Jörg
Lau - Die Zeit
Nguyễn Văn Vui dịch
25/05/2020
Xung đột giữa Washington và Bắc Kinh không phải là
một cuộc Chiến tranh Lạnh mới. Trung Quốc đang khéo léo tận dụng các điểm yếu của
siêu cường đang loạng choạng.
Về mặt đấu khẩu thì Chiến
tranh Lạnh với Trung Quốc đã bắt đầu từ lâu rồi, nhưng ngay cả khi người ta lấy
thước đo dùng cho Donald Trump để xét, thì sự leo thang hiện nay là đầy kịch
tính. Trong mấy tuần qua, tổng thống Mỹ đã leo hết nấc này đến nấc khác mỗi khi
đề cập đến Bắc Kinh: Ban đầu, Trump muốn đòi bồi thường thiệt hại “hàng trăm tỷ
đô la” vì đại dịch. Sau đó, ông ta đề xuất Hoa Kỳ “có thể đơn giản là đình chỉ
trả nợ” cho Trung Quốc (người chủ nợ lớn nhất của Mỹ). Và thứ Năm tuần trước,
ông bất ngờ đe dọa trên kênh truyền hình Fox rằng, “người ta có thể ngưng toàn
bộ mối quan hệ với Trung Quốc” được.
Bắc Kinh cũng không vừa,
sẵn sàng ăn miếng trả miếng. Truyền thông Trung Quốc công kích chính phủ Mỹ là
“xấu xa”, “điên rồ” và “vô liêm sỉ”. Thậm chí họ còn nguyền rủa Ngoại trưởng Mỹ
Pompeo là “kẻ thù của nhân loại”. Một thế hệ ngoại giao trẻ của Tàu, những người
tự gọi mình là “chiến lang” (theo tựa phim Wolf Warriors, một bộ phim hành động
dân tộc) đang nổi lên nhờ thái độ không kiêng dè, thậm chí hung hăng, trong các
phát ngôn bảo vệ hình ảnh Trung Quốc, không ngớt ví von về chiến thắng của Bắc
Kinh trong “cuộc chiến nhân dân” chống lại con virus, ca ngợi mô hình chính trị
của nước Tàu và đe dọa chế tài đối với mọi quốc gia dám đặt ra những câu hỏi
phê phán với Bắc Kinh.
Những tháng tới sẽ rất ồn ào và bẩn thỉu, đó là điều chắc chắn. Cuộc tranh đua chiến lược giữa Washington và Bắc Kinh đang dần mở ra mọi
lãnh vực chính trị, quân sự, kinh tế, tài chính, công nghệ, ý thức hệ.
Thậm chí đảng Cộng hòa Mỹ
còn muốn đặt việc đấm đá Trung Quốc vào tâm điểm của chiến dịch tranh cử tổng
thống sắp tới. Kế hoạch này – một bản ghi nhớ dài 57 trang – mới bị rò rỉ gần
đây: “Ai muốn ngăn chặn Bắc Kinh, thì phải ngăn
chặn Joe Biden”. Đảng của Trump muốn dùng khẩu hiệu tuyên truyền này
để thắng cuộc bầu cử tháng 11. Mưu mô này làm cho ông Biden rơi vào thế bị động.
Biden phải tỏ ra chống Trung Quốc cứng rắn hơn nữa. Phe tranh cử của Biden đã
tung ra các video clip chê bai chính sách Trung Quốc của Trump – vì quá yếu
hèn.
Trong cuộc khủng hoảng
virus corona, mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc đang trở thành điểm ảo cho
hầu hết mọi cuộc tranh luận, về chính sách nội bộ hay ngoại giao. Câu hỏi trọng
tâm là: Con virus sẽ làm thay đổi cán cân lực lượng toàn cầu như thế nào?
Cho đến nay, người ta thường
có một định kiến trong đầu khi nói đến tác động địa chính trị của cuộc khủng hoảng
virus: Một “Chiến tranh Lạnh mới” đang đe dọa (hoặc đang triển khai), do Trump
và Tập lãnh đạo. Thật vậy, gần như mỗi ngày chúng ta có thêm nhiều bằng chứng mới
cho cuộc đối đầu Mỹ – Trung ngày càng tồi tệ hơn. Tuy nhiên thuyết Chiến tranh
Lạnh mới là sai lệch.
