland một mình. Ông nói với họ rằng
ông "đến đây với em gái và em rể, nhưng họ có con nhỏ và họ đã đi chơi
xong trong buổi tối đó".
Một lúc sau, ông tràn ngập hối tiếc khi nhận
ra những gì ông nên nói: rằng anh đến Disneyland một mình "vì tôi muốn tin
rằng cướp biển và tàu vũ trụ cá nhân tồn tại song song, và tôi muốn tin rằng vẫn
có thể giải quyết mọi vấn đề bằng một nụ hôn. Tôi đã bị Disneyland bỏ bùa mê
như thế đó".
Chuyến Đi Trong Rừng
(The Jungle Cruise) là một trong những điểm hấp dẫn được làm mới cho phù hợp với
các giá trị hiện đại
Chứng minh
Disneyland là nghệ thuật
Trải nghiệm của ông thể hiện hiện tượng lớn
hơn - việc các khu vui chơi ngày càng trở thành nỗi ám ảnh đối với người lớn
cũng như trẻ em.
Đối với nhiều người hâm mộ, trong đó có Carlye
Wisel, người tạo podcast 'Very Amusing', vốn tập trung vào các công viên chủ đề
và văn hóa của chúng, sức cuốn hút của Disneyland nằm ở chi tiết của nó.
"Disneyland được thiết kế tỉ mỉ để mọi lựa chọn thiết kế củng cố thêm câu
chuyện của nó."
Xem xét kỹ các lớp màu phấn trên các tòa nhà
hoặc gạch lát sàn dưới chân bạn ở Quảng trường New Orleans, bạn sẽ phát hiện ra
chúng khác với ở Vùng đất phiêu lưu (Adventureland), bà nói.
Cửa nhà vệ sinh và cây cối quanh lối đi cũng
thế. Ngay cả các thùng rác ở Disneyland cũng có bản sắc thẩm mỹ khác nhau tùy
vào bạn đang ở chỗ nào, để phù hợp một cách cẩn thận với tâm trạng của vùng đất
bạn đang đắm mình vào. "Thật sự không thể tin được khi phân tách mọi thứ,
sẽ thấy mức độ họ đi xa đến đâu."
Việc rất ít người thấy được mức độ đi xa này
toàn bộ nằm trong câu chuyện quyến rũ của Disneyland: mọi chi tiết thiết kế đều
phục vụ cho công trình và giữ gìn sự mơ mộng mà nếu trông choáng chỗ, chúng sẽ
làm sụp đổ ảo tưởng.
Disneyland có đầy những thiết kế không thu hút
sự chú ý đến chính nó, mà thay vào đó góp phần tạo cảm xúc một cách lặng lẽ.
Khi Disneyland ra mắt vào năm 1955, nó được
báo trước là sẽ thành công, bất chấp ngày khai trương náo loạn với tràn ngập
khách đem theo vé giả và thời tiết nóng đến nỗi chỗ đậu xe của khách bị lún vào
nhựa đường.
Các điểm thu hút
khách tham quan đang ngày càng có thêm các chủ đề khai thác từ các bộ phim hoặc
show truyền hình
Tác động của thành công này không chỉ là nghệ
thuật - mà còn là xã hội, Kevin Perjurer, người tạo ra show Defunctland hết sức
ăn khách, loạt phim tài tiệu đang trình chiếu trên YouTube vốn theo dõi lịch sử
công viên chủ đề qua các khu vực và trò chơi đã ngưng hoạt động, cho biết.
"Walt Disney đã được các nhà quy hoạch đô
thị hàng đầu ca ngợi rất nhiều trên báo chí cho thiết kế xuyên tâm của
Disneyland - phần lõi ở giữa phân nhánh ra," ông nói. "Phản ứng thực
sự là địa chấn."
Điều này khiến Walt mơ ước lớn hơn. Điều gì sẽ
xảy ra nếu Disneyland không chỉ để giải trí và thậm chí không chỉ là nghệ thuật,
mà còn là nguyên mẫu cho cách hoạt động của một dạng thành phố mới?
Ông bắt đầu thực hiện dự án tham vọng nhất của
mình - Epcot, 'Cộng đồng nguyên mẫu thử nghiệm của ngày mai', mà ông sẽ quản lý
và vận hành, chứa được 20.000 cư dân quay vòng trong một thiết kế địa đàng cho
cuộc sống tương lai.
