Thu Hằng - RFI
Phát Thứ Hai, ngày
04 tháng 9 năm 2017
Citroen, Peugeot và Renault, ba thương hiệu ô
tô của Pháp, xuất hiện tại Việt Nam ngay từ đầu thế kỷ XX. Nhưng trước đó, Đông
Dương từng là mảnh đất thử nghiệm cho các nhà sáng chế xe hơi Pháp đưa ra mẫu
thiết kế dành riêng cho địa hình và điều kiện khí hậu nhiệt đới.
Từ sáu chiếc xe hơi
được công chức và giới nhà giầu phương Tây tại Đông Dương nhập nguyên chiếc từ “Mẫu
quốc” vào khoảng năm 1905, thì 15 năm sau, con số này tăng lên hơn
1.000 lần, với khoảng 10.000 đến 15.000 xe, trong đó một nửa số xe thuộc về người
Á châu (Việt, Lào, Cam Bốt và Hoa).
Xe hơi trở thành
phương tiện khẳng định địa vị, quyền lực và giàu sang trước ánh mắt vừa có chút
thèm muốn, vừa có chút coi thường của người dân vì đó là biểu tượng của sự đô hộ
Pháp. Ngoài ra còn có một số tiêu chí khác cho phép đoán được khả năng tài
chính của chủ xe, hay thân thế địa vị của người trong xe qua vị trí ngồi của họ
như, một quan chức của triều đình thường ngồi băng ghế sau và có tài xế riêng,
một người giầu có cởi mở với hiện đại thường tự lái xe…
Vậy những chiếc xe
hơi đầu tiên xuất hiện ở Việt Nam khi nào? Quá trình phát triển của xe hơi ở
Đông Dương ra sao? RFI tiếng Việt đặt câu hỏi với nhà nghiên cứu Stéphanie
Ponsavady, giảng viên đại học Wesleyan, Hoa Kỳ.
Nhà nghiên cứu lịch sử Đông Dương Stéphanie
Ponsavady, đại học Wesleyan, Hoa Kỳ.RFI / Tiếng Việt
RFI : Xin chị cho biết những chiếc xe
hơi đầu tiên xuất hiện tại Đông Dương vào thời điểm nào?
Stéphanie Ponsavady : Lần đầu tiên tôi nhìn thấy cụm từ “xe hơi” trong
tài liệu lưu trữ là năm 1905. Đó là một bản thống kê, lập tại Sài Gòn vì thị
trưởng Sài Gòn muốn lập danh sách số lượng xe hơi để đánh thuế. Nhờ đó, người
ta biết là năm 1905 bắt đầu có xe hơi, còn trước đó thì khó tìm được dấu vết.
Vợ chồng công tước Brabant thăm Hà Nội, trước khi trở
thành vua Bỉ Léopold III và hoàng hậu Astrid năm 1934.ANOM/Agence économique de
la France d'outre-mer
RFI : Theo tài liệu mà chị tìm được ở
các viện lưu trữ, xe hơi được dành cho đối tượng nào tại Đông Dương?
Stéphanie Ponsavady : Vào thời kỳ đó, xe hơi chủ yếu được các cá nhân sử dụng, đa số là
những người có danh vị, trong đó có luật sư, bác sĩ. Theo thống kê năm 1905 thì
có khoảng 6 chiếc, phần lớn thuộc về người châu Âu và chỉ có một hoặc hai chiếc
có lẽ thuộc về người Việt.
Thời kỳ đó chủ yếu
là xe hơi Pháp, đó là những chiếc Citroen, Peugeot và Renault, ba thương hiệu nổi
trội hồi đầu thế kỷ XX. Những chiếc xe này được người châu Âu mang sang khi họ
đến định cư ở Đông Dương. Chúng có dáng nhỏ, chưa mạnh lắm, chắc khoảng 2-4 mã
lực.
Sau đó, khi đến
Đông Dương, chúng được cải tiến để thích nghi với khí hậu nhiệt đới, có nghĩa
là thường được biến thành xe mui trần, vì bên trong những chiếc xe kín như bưng
vô cùng nóng bức, ngột ngạt. Nhưng điều này lại gây ra một vấn đề khác vì ở
Đông Dương, cũng như ở châu Âu, khá bụi bặm. Bụi dính vào trong xe và trong động
cơ. Chính vì thế, khi đến xứ Đông Dương, vấn đề đặt ra là làm thế nào cải tiến
xe để thích nghi với điều kiện khí hậu, đường xá.
RFI : Chị từng nói là xe hơi được sản
xuất tại Pháp sau đó được nhập sang Đông Dương, nhưng Đông Dương lại là một thị
trường để ngành xe hơi Pháp thí điểm?
