Sáng kiến An ninh Toàn cầu: Kiến trúc An ninh Mới của Trung Quốc cho
Vùng Vịnh
Mordechai Chaziza - The Diplomat
Nguyễn Thị Kim Phụng, biên dịch
Sáng
kiến An ninh Toàn cầu (GSI) là biểu hiện mới nhất về nỗ lực của Trung Quốc nhằm
thách thức hệ thống quản trị toàn cầu do phương Tây lãnh đạo. Nó sẽ được triển
khai như thế nào ở Vùng Vịnh?
Trong bài phát biểu quan trọng tại thượng đỉnh Trung Quốc-Hội đồng Hợp
tác Vùng Vịnh (GCC) vào tháng 12/2022, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình lưu ý rằng
chuyến đi của ông tới Ả Rập Saudi đã báo trước một “kỷ nguyên mới” trong quan hệ
đối tác Trung Quốc-Ả Rập và mời các quốc gia Vùng Vịnh tham gia Sáng kiến An
ninh Toàn cầu (GSI) “trong một nỗ lực chung nhằm duy trì hòa bình và ổn định
khu vực.”
“Trung Quốc sẽ tiếp tục ủng hộ mạnh mẽ các nước GCC trong việc bảo vệ
an ninh của họ, và ủng hộ nỗ lực của các nước trong khu vực nhằm dung hòa những
khác biệt thông qua đối thoại và tham vấn, cũng như xây dựng một cấu trúc an
ninh chung cho Vùng Vịnh,” Tập tuyên bố.
Phải chăng đang có sự thay đổi trong lập trường trung lập lâu nay của
Trung Quốc đối với Vùng Vịnh, đặc biệt là khi Mỹ đang từ bỏ các cam kết an ninh
của mình tại khu vực này? Liệu GSI có ảnh hưởng đến cấu trúc an ninh ở Vùng Vịnh
và quan hệ đối tác chiến lược giữa Mỹ và các quốc gia Vùng Vịnh hay không?
Sáng kiến An ninh Toàn cầu
GSI, được Tập đưa ra tại hội nghị thường niên của Diễn đàn Châu Á Bát
Ngao tháng 4/2022, bao gồm các nguyên tắc chung, trong đó nhắc lại các tuyên bố
an ninh và chính sách đối ngoại trước đây của Trung Quốc. Sang tháng 2 năm nay,
Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã công bố một tài liệu định nghĩa mới về GSI, trong
đó nêu chi tiết về “sáu cam kết” và xác lập các lĩnh vực hợp tác ưu tiên. Dù nội
dung chủ yếu trình bày lại các nguyên tắc và hoạt động đã có từ lâu dưới một
tên gọi mới, tài liệu này đã được dán nhãn là một “sáng kiến toàn cầu”. Nó nên
được coi là một tuyên bố về ý định của Trung Quốc, nhằm khẳng định một vai trò
quan trọng hơn nhiều trong chính trường quốc tế. Chương trình an ninh của Trung
Quốc khác biệt đáng kể so với chương trình của Mỹ, cả về nguyên tắc và thực tiễn,
khiến lĩnh vực này trở thành đấu trường cạnh tranh mới giữa hai cường quốc.
GSI là biểu hiện mới nhất trong lập luận quốc tế của Trung Quốc nhằm
thách thức hệ thống quản trị toàn cầu do phương Tây lãnh đạo, chủ yếu là để phi
chính danh hóa vai trò của Mỹ ở châu Á và ủng hộ cách tiếp cận loại trừ Mỹ đối
với quản trị an ninh châu Á. Tuy nhiên, không có cam kết nào trong số sáu cam kết
này là mới đối với chính sách đối ngoại và an ninh của Trung Quốc. Chúng chỉ củng
cố các chuẩn tắc cơ bản của chính sách đối ngoại Trung Quốc hiện đại, như đã được
hệ thống hóa trong Năm Nguyên tắc Chung sống Hoà bình. Tài liệu định nghĩa GSI
nêu bật 20 ưu tiên, cùng với 5 nền tảng và cơ chế hợp tác chính cho các vấn đề
lớn, gồm thiếu hòa bình, phát triển, an ninh, và quản trị.