Ông qua đời vào năm 1966 trước khi dự án thành
hiện thực - nhưng câu chuyện của nó kể về tham vọng của Disney, và sự nghiêm
túc mà ông được coi là một người có tầm nhìn nghệ thuật và xã hội vào thời điểm
đó.
Thiết kế cho Epcot đã có bước tiến đáng kể với
các quan chức ở Florida, nơi Walt đã mua một mảnh đất diện tích gấp đôi
Manhattan để làm dự án.
Khi người đi đầu về ý tưởng qua đời vì ung thư
phổi vào năm 1966, các giám đốc công ty Disney đã quyết định rằng dự án quá mạo
hiểm khi không có ông, và thay vào đó chuyển các yếu tố của nó vào một công
viên chủ đề mới ở Florida.
Danh tiếng hiện tại
Sau 20-30 năm, danh tiếng Disneyland đang ở
ngã ba đường bất thường.
Một mặt, Internet đã cho phép làn sóng mới những
người thuật lại Disneyland, lịch sử và văn hóa của những người say mê đến mức
tôn thờ nó: ví dụ, chương trình Defunctland của Perjurer là nỗ lực nghiêm túc để
thể hiện sự tôn trọng đối với nhà làm phim tài liệu đáng kính Ken Burns, phản
ánh tính nghệ thuật của Disneyland và các công viên chủ đề khác dưới dạng phim
tài liệu.
Trong khi đó, các video blogger như Ordinary
Adventures và Tim Tracker ở Florida kiếm được hàng triệu lượt xem khi ghi lại
các chuyến đi chơi Disneyland, nếm thử thức ăn và nhiệt tình đi sâu vào tất cả
các trò cảm giác mạnh.
Một cách làm mới gọi là 'làm tới luôn' cũng ra
đời là kết quả của các diễn đàn trực tuyến: làm sao để lách các chỉ dẫn nghiêm
ngặt của Disney về việc khách ăn mặc như các nhân vật khi đến, các blog và tài
khoản Instagram giờ đây đưa ra hướng dẫn về ăn mặc đường phố như thế nào để giống
với các nhân vật Disney kinh điển mà không phải bị vào tù ở Disney.
Mặt khác, sự thống trị văn hóa của Disney và một
số tập quán kinh doanh của họ trong thập kỷ qua đã gây ra làn sóng chống Disney
mới lan rộng đến các khu vui chơi.
Việc Disney mua lại Pixar, Lucasfilm, Marvel
và Fox đã biến hãng này thành độc quyền văn hóa, những người chỉ trích nói - ấn
tượng được củng cố bởi việc là họ có sáu phim thu về hơn 1 tỷ đô tại phòng vé
vào năm 2019.
Bất chấp doanh thu khủng mà họ thu được từ các
khu vui chơi, phim ảnh và dịch vụ phát trực tuyến mới toanh trước đại dịch, đến
tháng 10/2020, con số đáng kinh ngạc 32.000 nhân viên làm việc trong các công
viên chủ đề đã bị sa thải. Trong khi đó, lương cho các giám đốc điều hành đã trở
về mức trước đại dịch.
Mức độ khinh miệt đối với Disney ở một số nơi
có thể được gói gọn trong hình ảnh Dismaland, bản nhại Disneyland dưới
hình ảnh 'công viên vỡ tim' tạm thời do nghệ sĩ đường phố Banksy mở ở thị trấn
ven biển Weston-super-Mare của Anh vào năm 2015.
Ở đó có một điểm tham quan với các tay săn ảnh
nhung nhúc quanh xác của Cô bé Lọ lem, và rất nhiều biểu tượng tôn sùng chủ
nghĩa tư bản quá mức.
Trong khi đó, một tác phẩm nghệ thuật khác vốn
chỉ trích công viên giải trí là nơi của chủ nghĩa tư bản không kiểm soát là phim
xuất sắc của Sean Baker vào năm 2017 có tựa là 'The Florida Project' kể
về một gia đình hư cấu sống dưới bóng thế giới Walt Disney.
"Nếu Disneyland thực sự là nơi hạnh phúc
nhất trên Trái Đất," tác giả Paul Beatty viết trong tiểu thuyết của ông đoạt
giải Booker năm 2015 có tựa là 'The Sellout', thì "vé vào cửa sẽ miễn
phí và không tới mức bằng thu nhập bình quân đầu người hàng năm của một quốc
gia châu Phi nhỏ hạ Sahara".