Stéphanie Ponsavady : Khi tôi nói đến những chiếc xe hơi đầu tiên được thống kê vào năm
1905, tôi muốn nói đến những chiếc xe nguyên dạng. Thế nhưng, ngay vào cuối thế
kỷ XIX, đã có vài nhà sáng chế Pháp đề xuất những thiết kế xe hơi phù hợp với
thị trường Đông Dương.
Ví dụ, vào cuối thế
kỷ XIX, xuất hiện loại phương tiện được gọi là “ô tô-tầu hoả” (train
automobile). Các nhà sáng chế đưa ra ý tưởng làm đường ray và những chiếc xe
hơi, thay vì dùng bánh bình thường, sẽ dùng bánh sắt như tầu hoả. Đây là dự án
của hai người Pháp vùng Lyon và họ đề xuất lên chính phủ thuộc địa dự án được
cho là phù hợp với địa hình đồi núi Bắc Kỳ. Vì họ nghĩ rằng loại xe này có bánh
xích nên sẽ không cần đến đường xá, vì xe của họ sẽ tự đi được. Thế nhưng, nha
Tổng thanh tra Công Chính Đông Dương lại cho rằng ngoài chi phí đắt, xe bánh sắt
có trọng lượng rất nặng nên sẽ không thể triển khai được vì nền đất ở Bắc Kỳ
không ổn định và không chắc chắn cho loại xe này.
Có thể nói trong
khi ở Pháp và ở châu Âu còn chưa hình thành được mô hình xe hơi hiện đại, vậy
mà ngay khi người Pháp ổn định tại Đông Dương, các nhà sáng chế Pháp đã nghĩ
cách thử nghiệm kỹ thuật mới ngay tại chỗ.
Sau này, Citroen lấy
lại ý tưởng ban đầu đó để thử nghiệm những cuộc thám hiểm đầu tiên là ở châu
Phi trong những năm 1920, sau đó là tại châu Á vào khoảng những năm 1930-1931.
Cuộc thám hiểm mang tên “Croisière jaune” với mục đích đi
xuyên châu Á bằng ô tô bánh sắt của Citroen vừa thành công, nhưng cũng thất bại.
Thành công vì đã đi xuyên châu Á, còn thất bại là do một trong số người khởi xướng
qua đời trước khi đến Đông Dương. Vì vậy, hành trình Đông Dương bị huỷ, còn thi
thể người quá cố được đưa về Pháp bằng tầu thuỷ. Nên có thể nói, Đông Dương vừa
là vùng đất kích thích trí tưởng tượng, vừa là nơi thử nghiệm thật sự của các mẫu
xe hơi Pháp.
Triển lãm Xe hơi tại Phòng Báo chí và Thông Tin Sài
Gòn, ngày 29/09/1949. ANOM/Agence économique de la France d'outre-mer
RFI : Chính quyền thuộc địa Đông
Dương có tiến hành xây dựng cơ sở hạ tầng để đáp ứng loại hình giao thông mới
này không?
Stéphanie Ponsavady : Khi mới đến, người Pháp cố tìm cách sử dụng hệ thống đường thuỷ,
nhưng sau đó không thành hiện thực vừa vì lý do chính trị, địa-chiến lược, vừa
vì công nghệ. Vì thế, Nha Công Chính tập trung vào những phương tiện trên mặt đất.
Từ những năm 1910-1920, các khoản đầu tư chủ yếu đổ vào phát triển hệ thống đường
xá, đầu tiên là tuyến quốc lộ 1 xuyên suốt Việt Nam, sau đó là những tuyến đường
khác bắt nguồn từ quốc lộ 1 toả đi khắp nơi.
Trên thiết kế, mạng
lưới này hoàn toàn sử dụng được cho xe hơi. Nhưng trên thực tế, nảy sinh rất
nhiều vấn đề về kỹ thuật, công nghệ, mặt đường không hẳn phù hợp với khí hậu
nhiệt đới, hay vấn đề bảo dưỡng… Vì đó là một mạng lưới lớn nên xảy ra rất nhiều
cuộc tranh luận về ngân sách giữa chính quyền địa phương và bộ Thuộc Địa Pháp :
Liệu chính quyền địa phương phải chịu trách nhiệm về hệ thống đường xá ? Hay
chính quyền trung ương Pháp lập hẳn một ngân sách cho việc trùng tu bảo dưỡng ?
Vì dù tốn kém, nhưng mạng lưới đường xá tại Đông Dương lại vô cùng quan trọng
cho công cuộc khai thác thuộc địa của Pháp.
RFI : Những chiếc xe hơi này chạy bằng
nguồn nhiên liệu nào?