GSI đã nhanh chóng được đưa vào các hoạt động ngoại giao và chính sách
đối ngoại khác nhau trên khắp châu Phi và Trung Đông. Trong bối cảnh quan hệ đối
tác chiến lược hiện có giữa Trung Quốc với các quốc gia Vùng Vịnh, vốn tuân thủ
nguyên tắc không can thiệp, nhiều chính phủ Vùng Vịnh có thể sẽ coi GSI là phù
hợp với quan điểm an ninh khu vực và quốc tế của họ. Xét đến hồ sơ đầu tư và
thương mại quan trọng của Trung Quốc, GSI nhiều khả năng sẽ thu hút được sự ủng
hộ ở một số nước thuộc Vùng Vịnh. Hơn nữa, giống như Sáng kiến Vành đai và Con
đường (BRI), GSI có thể được một số quốc gia Vùng Vịnh coi là cơ hội để Trung
Quốc mở rộng ảnh hưởng trong kinh tế và chính trị toàn cầu.
Tài liệu về GSI coi Trung Quốc là một bên trung gian trung thực, sẵn
sàng đóng vai trò là người bảo trợ và bảo vệ an ninh toàn diện trên toàn thế giới.
Ở Trung Đông, tài liệu GSI kêu gọi thiết lập một “khuôn khổ an ninh mới” dựa
trên đề xuất năm điểm của Trung Quốc, nhằm đạt được hòa bình và ổn định trong
khu vực, “bao gồm ủng hộ sự tôn trọng lẫn nhau, duy trì công bằng và công lý,
thực hiện không phổ biến vũ khí hạt nhân, cùng nhau củng cố an ninh tập thể, và
thúc đẩy hợp tác phát triển.” Hơn nữa, Trung Quốc hứa sẽ sử dụng GSI để hỗ trợ
nỗ lực của các nước trong khu vực nhằm “tăng cường đối thoại và cải thiện quan
hệ của họ, đáp ứng các quan ngại an ninh hợp lý của tất cả các bên, tăng cường
lực lượng nội bộ để bảo vệ an ninh khu vực và hỗ trợ Liên đoàn Ả Rập cùng các tổ
chức khu vực khác đóng vai trò xây dựng trong vấn đề này.”
GSI và Kiến trúc An ninh ở Vùng Vịnh
Quan hệ giữa Trung Quốc và các quốc gia Vùng Vịnh đã phát triển mạnh
trong những thập niên gần đây, thể hiện qua các quan hệ ngày càng chặt chẽ về
năng lượng, thương mại, chính trị, đầu tư, công nghệ, du lịch và văn hóa. Các
quốc gia Vùng Vịnh cũng đóng một vai trò quan trọng trong BRI và giúp Trung Quốc
mở rộng về phía tây, nhờ vào vị trí địa lý thuận lợi gần Biển Đỏ của họ. Trao đổi
kinh tế Vùng Vịnh-Trung Quốc không chỉ giới hạn ở năng lượng và hóa chất (dù nó
là khía cạnh trung tâm của mối quan hệ), cũng không vận hành chỉ theo một hướng.
Thay vào đó, nó đã trở thành một quá trình hai chiều được đa dạng hóa và củng cố
bởi cả hai bên, để bao gồm cả phát triển năng lượng tái tạo, xây dựng cơ sở hạ
tầng, và giao thông. Ngoài ra, hợp tác Trung Quốc-Vùng Vịnh cũng đã bắt đầu
chuyển sang các hình thức hoạt động kinh tế khác tiên tiến hơn, có giá trị gia
tăng cao hơn, bao gồm đầu tư vào tài chính, du lịch, và nền kinh tế kỹ thuật số.
