Nhận diện một bế tắc của thời đại và bài học cho Việt Nam
4/09/2020
Từ câu chuyện cách
mạng tại Belarus
Bài viết này lấy cảm hứng
từ cuộc phỏng vấn trên tờ tạp chí Osteuropa (Đông Âu) với
bà Olga Shparaga, một giáo sư triết học, một nhà vận động cho bình đẳng
và quyền phụ nữ nổi tiếng của Belarus. Cuộc phỏng vấn diễn ra ngay trong thời
điểm hàng chục ngàn người đổ về trung tâm thành phố Minsk, thủ đô Belarus,
tuyên bố cuộc bầu cử vào hồi tháng 8 vừa qua là bịp bợm và Lukashenko phải từ
chức.
https://live.staticflickr.com/65535/50305037547_428d23dfed.jpg
Bà Olga
Shparaga, một trong những trí thức hàng đầu của Belarus vẫn chưa biết được
tương lai của đất nước này sẽ đi về đâu ?
Liên Âu đã ủng hộ sự ủng
hộ nồng nhiệt với những người biểu tình trong khi Putin hứa hẹn sẽ gửi quân đội
giúp Lukashenko trấn áp người biểu tình, tất nhiên đó chỉ là một lời hứa suông
và rất ít khả năng xảy ra. Phải đối mặt với sự phẫn nộ lớn đến từ quần chúng
cũng như của cộng đồng quốc tế và vì không có một đồng minh đáng kể nào, Lukashenko
đã hiểu, dù ông ta có thể dẹp yên tình hình trong những tháng ngày tới nhưng chế
độ đã bị lung lay và ngày cáo chung của nó không còn bao xa. Trong những tháng
ngày còn lại của chế độ, Lukashenko có lẽ cũng không làm được gì hơn ngoài việc
chuẩn bị một cái kết tốt nhất cho mình và những người thân cận. Một viễn cảnh
tương lai mới sẽ bắt đầu trên đất nước Belarus, dù đó chỉ là một tương lai vô định
và không có gì rõ ràng (uncharted waters). Và đó cũng là một nội dung mà cuộc
phỏng vấn này có đề cập.
Cuộc phỏng vấn được mở đầu
với câu hỏi : "Một trong nhưng khẩu hiểu lớn của cuộc biểu tình chống
chính quyền Lukashenko là Cộng hòa Belarus muôn năm ! Vậy đây có phải là một cuộc
cách mạng lập quốc (a national revolution) của người Belarus ?".
Olga Shparagađã cố gắng
mô tả những góc nhìn của bà về những diễn biến chính trị của Belarus. Theo bà,
đây là một cuộc cách mạng hậu quốc gia vì quốc gia Belarus đã có sẵn rồi, và
người dân Belarus đang tập trung đòi hỏi những quyền hiến định, những quyền
công dân căn bản mà mọi nước dân chủ đều phải có. Bà cũng chỉ ra những thành phần
tham gia những cuộc biểu tình đều không mang nặng chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi, cổ
súy hệ thống gia trưởng truyền thống hay ý niệm một quốc gia đồng chủng, đồng
nhất như phong trào dân túy hiện nay đang đòi hỏi. Thế nhưng, trên tất cả, liệu
Belarus có tránh được một câu hỏi lớn và thực sự nghiêm túc về ý niệm quốc gia
mà bà Olga Shparaga đã vô tình không nhìn nhận ra ?
Đầu tiên, bà Olga
Shparaga cho rằng quốc gia Belarus đã sẵn có rồi. Vậy một quốc gia thực sự
được hình thành từ bao giờ ? Có lẽ, ý niệm quốc gia thực sự được hình thành vào
thế kỷ 18 song song với làn sóng dân chủ thứ nhất (đại diện là hai cuộc
cách mạng lớn : Cách mạng Hoa Kỳ 1776 và Cách mạng Pháp 1789) nhằm lật đổ
các chế độ quân chủ dựa trên thần quyền và khai sinh ra các nhà nước cộng hòa.