Cuộc xung đột địa – chính
trị trong thời đại của chúng ta không phải là sự tiếp nối vở tuồng của thế kỷ
trước. Đây không phải là cuộc Chiến tranh Lạnh 2.0, ngay cả khi các cuộc đấu khẩu
om sòm giữa Washington và Bắc Kinh đã tạo ra cảm tưởng đó. Chiến tranh Lạnh giữa
Hoa Kỳ và Liên Xô cùng với các quốc gia chư hầu của hai phe, bắt đầu từ năm
1947 và tiếp tục cho đến khi Bức tường Berlin sụp đổ năm 1989, là một trật tự
thế giới, cho dù có việc chạy đua vũ trang chết người. Nó đã cấu trúc thế giới,
chia ra thành các phe, các khối và tạo ra một trật tự vững – tuy rằng trật tự
này có thể bị đe dọa bất cứ lúc nào.
Nhưng ngày nay, chúng ta
sống với nguy cơ mất dần trật tự chung, vì cả hai siêu cường – Hoa Kỳ đang đi xuống và Trung Quốc
đang trỗi dậy – đều quá yếu để có thể đặt ra các quy tắc và cũng quá yếu
để điều hành các cơ chế. Một trong những chuyên gia nổi tiếng nhất về Trung Quốc
trong lãnh vực chính trị quốc tế, và cũng từng là Thủ tướng của Úc, ông Kevin
Rudd, đánh giá: “Tình
hình đang có nguy cơ – từ từ nhưng chắc chắn – đi vào một tình trạng vô trật tự
thế giới”.
Dưới áp lực của đại dịch,
một thế trận mới địa – chính trị đang dần dần lộ ra. Một nhà ngoại giao cấp cao
ở Berlin đã tóm tắt những quan sát của ông như sau: Washington và Bắc Kinh đang
đấu đá với nhau, làm như thể thế nào cũng có kẻ thắng người thua trong cuộc
xung đột này. Nhưng con virus đã làm nát bét cuộc tranh giành quyền lực này giữa
đương kim siêu cường và cường quốc đang lên. Trong bối cảnh của đại dịch, tình
trạng của hai phe trông ra rất thiểu não: Mỹ thì bị tê liệt bởi sự quản lý chính trị bê bết và chia
rẽ xã hội, còn Tàu thì quá gây phản cảm với
chính sách trù dập người khác chính kiến, với xuyên tạc thông tin và tính hung
hãn về ngoại giao. Không bên nào có được một mô hình đáng thuyết phục để
đối phó với cuộc khủng hoảng.
Ngay từ trong trung tâm
quyền lực ở Bắc Kinh, người ta cũng đã nhận ra điều này. Hãng tin Reuters mới
đây đã có trong tay một báo cáo nội bộ do Bộ An ninh Nhà nước dành cho Tập Cận
Bình và các quan chức cấp cao. Tình báo Tàu đã báo động rằng, hiện nay trên thế
giới “các tình cảm chống Trung Quốc” đang lên cao nhất kể từ khi có đàn áp
phong trào dân chủ ở Quảng trường Thiên An Môn năm 1989. Theo đánh giá của họ
thì cách thức chống dịch virus corona đe dọa phá tan cái mô hình Trung Quốc: Tất
cả có thể tạo ra một môi trường thù nghịch đối với mọi hoạt động toàn cầu của
Trung Quốc.
Thế giới thời đại
sau Mỹ
Sự leo thang khẩu chiến
là một cố gắng rùm beng của đôi bên, đổ lỗi cho nhau để đánh lạc hướng khỏi sự
thất bại của chính mình, Kevin Rudd nói. Đó là lý do tại sao Mỹ và Tàu cáo buộc
lẫn nhau, đối phương đã mang con virus vào thế giới. Josep Borrell, nhà ngoại
giao trưởng của châu Âu, cũng nói một cách rõ ràng “cái trò chỉ tay đổ lỗi lẫn
nhau của Hoa Kỳ và Trung Quốc là quá rẻ tiền và trong thực tế, nó đang đặt câu
hỏi về tính cách lãnh đạo toàn cầu của họ”.
