Mô hình phân quyền nửa vời và nạn nhân mang tên ‘Bác’
NGUYỄN ĐẠI NAM - Luật
Khoa Tạp Chí
MARCH
12 202411:28 AM
Khi
trung ương vẫn giữ toàn quyền “lấy" và “cho".
Thành
phố Hồ Chí Minh. Ảnh: Nguyen
Kiet / Unsplash.
Thế
kỷ 20 chứng kiến sự thất bại toàn diện của mô hình kinh tế chỉ huy tập trung tại
các quốc gia từng “nhiệt thành” theo đuổi nó.
Tại
Trung Quốc, phong trào Đại Nhảy vọt (1958-1961) đã gây ra thảm kịch là hàng chục
triệu người chết đói. [1] Còn ở Việt Nam, nền kinh tế bao cấp từ sau 1954 ở miền
Bắc và sau 1975 trên cả nước cũng đẩy toàn dân vào một thời đói kém tệ hại nhất
trong lịch sử.
Ở
bất cứ quốc gia nào và vào thời nào cũng vậy, chính quyền trung ương thường
không thể bao quát hết mọi công việc lớn nhỏ. Ngoài ra, do sự đa dạng và khác
biệt vùng miền mà việc áp đặt một chính sách đồng nhất từ trung ương cho tất cả
các địa phương chắc chắn sẽ không mang lại hiệu quả.
Các
quốc gia vì thế sẽ phải cần đến cơ chế phân chia đơn vị hành chính và trao quyền
cho địa phương - tức phi tập trung hóa (decentralization). [2]
Theo
đó, chính quyền trung ương sẽ chỉ quyết định những chính sách lớn mang tầm hệ
trọng quốc gia (mà địa phương không thể làm) như đối ngoại, xây dựng quân đội bảo
vệ lãnh thổ, phát triển cơ sở hạ tầng trọng điểm, v.v; còn địa phương thì chủ động
ban hành và thực thi các chính sách phát triển kinh tế - xã hội phù hợp với điều
kiện đặc thù, trong khuôn khổ hiến pháp.
Kể
từ thập niên 1980, thế giới đã chứng kiến xu hướng chuyển dịch mạnh mẽ tại nhiều
quốc gia cựu độc tài và cộng sản sang mô hình phi tập trung hóa - được xem là
chất xúc tác cho tiến trình dân chủ. [3]
Các
nhà nước toàn trị về bản chất không hẳn đã muốn ủng hộ chính sách phi tập
trung, nhưng để theo đuổi mục tiêu phát triển kinh tế, qua đó bảo vệ tính chính
danh của chế độ nên vẫn phải áp dụng từng phần.
Trong
một nghiên cứu về xu hướng tích lũy và tái phân bổ nguồn lực chính trị thời hậu
Mao, tác giả Pierre F. Landry nhận định: nhờ đường lối cải cách theo tư duy thực
dụng của Đặng Tiểu Bình mà các địa phương ở Trung Quốc sau khi mở cửa (thập
niên 1980) đã được trao rất nhiều quyền tự quyết, mặc dù trung ương vẫn kiểm
soát về mặt đường lối lẫn bổ nhiệm nhân sự cấp cao và cơ cấu quyền lực hành
chính địa phương. [4]
Thay
vì thụ động chờ bao cấp và chỉ đạo từ trung ương, các tỉnh thành buộc phải tự nỗ
lực phát triển và cạnh tranh với nhau trong việc thu hút nguồn lực.
Dựa
trên dữ liệu về chi tiêu ngân sách địa phương và tỷ lệ so với chi tiêu chính phủ,
Landry kết luận Trung Quốc là quốc gia độc tài duy nhất đạt được mức độ phi tập
trung hóa rất cao, thậm chí còn thuộc hàng cao nhất thế giới mà nhiều nền dân
chủ mới (như Cộng hòa Séc) hãy còn kém xa. Có thể nói, thể chế kinh tế của
Trung Quốc đang vận hành giống như một nền dân chủ liên bang (democratic
federal) hơn là một nhà nước phi dân chủ (non-democratic country).
Mặc
dù vẫn còn nhiều tranh cãi, như sự hoài nghi của Cai và Treisman về vai trò của
phi tập trung hóa đối với kỳ tích phát triển, nhưng không thể phủ nhận rằng
Trung Quốc trong hơn ba thập niên qua đã nổi lên như là trường hợp điển hình về
một quốc gia toàn trị vừa bảo vệ được chế độ vừa đạt được mục tiêu tăng trưởng
kinh tế cao. [5]
Phân
quyền nửa vời ở Việt Nam
Các
lãnh đạo Việt Nam thường hiếm khi dám chủ động cải cách. Họ hay phải chờ tham
khảo cách làm của một số nơi, nhất là Trung Quốc, rồi sau đó mới dò dẫm bắt chước,
nhưng lại không quyết liệt và triệt để bằng.