Nhà nước cộng hòa thẳng thắn bác bỏ lập luận rằng chủ quyền đất nước thuộc về một
vị vua chúa hay một thế lực nào đó mà nhìn nhận quốc gia là không gian chung của
tất cả mọi người trong cùng một dân tộc. Không gian bình đẳng và tương kính đó
chuyên chở tình đồng bào, tình anh em, tình cảm liên đới của một dân tộc, cùng
chia sẻ những giá trị tiến bộ và một giấc mơ chung. Đó chính là nền tảng căn bản
để một quốc gia thực sự được hình thành.
Nền cộng hòa của Belarus
được ra đời từ khi nào ? Đó là vào ngày 25 tháng 3 năm 1918 khi cuộc thế chiến
thứ I đã kết thúc. Chúng ta sẽ không đi sâu vào nhưng sự kiện, nhân vật chi tiết
trong nền cộng hòa đó, nhưng có một số chi tiết lớn cần quan tâm : Đây là một nền
cộng hòa diễn ra rất ngắn ngủi và hầu như không đọng lại một ấn tượng đáng kể
nào trong ký ức tập thể của người Belarus. Sau thế chiến thứ I, quân đội Đức buộc
phải rời khỏi lãnh thổ Belarus, họ đã âm thầm hậu thuẫn để ra đời một nhà nước
độc lập với Nga (a buffer state) dù không chính thức thừa nhận cộng hòa
Belarus. Vào năm 1919, khi tình thế thay đổi, những người Bolsheviks đã giật
dây lực lượng cộng sản lật đổ cộng hòa Belarus và tiến hành sát nhập Belarus
vào một phần lãnh thổ của Liên Xô.
Như vậy, nền cộng hòa này
là một sản phẩm của hoàn cảnh lịch sử chứ không phải của một sự chuẩn bị lớn
nào. Trong suốt chiều dài lịch sử của mình, nước Bạch Nga - Belarus luôn là một
phần của đế chế Nga và họ chỉ có được độc lập nhờ một biến cố lịch sử lớn.
https://live.staticflickr.com/65535/50304188303_ab0c2ae366.jpg
Vì không có tư tưởng
chính trị và một tổ chức đối lập dân chủ thực sự, Tổng thống Nga Vladimir Putin
đang lôi kéo Belarus, một đất nước với 9 triệu rưỡi dân, hội nhập lại với Nga
sau khi Liên Xô sụp đổ. Ảnh minh họa buổi họp mặt tay đôi giữa Tổng thống
Vladimir V. Putin, phải, và Tổng thống Aleksandr G. Lukashenko của Belarus ở
Sochi, ngày 7/2/2020
Một biến cố khác đến vào
năm 1991 khi chế độ cộng sản Liên Xô sụp đổ dẫn đến sự tan rã của nhà nước liên
bang Xô Viết. Trong thời khắc lịch sử đó, người Ukraine, Georgia và khắp vùng
Baltics đã hò reo và phấn khởi khi tách khỏi Nga và trở lại là những quốc gia độc
lập. Người Đông Âu đổ ra đường ăn mừng sự qua đi của những ngày tháng sống
trong gọng kìm của khối cộng sản, mở ra một cơ hội để họ khám phá những giá trị
riêng, căn cước riêng về dân tộc, đất nước của mình với cái tên "hành
trình trở về Châu Âu" (a return to Europe, hay a westernization project).
Tuy nhiên, trái với sự phấn
khởi mà chúng ta thấy ở hầu hết các nước thuộc khối cộng sản Đông Âu, không khí
những ngày tháng đó tại Belarus hoàn toàn chìm trong trầm lắng và chờ đợi. Sự bất
an nhiều hơn tâm lý vui mừng trước làn sóng dân chủ hóa, sự căng thẳng nhiều
hơn niềm phấn khởi có được độc lập. Người Belarus hoàn toàn bối rối trước
cơ hội độc lập từ trên trời rơi xuống này.