Tuy nhiên các nhà quan
sát đã bỏ sót một điều rất quan trọng: Nếu cuộc khủng hoảng virus corona đưa đến một thế bế tắc
ngang ngữa giữa Mỹ và Tàu, thì thật ra đó đã là một thành công lớn cho Bắc
Kinh rồi. Giới lãnh đạo Trung Quốc không muốn (và không thể) thay thế
vị trí của người sen đầm quốc tế – ngay bây giờ và ở đây. Trung Quốc chỉ muốn mọi
người thấy là mình đang trụ một cách vững chải, trong khi ông siêu cường số một
thì đang lung lay tận gốc rễ. Và trớ trêu thay, tất cả đều do một con virus xuất
phát từ ngay giữa lòng nước Tàu.
Trong tình huống này, Mỹ
không thể thắng được với các công thức cũ của thời Chiến tranh Lạnh. Hoa Kỳ và
Trung Quốc ngày nay đã lồng vào nhau quá chặt, nên Mỹ không tài nào cô lập và
ngăn đe Trung Quốc như đã từng làm với Liên Xô. Vào cuối thời Chiến tranh Lạnh,
Hoa Kỳ chỉ nhập khẩu hàng hóa từ Liên Xô giá trị khoảng 800 triệu USD. Năm
2018, nhập khẩu từ Trung Quốc vào Hoa Kỳ trị giá hơn 500 tỷ USD.
Liên Xô là một đế chế lạc
hậu, chỉ cai trị các nước chư hầu bằng vũ lực. Trung Quốc ngày nay, tuy cũng
đang thực hiện uy quyền của mình một cách tàn bạo – như đối với người dân Duy
Ngô Nhĩ và Tây Tạng – nhưng nó cũng là một nền văn minh cổ đại với bản sắc dân
tộc mạnh mẽ, đang trỗi dậy như một quyền lực công nghệ toàn cầu trong tay một đảng
quyền biến nhanh lẹ một cách đáng kinh ngạc. Trung Quốc nắm giữ khối dự trữ đô
la lớn nhất trên toàn thế giới. Đơn giản là: Mỹ không đủ khả năng để “ngắt quảng” Tàu về mặt kinh tế,
như ông tổng thống và phe diều hâu của Mỹ vẫn thích hô hào.
Tình hình phức tạp nhiều
hơn những gì mà cụm từ ‘Chiến tranh Lạnh mới‘ làm chúng ta liên tưởng đến. Toàn
bộ trật tự thế giới hiện đang bị con virus corona làm căng thẳng hơn bao giờ hết.
Tại thời điểm hiện nay, thật khó để nói rằng ai vượt qua được phép thử kiểm tra
căng thẳng và ai không qua nổi. Nhưng trong những ngày này, nếu ai có dịp nói
chuyện với các nhà ngoại giao, các chuyên gia trong những viện nghiên cứu, các
nhà chính trị và các sử gia – thường là qua các hội nghị video – thì chúng ta sẽ
thấy được một mẫu số chung: Tất cả họ đều cho rằng, nếu mọi thứ tiếp diễn như
lâu nay, thì thế giới chúng ta có nguy cơ trở nên dân túy hơn, hỗn loạn hơn và
nghèo nàn hơn.
Các diễn đàn quốc tế trước
đây dùng để giải quyết các xung đột, nay không hoạt động được nữa: Liên Hiệp
Quốc đã trở nên câm nín – chỉ một lần một, Hội đồng Bảo an đã họp
bàn về Covid-19 nhưng không lấy được quyết định nào. G7 đã không thể đưa
ra một giải pháp vì lúc bấy giờ Mỹ cứ khăng khăng đòi dùng cụm từ “virus Vũ
Hán”. G20, hồi năm 2008 từng là một thành phần đắc lực để giải quyết khủng
hoảng tài chính toàn cầu, nay chỉ họp một hội nghị video duy nhất với những lời
kêu gọi chung chung. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã trở thành quả bóng
trong cuộc tranh đua quyền lực lớn. Trong tương lai, nó sẽ bị Mỹ cắt bớt tiền
vì Donald Trump cho rằng WHO quá thân thiện với Trung Quốc.
Trong thời Chiến
tranh Lạnh cũ, Hoa Kỳ đã tạo ra một mạng lưới các cơ chế, liên minh và hiệp ước,
tuy rằng không phải là không có tư lợi. Ngày nay Mỹ đang từng bước từ bỏ vai
trò lãnh đạo của mình và rút ra khỏi các cam kết với thế giới.