GSI của Trung Quốc đại diện cho một nỗ lực lớn nhằm can dự vào khu vực
Vùng Vịnh và thúc đẩy sự ổn định và thịnh vượng. Khi ảnh hưởng của Trung Quốc
tăng lên, sự can dự của nước này sẽ tác động đáng kể đến cấu trúc an ninh trong
khu vực. Hiện tại, Trung Quốc đã tích cực hợp tác cùng các quốc gia Vùng Vịnh
trong nhiều vấn đề an ninh khác nhau, bao gồm xuất khẩu vũ khí, trao đổi và tập
trận quân sự, chống khủng bố, an ninh hàng hải và an ninh mạng. Hai bên cũng đã
ký thỏa thuận hợp tác, đào tạo các quan chức an ninh, các nhà nghiên cứu và
quân nhân, đồng thời thành lập các chi nhánh của các học viện và trường đại học
thuộc Quân đội Giải phóng Nhân dân.
Nhìn chung, GSI của Trung Quốc đại diện cho một sự thay đổi đáng kể
trong cách tiếp cận của nước này đối với các vấn đề an ninh toàn cầu. Trung Quốc
đang tìm cách trở thành một nhân vật có vị thế hơn trong các vấn đề an ninh quốc
tế, bằng cách mở rộng sự hiện diện và ảnh hưởng của mình trong các vấn đề an
ninh ở Trung Đông. Do đó, việc họ gắn kết hơn với các quốc gia Vùng Vịnh là một
thành phần quan trọng của chiến lược này.
Chuyến thăm của Tập Cận Bình tới Ả Rập Saudi vào tháng 12/2022 đã đánh
dấu một bước ngoặt trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc đối với các quốc
gia Vùng Vịnh. Trung Quốc tuyên bố rằng họ sẽ hỗ trợ các quốc gia Vùng Vịnh duy
trì an ninh, giải quyết các tranh chấp một cách hòa bình, cũng như phát triển một
cấu trúc an ninh mới và toàn diện hơn cho Vùng Vịnh. Tập lưu ý rằng chuyến đi của
ông báo trước một “kỷ nguyên mới” trong quan hệ đối tác Trung Quốc-Ả Rập. Những
nước tham gia thượng đỉnh đã công bố một kế hoạch hành động chung 5 năm về đối
thoại chiến lược, kế hoạch này cũng sẽ phát triển quan hệ đối tác của họ trong
nhiều vấn đề an ninh và kinh tế khu vực.
Sự bành trướng trên toàn thế giới của Trung Quốc đã tạo ra một quyết
tâm mạnh mẽ, để tham gia nhiều hơn vào chính trị và an ninh khu vực, đáng chú ý
nhất là thông qua GSI như một cấu trúc an ninh mới cho Vùng Vịnh. Khuôn khổ GSI
cho phép Trung Quốc hợp tác với các quốc gia Vùng Vịnh về các vấn đề an ninh và
trở thành nhà cung cấp chính của các hàng hóa công liên quan đến an ninh.
Về phần mình, các quốc gia Vùng Vịnh đã thất vọng trước việc Mỹ từ bỏ khu
vực bị chiến tranh tàn phá này để xoay trục sang châu Á. Kết quả là vào tháng
3, Ả Rập Saudi và Iran đã đồng ý thiết lập lại quan hệ ngoại giao trong một thỏa
thuận do Trung Quốc làm trung gian. Thỏa thuận này báo hiệu sự gia tăng mạnh mẽ
ảnh hưởng của Trung Quốc ở Vùng Vịnh, nơi Mỹ từ lâu đã là trung gian nổi bật,
và có thể làm phức tạp hóa các nỗ lực của Washington và Israel nhằm củng cố
liên minh khu vực để đối đầu với Iran khi nước này mở rộng chương trình hạt
nhân. Đây là lần đầu tiên Trung Quốc can thiệp trực tiếp vào các cuộc cạnh
tranh chính trị ở Vùng Vịnh.