Stéphanie Ponsavady : Khi những chiếc xe đầu tiên xuất hiện, vấn đề nhiên liệu cũng được
đặt ra ngay. Ban đầu có rất nhiều loại xe hơi, trong đó có những chiếc chạy bằng
động cơ nên cần xăng. Chính quyền Đông Dương nhập xăng dầu đã lọc hoặc thô chủ
yếu từ các thuộc địa của Hà Lan trong khu vực, như Malaysia và Indonesia, hoặc
nhập xăng từ Hoa Kỳ và Trung Quốc. Đó là ba nguồn cung cấp chính.
Một số nghiên cứu
lúc đó cũng cho thấy ở Đông Dương có những mỏ dầu trong lòng đất nhưng chính
quyền thuộc địa vẫn ưu tiên nhập xăng dầu. Cũng vào giai đoạn này, một số khu vực
phân phối và trạm xăng đã được xây dựng, dĩ nhiên là ở thành phố, và cũng được
xây dọc theo trục quốc lộ 1. Đây là cơ sở hạ tầng cho loại xe chạy bằng xăng.
Ngoài ra còn phải kể
đến những loại phương tiện khác, được cải tiến tại chỗ, chạy bằng gazogène, có
nghĩa là động cơ không chạy bằng xăng mà bằng than củi. Loại xe này khá phát
triển tại Đông Dương, đặc biệt trong giai đoạn khủng hoảng kinh tế và trong Thế
Chiến II, sau khi quân Nhật đổ vào Việt Nam.
Kiểu xe này có hình
dạng khác với các mẫu ô tô thông thường vì có thêm một lò đốt than đằng sau,
trong khi xe vẫn chạy. Vì thế, người ta thường thấy nô bộc ngồi ở sau xe cho củi
vào lò. Chúng ta có thể thấy những chiếc Citroen, Renault được cải tiến để
thích nghi với điều kiện địa phương. Thực ra, phát minh này đã được áp dụng ở
châu Âu nhưng trong phạm vi nhỏ. Sau đó, người Pháp áp dụng ở Đông Dương, rồi về
sau dần trở thành chuyên môn của người Việt, biến những chiếc xe hơi chạy xăng
thành xe chạy gazogène.
RFI : Người Việt sở hữu xe hơi nhiều
hơn từ khoảng thời gian nào?
Stéphanie Ponsavady : Trong những năm 1920, thị trường xe hơi Pháp mở rộng hơn ở Đông
Dương. Thực ra là những chiếc xe hơi của người Pháp mua từ đầu những năm
1900-1910 được bán lại theo dạng xe đã qua sử dụng. Người châu Á địa phương thuộc
tầng lớp khá giả mua lại để phục vụ mục đích cá nhân. Ngoài ra, một số người
mua lại xe tải hoặc xe có kích thước lớn để biến thành xe chở khách. Cả một nền
công nghiệp lớn được hình thành, bắt đầu từ những năm 1910 và phát triển mạnh
trong những năm 1920.
Theo tôi, có hơn
500 công ty vận tải như thế trên khắp lãnh thổ Đông Dương (Lào, Việt Nam, Cam Bốt),
thường do người Việt và người Hoa quản lý. Họ đảm bảo phương tiện giao thông
cho người dân địa phương là chủ yếu, vì người Pháp chỉ thích đi xe cá nhân.
RFI : Các nhà sản xuất xe hơi tung ra
chiến dịch quảng cáo như thế nào để hút khách hàng ở Đông Dương?
Stéphanie Ponsavady : Quảng cáo xe hơi được trình bày tùy theo đối tượng. Với khách
hàng Pháp, hình ảnh xe hơi thể hiện cuộc sống xã hội tại Pháp. Chiếc ô tô trở
thành một thế giới thu nhỏ của tầng lớp tư sản Pháp ở Đông Dương được đặt trên
bốn bánh. Người ta thường thấy phía sau xe là phong cảnh Đông Dương, còn trong
xe là cảnh đang chuẩn bị một bữa pic-nic theo kiểu Pháp với một chiếc khăn trải
và một chiếc làn đựng đồ ăn.
Từ cuối những năm
1940 đầu 1950, khi quảng cáo xe hơi nhắm vào khách hàng Việt Nam thuộc tầng lớp
trung lưu, quảng cáo lại được thiết kế hoàn toàn khác. Hình ảnh thường thấy là
những phụ nữ Việt tạo dáng trước chiếc xe trong bộ áo dài. Người ta cố điểm
thêm vài nét địa phương trong hình ảnh quảng cáo. Chiếc xe hơi tượng trưng cho
sự hiện đại và tốc độ của châu Âu nhưng vẫn đậm bản sắc truyền thống.
No comments:
Post a Comment