Khi dịch bệnh Ebola bùng
phát ở Tây Phi vào năm 2014, chính quyền Obama đã cử quân đội lập cầu không vận,
xây dựng nhà thương và đóng góp hơn một nửa số tiền viện trợ của cả thế giới.
Sáu tháng sau, ổ dịch đã được dập tắt. Ngày nay, chính Hoa Kỳ là quốc gia bị ảnh
hưởng nặng nề nhất bởi đại dịch.
Và những thất bại về
chính sách nội trị chắc chắn sẽ để lại các hậu quả trong chính sách đối ngoại:
Sau thế Chiến thứ Hai, sức mạnh của Hoa Kỳ không phải chỉ dựa vào sự vượt trội
của vũ khí Mỹ, mà còn dựa trên sức mạnh chính trị và sự thịnh vượng kinh tế
thông qua năng lực quản trị đất nước nữa. Một quốc gia mà không thể bảo đảm an toàn cho chính công
dân của mình, thì gần như chắc chắn sẽ mất cái hào quang của một siêu cường thế
giới.
Cuộc khủng hoảng virus
corona là cuộc xung đột lớn đầu tiên trong thế giới của thời đại sau Mỹ. Trước
những múa may quay cuồng và sự bất tài bất trí của ông chủ Nhà Trắng thì
ngay cả trong số các đối tác xuyên Đại Tây Dương cũng không ai có lời hô hào gì
cho sự lãnh đạo của Mỹ nữa. Cái mới là: Với người tổng thống này, các bạn bè của
Hiệp Chủng Quốc không những sẽ không chờ đợi một sự dấn thân nào cả, thậm chí họ
còn rất ái ngại trong lòng, mỗi khi thấy Mỹ muốn nhúng tay vào.
Đúng ở lỗ hổng chiến lược
đó, Trung Quốc đang chen chân vào. Hôm 18/5 vừa qua, Tập Cận Bình đã đích thân
tham gia hội nghị video của WHO và cam kết cấp thêm 2 tỷ đô la để chống dịch. Bắc
Kinh mở chiến dịch cung cấp áo quần bảo hộ cho nhiều quốc gia thiếu thốn, đồng
thời rêu rao khắp thế giới câu chuyện về tính quyết đoán và sự tài ba của đảng
CS trong việc xử lý đại dịch. Bất cứ ai đặt ra những câu hỏi hóc búa với nước
Tàu, chẳng hạn như chính phủ Úc, đòi hỏi một cuộc điều tra quốc tế về nguồn gốc
của virus, thì sẽ bị trả đũa ngay về mặt thương mại. Tuần trước, việc nhập khẩu
thịt bò Úc vào Trung Quốc đã bị cắt giảm.
“Tiếp cận thị trường
như là một thứ vũ khí”
Các nền kinh tế khác đang
hướng tới Trung Quốc – như Đức – phải lấy đó làm ví dụ. “Các chuyên gia chúng
tôi đã có một thuật ngữ cho vấn đề này”, Mikko Huotari, người đứng đầu viện
nghiên cứu Mercator Institute for China Studies Berlin (Merics)
nói: “Chúng tôi nói về weaponization of access, xem tiếp cận thị
trường như một vũ khí”. Bất
cứ ai chỉ trích Trung Quốc quá nhiều, đều không thể làm ăn với Trung Quốc được
nữa.
Có thể có ai đó coi
Donald Trump là một một người tồi dỡ, nhưng không phải vì vậy mà người ta nên
vui mừng khi thấy trọng lượng ngoại giao của Mỹ bị sụt giảm trên toàn cầu: Tình
huống này làm cho Liên Âu, bao gồm cả Đức, tiến thoái lưỡng nan về mặt chiến lược.
Theo luân phiên, Đức sẽ bắt
đầu nhiệm kỳ Chủ tịch Hội đồng EU vào tháng Bảy này. Từ lâu rồi, ngay cả trước
cuộc khủng hoảng virus corona, Thủ tướng Angela Merkel đã chọn vấn đề quan hệ với
Trung Quốc làm chủ đề chính trong nhiệm kỳ Chủ tịch của Đức. Dự kiến trong một
hội nghị thượng đỉnh giữa EU và Trung Quốc tại Leipzig vào tháng 9, Đức mong muốn
trình làng một Liên hiệp châu Âu hợp nhất trước Bắc Kinh.