Nhà ngoại giao hàng đầu của Trung Quốc, Vương Nghị, cho biết cuộc đối
thoại giữa hai nước đã “trở thành một thực tiễn thành công cho việc triển khai
mạnh mẽ Sáng kiến An ninh Toàn cầu.” Vương mô tả thỏa thuận Iran-Saudi là một
chiến thắng cho đối thoại và hòa bình, đồng thời nói thêm rằng Trung Quốc sẽ tiếp
tục đóng vai trò mang tính xây dựng trong việc giải quyết các vấn đề toàn cầu đầy
thách thức. Việc Trung Quốc tổ chức đàm phán dẫn đến bước đột phá đã cho thấy
thiện chí và nỗ lực thúc đẩy hòa bình ở Trung Đông thông qua đối thoại chính trị,
cũng như nỗ lực thúc đẩy việc thực hiện GSI.
Tuy nhiên, có thể sẽ mất nhiều thời gian để giảm bớt căng thẳng an ninh
và phe phái lâu đời vốn đã chia rẽ Ả Rập Saudi và Iran suốt hàng chục năm và
thúc đẩy cuộc cạnh tranh giữa hai bên nhằm giành quyền thống trị khu vực. Rạn nứt
Iran-Ả Rập Saudi thể hiện qua những vụ bạo lực thường xuyên nổ ra giữa người Hồi
giáo Shiite và Sunni đã thống trị Trung Đông trong nhiều thập niên.
Hơn nữa, thỏa thuận Ả Rập Saudi-Iran đã được ký kết sau khi có báo cáo
cho rằng Riyadh đề nghị bình thường hóa quan hệ với Israel để đổi lấy cam kết của
Mỹ đối với an ninh Vùng Vịnh, hỗ trợ cho chương trình hạt nhân của Ả Rập Saudi
và mở rộng chương trình bán vũ khí cho vương quốc này. Theo một bài viết trên tờ
Wall Street Journal, sau khi ký kết thỏa thuận nối lại quan hệ với Iran
do Trung Quốc làm trung gian, các quan chức Ả Rập Saudi cho biết Thái tử
Mohammed bin Salman hy vọng rằng bằng cách khiến cho các cường quốc chống lại
nhau, ông sẽ có thể gia tăng áp lực lên Mỹ như một phần trong nỗ lực nhằm đạt
được các đảm bảo an ninh và được bật đèn xanh để phát triển chương trình hạt
nhân dân sự.
Kết luận
Cuộc cạnh tranh giữa Trung Quốc và Mỹ trước tiên là cuộc đấu tranh xem
ai sẽ là người đặt ra các quy tắc toàn cầu, về cơ bản là cuộc đấu tranh giành
quyền có tiếng nói trên trường quốc tế. GSI là một phần trong nỗ lực lớn hơn của
Trung Quốc nhằm thiết lập một thế giới đa cực hậu phương Tây và thiết lập các
chương trình nghị sự toàn cầu phản ánh lợi ích và giá trị của nước này. Giống
như bất kỳ cường quốc nào khác, Trung Quốc theo đuổi lợi ích quốc gia của mình,
nhưng với tư cách là một siêu cường đang lên, nước này cũng tìm cách thiết lập vai
trò lãnh đạo toàn cầu.
Thoạt nhìn, mức độ can dự ngày càng tăng ở Vùng Vịnh chứng tỏ rằng
Trung Quốc đang tìm cách đóng một vai trò quan trọng hơn trong việc định hình
triển vọng của các thỏa thuận an ninh khu vực. Sự hiện diện ngày càng mở rộng của
Trung Quốc đã dẫn đến một quyết tâm mạnh mẽ hơn trong việc can dự nhiều hơn vào
chính trị và an ninh khu vực, đáng chú ý nhất là thông qua GSI như một cấu trúc
an ninh mới cho Vùng Vịnh.