Tuy nhiên, Perjurer tin có thể tách bạch nghệ
thuật và nghệ sĩ khỏi văn hóa doanh nghiệp nói chung.
"Những gì được đề cao trong những năm qua
là công việc của các kỹ sư sáng tạo: những điêu khắc gia đã làm ra những tảng
đá trên Núi Big Thunder không liên quan gì đến các quyết định doanh nghiệp.
Công việc của họ chỉ là điêu khắc. Và họ là người giỏi nhất thế giới trong lĩnh
vực này," ông nói.
Biểu tượng liên tục
tiến hóa
Tuy nhiên, có một câu hỏi lớn khác nữa đang hiển
hiện trước Disneyland ngay bây giờ, câu hỏi xoáy vào tính nghệ thuật của nó trực
tiếp hơn - và điều đó liên quan đến nó chọn đại diện cho cái gì và như thế nào.
Disneyland luôn đánh bóng cách họ khắc họa thế
giới và nước Mỹ - nhưng, ngay cả như thế, những điều bay bổng được cho là thân
thiện với gia đình này từ lâu đã phản ánh mặt tối thực dân của nước Mỹ.
Hồi tháng Bảy, Disneyland đã khai trương phiên
bản cập nhật của một trong những điểm tham quan đầu tiên của công viên, Jungle
Cruise, để ra mắt đồng thời với phim chuyển thể mới của Dwayne 'The Rock'
Johnson về trò chơi tàu lượn này vốn loại bỏ kiểu khắc họa hoạt hình vô cảm chủng
tộc về người Phi châu bản địa với ẩn ý họ là kẻ ăn thịt người.
Đó là cuộc đại tu cho thấy Disneyland thường
xuyên được động tay vào như thế nào để phản ánh các giá trị thay đổi, để giữ
đúng cam kết của Walt Disney khi mở cửa công viên rằng 'Disneyland sẽ không bao
giờ hoàn thành, nó sẽ tiếp tục phát triển chừng nào trên thế giới vẫn còn trí
tưởng tượng'.
Một trò chơi tàu lượn khác đang được chỉnh sửa
lại trò ngồi tàu khúc gỗ Splash Mountain, dựa trên nguyên mẫu từ phim 'Song Of
The South' vào năm 1946, vốn có những mô tả mang tính vô cùng kỳ thị đối với
người da đen, Disney đã ngưng lưu hành hoàn toàn phim này.
Nó hiện được chỉnh sửa để thể hiện các nhân vật
và cốt truyện từ một bộ phim mang tính tiến bộ hơn là 'Công chúa và Chàng Ếch'
hồi năm 2009.
Có lẽ điều không tránh khỏi là những chỉnh sửa
như thế này dẫn đến những phàn nàn từ một số người rằng Disneyland đang viết lại
lịch sử các điểm tham quan lịch sử.
Lịch sử Disneyland chắc chắn "là tấm
gương soi của xã hội phương Tây", Brickey nói.
Ông cũng lưu ý một dấu hiệu của tiến bộ là một
cảnh được làm lại trên tàu lượn 'Cướp biển vùng Caribe', mà ở đó một phụ nữ trước
đây bị một người đàn ông có cái nhìn đểu đuổi theo; giờ đây, chính người phụ nữ
là người truy đuổi.
Và nhìn chung, phạm vi các nhân vật của
Disneyland đang mở rộng mà bạn có thể bắt gặp ở khắp công viên.
Trước đây, các nhân vật chỉ là da trắng. Giờ
đây, bạn có thể chụp ảnh với Moana, công chúa Polynesia, hoặc đập tay với Báo
Đen khi anh ấy băng qua bạn trong Avengers Campus.
Cho dù là ở Trái Đất hay trong vũ trụ,
Perjurer hy vọng Disneyland sẽ bắt đầu được thừa nhận rằng nó xứng đáng là một
tác phẩm nghệ thuật chứ không phải chỉ thuần túy mang tính giải trí.
Bài
tiếng Anh đã
đăng trên BBC
Culture.
***
TIN LIÊN QUAN
.
The Great Dictator:
Hitler trong mắt vua hài Chaplin
22 tháng 8 năm 2021
.
Bushido: Cuốn
sách của Inazo Nitobe đã hé lộ linh hồn Nhật cho thế giới
10 tháng 8 năm 2021
No comments:
Post a Comment