Nhưng nay con virus
corona đang làm cản trở kế hoạch này. Xây dựng sự nhất trí trong Liên Âu đối với
Trung Quốc luôn là một việc khó khăn vì những lợi ích khác biệt giữa các nước
thành viên. Nay cuộc khủng hoảng Corona còn làm cho việc này rắc rối thêm. Trung
Quốc đã tìm ra những kẻ hở mới để chia rẽ người châu Âu với nhau – như việc viện
trợ vật tư y tế cho vài nước hoặc cho tiếp cận thị trường đối với nước nào có
hành vi thân thiện với mình. Dù đó là một nghịch lý, khi chúng ta biết các sai
lầm của Bắc Kinh, nhưng có lẽ sau cuộc khủng hoảng này Trung Quốc sẽ trỗi lên mạnh
mẽ hơn.
Chuyên gia Trung Quốc
Mikko Huotari giải thích như thế này: Theo dự đoán, nền kinh tế Đức sẽ suy sụp
7% trong năm nay, cho nên với sự tăng trưởng từ 1 đến 2%, Trung Quốc có vẻ có vị
trí tốt hơn. Đảng CS Trung Quốc sẽ chỉ tay về phía các nền kinh tế đang chao đảo
trên thế giới để vỗ ngực cho mình là một “đảng xử lý khủng hoảng” thành công.
Huotari cũng bày tỏ sự kinh ngạc của mình, khi thấy đảng CS Tàu đã hung hăng và
quyết liệt như thế nào để nắm bắt cơ hội của họ ngay giữa đại dịch. Họ đã tận dụng
mọi khó khăn và các bất tài của những chính phủ phương Tây.
Cuộc tấn công tuyên truyền
của Trung Quốc trong vài tuần qua đã được tung ra nhằm lúc công luận ở phương
Tây đang đến một điểm ngoặt. Ngày 18/5 vừa qua, quỹ Körber-Stiftung, một tổ chức
nghiên cứu về chính trị và xã hội có trụ sở tại Berlin, đã công bố kết quả một
cuộc thăm dò dân ý, mà nếu Bắc Kinh nghe được thì họ sẽ khui rượu sâm banh ăn mừng
ngay. Các nhà nghiên cứu nhận ra, đang có một “chuyển hướng trong sự đánh
giá của dân chúng Đức có lợi cho Bắc Kinh: Trong khi 37% dân Đức vẫn muốn gắn bó chặt chẽ với Hoa Kỳ,
thì 36% cho hay họ thấy quan hệ chặt chẽ với Trung Quốc là quan trọng hơn”.
Ngay việc người Đức muốn
nước mình có quan hệ gắn bó xấp xỉ ngang nhau với cả Mỹ lẫn Tàu, đó đã là một
thắng lợi cho Bắc Kinh rồi. Còn cho EU – đang bị ném vào giữa vòng tranh chấp
quyền lực của các siêu cường – thì đó là một thách thức vô cùng to lớn. Bởi vì
mục đích thành lập ra EU không phải để như vậy. EU được xây dựng trên sự cân bằng,
hợp tác và thỏa hiệp. Các mục tiêu này thật ra vẫn quan trọng hơn bao giờ hết
trong việc tổ chức nội bộ. Nhưng trong quan hệ đối ngoại thời buổi hôm nay, EU
đang cần những kỹ năng hoàn toàn khác: Đó là ý chí độc lập, lòng can đảm và quyết
tâm chống lại các nỗ lực o ép của Trung Quốc.
EU sẽ phải đối phó với cả
hai diễn biến quốc tế: một bên là sự thất bại của Hoa Kỳ và bên kia là áp lực mới
của Trung Quốc. Điều hướng
được 27 quốc gia để đồng lòng đối phó với tình hình này, đó là công việc làm
thêm cho bà Merkel trong sáu tuần tới, trước ngày tiếp nhận vai trò Chủ tịch Hội
đồng EU. Thật ra đó chỉ là một sự trùng hợp ngẫu nhiên do lịch trình
luân phiên mà thôi. Tuy vậy, bởi vì không có quốc gia nào được hưởng lợi nhiều
từ sự bảo vệ của Mỹ và từ thị trường Trung Quốc như nước Đức, cho nên nhiệm kỳ
Chủ tịch này của Đức cũng có thể được coi là hợp thời hợp cảnh.
No comments:
Post a Comment