Khi sự bất mãn đạt đỉnh
điểm vào cuối những thập niên 80, người dân Belarus cũng đổ xuống đường như những
dân tộc khác trong khối cộng sản, nhưng với tâm thế là những công dân Xô Viết
muốn bày tỏ sự bất mãn với sự bế tắc và tham nhũng của chính quyền trung ương tại
Moscow, sau khi bị đánh động bởi thảm họa hạt nhân Chernobyl.
Nhưng rồi lịch sử đã đặt
họ vào một tình huống bị động và bối rối, trí thức Belarus, đang trong tâm thế
say mê với chủ nghĩa thị trường mà họ vừa học lỏm được từ phương Tây, không hề
bận tâm trả lời câu hỏi lớn của quần chúng : Belarus phải bắt đầu một cuộc sống
mới thế nào khi không còn là một phần của đế quốc Nga ?
Thật dễ hiểu khi chế độ độc
tài Lukashenko được thiết lập và được chấp nhận bởi dân chúng Belarus. Chế độ ấy
vẫn có sự đàn áp, nhưng hoàn toàn dễ thở và tự do hơn cuộc sống thời cộng sản
Xô Viết. Chế độ này không hứa hẹn một cuộc cách mạng đổi đời, nhưng nó hứa hẹn
cải thiện một mức độ sung túc khiêm tốn (modest prosperity) và những tiện ích
căn bản như nhà ở, lương cơ bản, chăm sóc sức khỏe, chế độ hưu trí mà mọi công
dân Xô Viết từng khao khát sau khi bỏ cả một cuộc đời phục vụ và cống hiến. Trước
cơ hội đổi đời lịch sử đó, người dân Belarus bối rối và không biết mình sẽ trôi
dạt về đâu, cuối cùng sự lựa chọn sống trong chế độ Lukashenko, một mô hình Xô
Viết thu nhỏ nằm trong quỹ đạo của Nga, có vẻ là một lựa chọn an toàn với quần
chúng.
Tuy vậy, Belarus đã trở
thành một dân tộc độc lập và họ ngày càng ý thức rõ hơn về điều đó. Người
Belarus nói ngôn ngữ mẹ đẻ của mình không còn bị nhìn nhận như những con người
có tư tưởng cực hữu, quốc gia quá khích. Giới trẻ ngày càng đón nhận và sử dụng
ngôn ngữ Belarus. Thậm chí, chính quyền Lukashenko vốn được coi là một chính
quyền thân Nga và luôn đàn áp bản sắc văn hóa Belarus cũng đã ra sức quảng bá
cho ngôn ngữ Belarus sau xung đột dầu khí năm 2007.
Trong những hoàn cảnh bắt
buộc, Lukashenko đã lấy thái độ cứng rắn với Nga để lấy lòng quần chúng. Khi
người dân càng thấy rõ căn cước quốc gia của mình bao nhiêu họ càng cảm thấy phẫn
nộ với chế độ Lukashenko, một lực lượng đã cư xử như những kẻ chiếm đóng, một
thế lực ngoại lai và lấy đi biết bao cơ hội đổi đời của họ, bấy nhiêu. Những
hành xử vụng về của Lukashenko trong đại dịch Covid-19 đã đẩy sự bất mãn của quần
chúng với chế độ hiện tại lên cao. Sự xuống cấp, tham nhũng trong bệnh viện,
trường học được phơi bày và dân chúng hiểu rằng những gì chế độ Lukashenko hứa
hẹn không còn có thể đảm bảo và họ không thể tiếp tục né tránh vấn đề chính trị.
Dù căng thẳng và biểu
tình vẫn tiếp tục leo thang, dường như không có một đồng thuận lớn nào về tương
lai của Belarus. Chúng ta vẫn thấy những cuộc thảo luận đang tiếp diễn xem liệu
Belarus nên trở thành một thành viên của Liên Hiệp Châu Âu, hay trở thành một
nước dân chủ, có một mức độ độc lập với Nga lớn hơn và bắt đầu thiết lập quan hệ
với Liên Âu, hay trong trường hợp tệ nhất, họ vẫn phải chấp nhận đứng im một chỗ
để cho một nhân vật khác trong chính quyền Lukashenko đứng ra cầm quyền, với những
cải tổ và một mức độ dân chủ hóa cao hơn ?