Tuy nhiên, sự tham gia ngày càng tăng của Trung Quốc ở Vùng Vịnh không
nhất thiết có nghĩa là nước này mong muốn thay thế Mỹ và cung cấp tài chính cho
một hệ thống an ninh mới. Sẽ không có sự thay thế nào cho sự thống trị về an
ninh và ngoại giao của Washington trong khu vực. Trung Quốc không thể, và trên
thực tế không quan tâm đến việc thay thế Washington ở Vùng Vịnh. Mỹ vẫn là nhà
cung cấp an ninh hàng đầu của khu vực, không chỉ ở việc trở thành nước bán nhiều
vũ khí nhất cho các quốc gia Vùng Vịnh mà còn là nước có hiện diện quân sự lớn
nhất. GSI của Trung Quốc cần cung cấp các giải pháp thay thế khả thi cho sự răn
đe tích hợp của Washington ở Vùng Vịnh. Dù ngày càng có nhiều lựa chọn đến từ
Trung Quốc về hàng hóa an ninh công, công nghệ quân sự và lưỡng dụng, nhưng
Trung Quốc vẫn chưa thể thay thế khả năng răn đe tổng thể của Mỹ ở Vùng Vịnh.
Tuy nhiên, Trung Quốc hiện đang cung cấp các giải pháp thay thế an ninh
hạn chế, có thể trực tiếp và gián tiếp làm suy yếu sự thống trị của Mỹ, ngay cả
khi không thể hoàn toàn thay thế họ.
Dù tầm nhìn thay thế của Trung Quốc về một cấu trúc an ninh mới (đáng
chú ý nhất là thông qua GSI) ở Vùng Vịnh vẫn cần được phát triển để giải quyết
các nhu cầu an ninh thực tế, nhưng Trung Quốc có thể định hình lại đáng kể môi
trường địa chính trị, xét đến sự can dự chiến lược ngày càng tăng của nước này
tại các quốc gia Vùng Vịnh. Sự can dự này đôi khi sẽ có lợi cho Mỹ hoặc các đồng
minh của Mỹ. Washington không thể mong đợi các đồng minh Vùng Vịnh từ chối GSI,
nhưng Trung Quốc cũng không thể trông đợi họ từ bỏ cấu trúc an ninh và mạng lưới
liên minh của Mỹ. Trong khi Trung Quốc đã bắt đầu trình bày một tầm nhìn táo bạo
về quản trị an ninh toàn cầu, thì sự thành công và tác động của sáng kiến này ở
Vùng Vịnh cuối cùng vẫn phụ thuộc vào thiện chí hợp tác của các đối tác địa
phương trong khuôn khổ GSI.
Rốt cuộc, điều cần thiết là phải theo dõi sự phát triển của GSI và mối
liên hệ của nó với những tham vọng rộng lớn hơn của Trung Quốc nhằm cải cách quản
trị toàn cầu trong những năm tới. Bất chấp quan điểm của chính quyền Biden, việc
Mỹ thực sự rút khỏi khu vực là rất khó xảy ra. Điều này đặc biệt đúng đối với
Vùng Vịnh, nơi sự hiện diện quân sự của Mỹ đã tăng lên đều đặn trong thập niên
qua. Washington vẫn duy trì những lợi ích sống còn trong việc đảm bảo tự do
hàng hải và bảo vệ nguồn cung dầu toàn cầu.
Thậm chí nếu người Mỹ cuối cùng cũng rút khỏi Vùng Vịnh, Trung Quốc vẫn
phải mở rộng khả năng triển khai sức mạnh của mình thì mới có thể thay thế cấu
trúc an ninh của Mỹ. Hiện tại, Trung Quốc thiếu khả năng quân sự – đặc biệt là
khả năng yểm trợ trên không, đòi hỏi phải có các căn cứ quân sự trong khu vực –
và thiếu ý chí chính trị để cung cấp một giải pháp thay thế khả thi. Tuy nhiên,
các dự án đang phát triển trong khuôn khổ BRI và các biến động trong khu vực có
thể thay đổi những tính toán này trong dài hạn.
------------------------------
Tiến
sĩ Mordechai Chaziza
là nghiên cứu viên tại Khoa Nghiên cứu Châu Á, Đại học Haifa, đồng thời là giảng
viên cao cấp tại Khoa Chính trị và Quản trị và Khoa Nghiên cứu Đa ngành về Khoa
học Xã hội tại Viện Học thuật Ashkelon, Israel.
Nguồn: Mordechai Chaziza, “The Global
Security Initiative: China’s New Security Architecture for the Gulf,” The
Diplomat, 05/05/2023
No comments:
Post a Comment