Mãi
đến năm 1986, khi cả nước đã thiếu đói trầm trọng, Đảng Cộng sản mới cho địa
phương tự chủ tổ chức sản xuất kinh tế.
Hiến
pháp Việt Nam sau bao lần sửa đổi đã có những quy định về việc phân chia đơn vị
hành hành chính cùng chức năng, quyền hạn của chính quyền địa phương. [6]
Tuy
nhiên, cách tiếp cận của văn bản pháp luật cao nhất này ở Việt Nam bị đánh giá
là vẫn mang nặng dáng dấp của cơ chế tập trung bao cấp khi cơ quan cấp dưới
luôn chịu sự kiểm tra, giám sát của không chỉ một cấp trên, dẫn tới tình trạng
chồng chéo, nhập nhằng, bên cạnh sự trì trệ, ỉ lại vì sợ trách nhiệm. [7]
Chẳng
hạn, hội đồng nhân dân các cấp mặc dù là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa
phương, do nhân dân địa phương bầu ra và đại diện cho ý chí của họ nhưng mọi hoạt
động vẫn phải dựa trên sự hướng dẫn của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ và
hội đồng nhân dân cấp trên.
Còn
ủy ban nhân dân các cấp vừa có trách nhiệm thi hành những nghị quyết của hội đồng
nhân dân cùng cấp, vừa phải chịu sự chỉ đạo của Chính phủ và ủy ban nhân dân cấp
trên.
TP.
Hồ Chí Minh: Nạn nhân
Trong
tháng Bảy năm 2023, Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ đã ký chứng thực Nghị quyết
98/2023 (có hiệu lực từ ngày 1/8/2023) về việc thí điểm một số cơ chế, chính
sách đặc thù cho TP. Hồ Chí Minh. [8]
Theo
đó, thành phố từ nay sẽ được cho phép sử dụng ngân sách địa phương để triển
khai các dự án đầu tư công độc lập, được tự huy động vốn thông qua hình thức
phát hành trái phiếu chính quyền địa phương, v.v.
Năm
2020, Ủy ban Thường vụ Quốc hội cũng thông qua Nghị quyết thành lập thành phố
Thủ Đức thuộc TP. Hồ Chí Minh theo mô hình “thành phố trong thành phố” nhằm kiến
tạo động lực đột phá và phát huy hiệu lực, hiệu quả trong công tác điều hành.
[9]
Tuy
nhiên, theo nhiều ý kiến thì Nghị quyết 98/2023 vẫn thiếu đồng bộ khi cho TP. Hồ
Chí Minh được quyền ra chủ trương, quyết định nhưng cần theo quy trình thủ tục
và phải lấy ý kiến trung ương - tức chỉ cho một nửa quyền. [10]
Ngay
từ năm 2017, Quốc hội cũng ban hành Nghị quyết 54 về cơ chế đặc thù cho TP. Hồ
Chí Minh, nhưng kết quả sau nhiều năm thực hiện vẫn chưa đạt như kỳ vọng do gặp
nhiều vướng mắc từ phía các bộ ngành. [11]
Ngoài
ra, vấn đề phân bổ ngân sách cũng là một chủ đề gây tranh cãi suốt nhiều năm
qua.
Mặc
dù luôn là địa phương đóng góp lớn nhất cho ngân sách cả nước (thường chiếm
trên 20%) nhưng TP. Hồ Chí Minh chỉ được giữ lại khoảng 21%, không thể đủ cho
nhu cầu phát triển mở rộng của thành phố trong hoàn cảnh cơ sở hạ tầng ngày
càng quá tải, kẹt xe, ngập lụt, v.v
Theo
TS. Nguyễn Đình Cung, nguyên viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh tế Trung ương
(CIEM), chi cho đầu tư phát triển ở TP. Hồ Chí Minh hiện đang quá thấp. [12]
Thành phố vốn đã bị lấy đi quá nhiều nguồn thu ngân sách, nhưng lại không có cơ
chế, chính sách và công cụ phù hợp, đủ hấp dẫn để huy động nguồn vốn xã hội.
Ông
cảnh báo, TP. Hồ Chí Minh đang có nguy cơ sa vào bẫy thu nhập trung bình.