Trong hoàn cảnh nào thì
Belarus cũng phải cần đến một lực lượng chính trị có tầm vóc để dẫn dắt cuộc
chuyển tiếp này. Nhưng hiện tại Belarus không có một tổ chức đối lập dân
chủ có tầm vóc lớn ngoài những đảng quốc gia, dân chủ Thiên Chúa Giáo, dân chủ
xã hội chưa kịp chuyển hóa để phù hợp với những tư tưởng, vấn đề của thời đại.
Sự hiện diện của một lực lượng có tổ chức, có dự án chính trị bài bản, vạch ra
một tương lai rõ ràng để nối tiếp quá trình xây dựng quốc gia còn dang dở và
mang đến một tương lai tươi sáng, tự chủ cho một dân tộc mà số phận của họ vẫn
luôn bị các thế lực ngoại bang định đoạt như người Belarus là vô cùng cấp thiết
trong thời điểm lịch sử này.
Olga Shparaga là một
trí thức lớn, nhưng lần này bà đã hoàn toàn nhầm khi cho rằng cuộc cách mạng
Belarus chủ yếu đòi những quyền dân sự và công dân như bất cứ phong trào xã hội
dân sự nào khác tại xã hội phương Tây. Cần phải nhấn mạnh rằng một dự
án chính trị chính là chìa khóa giúp cuộc cách mạng Belarus thành công và đưa
quốc gia này thoát khỏi vòng luẩn quẩn hiện tại.
Một dự án tương
lai chung không phải câu chuyện của riêng ai
Vấn đề thiếu vắng một dự
án chính trị cho quốc gia không phải vấn đề riêng của Belarus, nó là vấn đề của
mọi dân tộc còn đang trên tiến trình dân chủ hóa. Vào năm 2010, tình hình dân
chủ hóa đã biến chuyển tại Myanmar khi bà Aung San Suu Kyi từ chỗ bị giam lỏng
tại nhà được mời ra để lãnh đạo đất nước trong một giai đoạn mới. Tình hình dân
chủ hóa diễn ra hoàn toàn tốt đẹp cho đến khi xung đột sắc tộc xảy ra và khi đó
những người dân chủ Myanmar mới ý thức được rằng có những sắc dân cùng chung số
với người Miến Điện vẫn chưa thực sự cảm thấy mình là một công dân Myanmar.
https://live.staticflickr.com/65535/50304199743_cf8ee7a9aa.jpg
Myanmar đã chuyển
hóa về dân chủ trong ôn hòa và trật tự nhưng vì thiếu một Dự án chính trị nên
đã rơi vào bế tắc. Ảnh minh họa bà Aung San Suu Kyi duyệt hàng quân danh dự
Phong trào đấu tranh dân
chủ tại Hồng Kông từng diễn ra rất sôi động và thu hút được một số lượng giới
trẻ đông đảo nhưng cuối cùng chìm xuống dần trong sự đàn áp của Bắc Kinh vì
ngay chính giới đấu tranh Hồng Kông không tự tin trả lời quả quyết rằng họ thực
sự muốn gì : Một nhà nước Hồng Kông độc lập, một Hồng Kông dân chủ hơn trong
khuôn khổ "một quốc gia, hai chế độ" hay một hướng đi nào khác ?
Một trường hợp khác là
Venezuela, một đất nước đang tuyệt vọng trong đói khổ và bạo lực. Lãnh đạo đối
lập Juan Guaido trong một thời điểm đã quy tụ được sự ủng hộ của quần chúng và
sự hậu thuẫn quốc tế nhất định. Tuy nhiên, Guaido chìm dần khi người ta có cảm
giác rằng lực lượng của ông là một thế lực được Hoa Kỳ và các nước dân chủ
trong vùng dựng lên hơn là một lực lượng đấu tranh cho tất cả mọi thành phần của
đất nước, một giải pháp nhất thời hơn là một sự lựa chọn lâu dài.