Hay
tại cuộc họp Tổ chuyên gia tư vấn xây dựng, phát triển hệ thống đường sắt đô thị
TP. Hồ Chí Minh hôm 16/02, ông Phan Văn Mãi - Chủ tịch UBND thành phố - phát biểu:
“Chúng ta không xin Trung ương vài chục nghìn tỷ làm Metro mà chỉ xin cơ chế
tài chính để thành phố thực hiện.” [13]
Ngược
lại, một số tỉnh thành như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, v.v. lại thường xuyên
nhận được trợ cấp rất lớn từ trung ương, thậm chí vượt xa mức đóng góp của họ
vào ngân sách. [14]
Cách
tiếp cận này gây nhiều bức xúc. Việc phân quyền một cách nửa vời, trong khi
trung ương lại giữ toàn quyền “lấy" và “cho" ngân sách giữa các địa
phương, khiến cho câu chuyện phát huy tiềm lực ở Việt Nam luôn bị mắc kẹt.
-------------
Chú
thích
1.
China’s Great Leap Forward - Association for Asian
Studies.
(2023, June 16). Association for Asian Studies. https://www.asianstudies.org/publications/eaa/archives/chinas-great-leap-forward/#:~:text=From%201960%E2%80%931962%2C%20an%20estimated,famine%20in%20recorded%20human%20history.
2.
Kohr,
L. (1957). The breakdown of nations. Green Books.
3.
Auriol,
E., & Dahmani-Scuitti, A. (Eds.). (2022, December 19). Decentralization
in Autocracies. https://ec.europa.eu/economy_finance/arc2023/documents/papers/Auriol%20E.%20-%20Decentralization%20in%20Autocraties.pdf
4.
Landry,
P. F. (2008). Decentralized Authoritarianism in China. Cambridge
University Press.
5.
Cai,
H., & Treisman, D. (2006). Did Government Decentralization Cause China’s
Economic Miracle? World Politics, 58(4), 505–535. http://www.jstor.org/stable/40060148
6.
Thư
viện Pháp luật. (2016). Hiến pháp Việt Nam 2013. Chương IX. https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Bo-may-hanh-chinh/Hien-phap-nam-2013-215627.aspx
7.
Nguyễn
Ngọc, C. (2010). Phân loại tản quyền, phân cấp, phân quyền . Tạp Chí Khoa Học
Đại Học Quốc Gia Hà Nội, Luật học(26), 250–258.
8.
CHUNG,
T. (2023, July 6). Chính thức ban hành nghị quyết cơ chế đặc thù mới phát
triển TP.HCM. TUOI TRE ONLINE https://tuoitre.vn/chinh-thuc-ban-hanh-nghi-quyet-co-che-dac-thu-moi-phat-trien-tp-hcm-20230706154034507.htm
9.
Cẩm
Hà. (2020). Chính thức thành lập thành phố Thủ Đức thuộc TPHCM. Trang
Tin Điện Tử Đảng Bộ Thành Phố Hồ Chí Minh. https://www.hcmcpv.org.vn/tin-tuc/chinh-thuc-thanh-lap-thanh-pho-thu-duc-thuoc-tphcm-1491872499
10.
Lê,
T., & Nguyễn, T. (Eds.). (2024, January 15). TS Trần Du Lịch: Cơ chế đặc
thù chỉ cho TP HCM một nửa quyền. VnExpress. https://vnexpress.net/ts-tran-du-lich-co-che-dac-thu-chi-cho-tp-hcm-mot-nua-quyen-4701125.html
11.
Thư
Viện Pháp Luật. (2017). Nghị quyết về Thí điểm cơ chế, chính sách đặc thù
phát triển TP. HCM. https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Dau-tu/Nghi-quyet-54-2017-QH14-thi-diem-co-che-chinh-sach-dac-thu-phat-trien-Thanh-pho-Ho-Chi-Minh-367070.aspx
12.
Anh,
P. (2024, February 28). TS Nguyễn Đình Cung: “Cần trao thêm quyền cho
TPHCM.” Báo Sài Gòn Đầu Tư Tài Chính. https://dttc.sggp.org.vn/ts-nguyen-dinh-cung-can-trao-them-quyen-cho-tphcm-post112230.html
13.
Lê,
T. (Ed.). (2024, February 16). “TP HCM có tiền làm 200 km metro, chỉ cần cơ
chế thực hiện.” VnExpress. https://vnexpress.net/tp-hcm-co-tien-lam-200-km-metro-chi-can-co-che-thuc-hien-4712230.html
14.
Thái
Quỳnh. (2023, March 11). Những địa phương nhận trợ cấp và đóng góp vào ngân
sách trung ương nhiều nhất cả nước. https://cafef.vn/nhung-dia-phuong-nhan-tro-cap-va-dong-gop-vao-ngan-sach-trung-uong-nhieu-nhat-ca-nuoc-20230311101327477.chn
No comments:
Post a Comment