Một dự án chính trị cho
quốc gia cũng là vấn đề của những nền dân chủ đang trưởng thành và chuyển tiếp
thành công khi tấm màn sắt và bức tường Berlin sụp đổ. Sau khi khối cộng sản
tan rã, các nước Đông Âu lần lượt gia nhập Liên Hiệp Châu Âu. Dù đây là một
không gian hoàn toàn tốt đẹp, cởi mở và tự nguyện nhưng các nước Đông Âu chưa
có đủ thời gian để định hình lại các giá trị, ước mơ chung và của riêng quốc
gia mình nên đã bị cuốn vào những vấn đề lớn của cả Châu Âu và phong trào toàn
cầu hóa.
Sau những năm tháng sống
dưới chế độ độc tài, những hạt giống của Đông Âu chưa có cơ hội được sống và
đóng góp cho một quốc gia dân chủ mới thì đã bị cuốn theo phong trào di cư sang
các nước Tây Âu. Khi tiếng nói của người trẻ, vốn là một thiểu số nhỏ trong một
xã hội đang già hóa, hoàn toàn không có trọng lượng trong các cuộc bầu cử tại
Đông Âu thì lực lượng cầm quyền hiện tại đều ít nhiều là những lãnh đạo dân
túy, họ thu hút quần chúng dựa trên nền tảng nhà nước-gia đình-giáo hội
(state-family-church). Giới cầm quyền thu hút quần chúng dựa trên những quá khứ,
huyền sử đã qua đi và không còn tồn tại, trong khi một bộ phận những người
phóng khoáng muốn thoát ra khỏi những điều tù túng này bằng cách gắn mình với
những phong trào toàn cầu như biến đổi khí hậu, chống lại chủ nghĩa dân túy,
hay đề cao phong trào nữ quyền... Những người tiếp nối quá trình dân chủ hóa và
xây dựng dự án chính trị quốc gia mà thế hệ đấu tranh cũ để lại ít dần và không
có nhiều tiếng nói. Có lẽ, sau sự sụp đổ của Công đoàn Đoàn kết ở Ba Lan và
Phong trào Hiến chương 77 ở Tiệp, nhiều người vẫn chưa ý thức được việc có
một dự án chính trị viết lên những ước mơ chung của dân tộc là quan trọng như
thế nào. Dự án chính trị đó đưa ra giải pháp và câu trả lời cho những vấn đề
tương lai cũng như việc xây dựng một lực lượng chính trị để tiếp nối dự án đó
là điều bắt buộc phải làm để có được một cuộc cách mạng đổi đời chứ không phải
để nhận lấy một sự thất vọng.
Cuộc khủng hoảng ý
niệm quốc gia và nhu cầu cần có một dự án chính trị mới
Chúng ta đang sống trong
thời đại mà giấc mơ về thế giới đại đồng còn quá xa vời trong lúc phong trào
toàn cầu hóa đã tiến quá nhanh khiến cho khái niệm quốc gia rơi vào khủng hoảng.
Mặt khác, thế giới cũng đang gặp bối rối vì các đảng phái chính trị lớn dần suy
thoái và bế tắc về tư tưởng chính trị khiến cho chúng ta chưa có được một khái
niệm quốc gia mới, đúng đắn và bắt kịp nhu cầu của thời đại. Tại Châu Âu và Hoa
Kỳ vẫn đang tồn tại một bộ phận quần chúng da trắng phẫn nộ vì bị bỏ lại và cảm
thấy quốc gia, đất nước mà tổ tiên họ đã gây dựng giờ đây không còn là của họ,
của cộng đồng và con cháu họ nữa.
Chủ nghĩa phóng khoáng
(liberalism) đặt niềm tin mù quáng cho rằng thị trường là giải pháp của mọi vấn
đề chính trị và dẫn đến sự thao túng của tài phiệt và các tập đoàn lớn, đã bị
phá sản. Nhưng một dự án, một truyện thuyết mới để lấp vào khoảng trống đó vẫn
chưa được khai sinh.
Trong Làn sóng dân chủ thứ
tư đang dâng trào, mọi lực lượng chính trị dù là tại quốc gia chưa được dân chủ
hóa hay những nền dân chủ lâu đời đều phải có một dự án chính trị mới cho
quốc gia nếu họ muốn làm ra những thay đổi chính trị cho thời đại. Trước đòi hỏi
lớn đó, chúng tôi tin rằng Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên đã có câu trả lời
thông qua dự án chính trị Khai Sáng Kỷ Nguyên Thứ Hai. Trong dự án
đó mọi người Việt Nam có thể tìm thấy lời giải cho những vấn đề lớn của đất nước,
dân tộc mình. Chúng tôi đã đưa ra những giải pháp làm thế nào để đưa Việt Nam từ
một quốc gia bỏ lỡ nhiều vận hội lịch sử trở thành một quốc gia có dân chủ, tự do
; làm sao đưa một đất nước có hàng triệu những người dân oan trở thành một nơi
mà mọi người cảm thấy may mắn khi được làm người Việt Nam ?…Với anh em chúng
tôi thì Việt Nam trong tương lai phải là một đất nước mà mọi người đều có chỗ đứng
ngang nhau để cùng chia sẻ một giấc mơ chung : Giấc Mơ Việt Nam.
https://live.staticflickr.com/65535/50305047537_6aeb311fa2.jpg
Việt Nam trong
tương lai phải là một đất nước mà mọi người đều có chỗ đứng ngang nhau để cùng
chia sẻ một giấc mơ chung : Giấc Mơ Việt Nam (Khai
Sáng Kỷ Nguyên Thứ Hai)
Nhưng chắc chắn rằng, để
thực hiện được những dự định lớn này, Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên cần
có được sự đồng hành và yểm trợ lớn từ giới trí thức Việt Nam. Trong thời gian
tới, chúng ta sẽ cần một cố gắng nghiêm túc, có tổ chức và bài bản. Để có một dự
án chính trị, một hướng đi và một truyện thuyết mới cho dân tộc Việt Nam, trước
tiên chúng ta cần những con người biết vượt lên chính mình và sự tầm thường để
sống một cách xứng đáng. Do vậy, chúng ta không thể không lên án một cách
nghiêm khắc chủ nghĩa nhân sĩ mà nhiều trí thức Việt Nam đang theo đuổi.
Trong thời điểm quan trọng
này, chúng ta cần có lực lượng và một tổ chức có tầm vóc để trở thành đối trọng
dân chủ thực sự, chúng ta không thể hành xử thiếu văn hóa tổ chức. Trong thời
điểm này chúng ta cần có những ước mơ chung, mục tiêu chung, chúng ta không thể
đưa ra những lựa chọn, những giải pháp cá nhân. Chúng ta cần phải đặt tinh thần
trách nhiệm với tổ quốc, dân tộc lên hàng đầu. Người trí thức sẽ có lỗi với dân
tộc nếu họ chỉ biết tới quyền lợi và địa vị cá nhân của riêng mình.
Trí thức Việt Nam và bất
cứ ai mong muốn một tương lai khác tốt đẹp hơn cho đất nước và cho chính mình cần
phải trả lời một câu hỏi rằng liệu chúng ta đã sẵn sàng có thái độ, suy nghĩ và
hành động đúng đắn, thành thật và nghiêm túc để dẫn đưa đất nước vào một kỷ
nguyên mới, hay chúng ta vẫn bất chấp bỏ qua những bài học lịch sử và những
kinh nghiệm xương máu, để rồi đất nước một lần nữa đánh mất cơ hội lịch sử sắp
diễn ra và tiếp tục sa lầy vào một bế tắc khác ?
Nguyễn Việt Anh
(Rye Nguyễn)
04/09/20
No comments:
Post a Comment