Posted
on 20/01/2018
Chuyện
thật như bịa: chính phủ Mỹ buộc phải đóng cửa kể từ 0h ngày hôm nay, 20/1.
Chuyện
này chắc chắn là chưa từng xảy ra ở Việt Nam rồi. Làm sao một chuyện điên rồ
như vậy có thể xảy ra được? Một đất nước mà không có chính phủ thì sẽ ra sao?
Nhỡ khủng bố tấn công thì ai cứu?
Bạn
không cần phải lo lắng đến thế. Không ai dại đến mức ném cả một cái chính phủ
xuống ao. Nói là “đóng cửa” nhưng cũng không hẳn là “đóng cửa”. Bài này sẽ giải
thích rõ hơn cái chuyện nghe như bịa này.
Tại
sao lại có chuyện “đóng cửa”?
Một
chính phủ muốn hoạt động được thì cần có tiền, hay còn gọi là ngân sách. Ngân
sách này do thu thuế hoặc vay nợ mà có. Tất cả được bỏ vào Ngân khố Quốc gia
(Treasury), mà ở Việt Nam ta được gọi là Kho bạc Nhà nước.
Nhưng
không phải có tiền trong kho rồi thì cứ thế lấy ra mà xài. Ở Mỹ, cũng như ở Việt
Nam và hầu hết các nước khác, Quốc hội là nơi quyết định một năm chính phủ được
tiêu bao nhiêu tiền và tiêu vào việc gì. Không giống như Việt Nam, Quốc hội Mỹ
có đến hai viện, Thượng viện và Hạ viện. Ngân sách hàng năm của chính phủ phải
được cả hai viện này thông qua rồi tổng thống ký ban hành thì mới bắt đầu giải
ngân được. Đây là cơ chế tam quyền phân lập vốn là một trong những trụ cột của
thể chế chính trị Mỹ.
Năm
ngân sách của Mỹ bắt đầu vào ngày 1/10 và kết thúc vào ngày 30/9 hàng năm. Về
nguyên tắc thì trước khi năm ngân sách kết thúc, Quốc hội phải thông qua được
ngân sách năm tới, nhưng ở Mỹ có hai chuyện: hoặc là việc thông qua ngân sách
năm mới bị chậm lại, hoặc là Quốc hội sẽ thông qua những khoản ngân sách tạm thời
để chính phủ hoạt động trong một thời gian ngắn, vài tuần hoặc vài tháng.
Suốt từ cuối năm 2016 đến nay, chính phủ
Mỹ đã hoạt động nhờ những khoản ngân sách tạm thời như vậy. Và khoản tạm thời gần
nhất đã kết thúc vào nửa đêm ngày 19/1.
Bởi
vậy cho nên vào đêm 19/1 đó, Thượng viện Mỹ đã phải làm việc đến tận nửa đêm để
cố gắng thông qua một gói ngân sách tạm thời hòng duy trì hoạt động của chính
phủ.
Lãnh đạo phe đe số
(trái) và thiểu số (phải) tranh luận nảy lửa tại Thượng viện Mỹ đêm 19/1 về gói
ngân sách mới. Ảnh: ABC7 Chicago.
Nhiều
người nói bây giờ đảng Cộng hoà kiểm soát được cả hai viện của Quốc hội lẫn ghế
tổng thống mà sao lại không thông qua được ngân sách?
Vướng mắc nằm ở chỗ một đạo luật của Quốc
hội Mỹ yêu cầu muốn thông qua được ngân sách thì phải có ít nhất 60/100 phiếu ở
Thượng viện.
Trong khi đó, đảng Cộng hoà chỉ có 51 ghế, muốn thông qua thì 51 ông, bà đó phải
thống nhất tuyệt đối và đồng thời phải chèo kéo thêm được 9 ông, bà thượng nghị
sĩ thuộc đảng Dân chủ đối lập nữa mới được.
Do
thủ tục là như vậy nên thường hai đảng lớn của Mỹ phải đàm phán, giao kèo, đổi
chác với nhau thì mới thông qua ngân sách được. Ít khi nào họ không thoả hiệp
được với nhau, trong lịch sử Mỹ mới có 12 lần như vậy. Lần đóng cửa gần nhất là
năm 2013 dưới thời Tổng thống Obama. Lần này do chỉ có 50 thượng nghị sĩ đồng ý
thông qua ngân sách nên dự luật này không “qua cầu” được, chính phủ hết tiền
tiêu nên buộc phải đóng cửa.
Đến
khi nào Quốc hội thoả hiệp được với nhau về một gói ngân sách mới thì chính phủ
mới mở cửa trở lại. Thời gian đóng cửa các lần trước dao động từ 5 đến 21 ngày.
Đến
đây, có mấy chuyện cần phải lưu ý: (i) vụ đóng cửa này chỉ ảnh hưởng tới chính
quyền liên bang, (ii) không phải cơ quan nào của liên bang cũng bị đóng cửa, và
(iii) có những cơ quan liên bang chỉ bị đóng cửa một phần.
Một
chuyện rất quan trọng nữa là gói ngân sách không được thông qua này chỉ bao gồm
cả khoản chi để duy trì hoạt động bình thường của chính phủ, bao gồm chi lương,
đi lại, mua sắm, xây dựng và bảo trì các trụ sở chính quyền liên bang, và một số
khoản chi thường xuyên khác. Nó không bao gồm các khoản tiền hưu trí, phúc lợi
xã hội hay tiền trả nợ của chính phủ.
Chỉ
ảnh hưởng tới chính phủ liên bang
Nghe
chính phủ Mỹ đóng cửa nhiều người lại tưởng toàn bộ cơ quan công quyền đóng hết.
Thực ra không phải.
Kết
cấu chính quyền Mỹ chia làm chính quyền liên bang và chính quyền tiểu bang. Mỹ
có 50 tiểu bang. Thế thì nó khác gì so với việc Việt Nam có 64 tỉnh, thành?
Khác
ở chỗ mỗi bang trên thực tế gần giống như một quốc gia độc lập: họ có quốc hội
riêng, toà án riêng, cơ quan hành pháp riêng, pháp luật riêng, cảnh sát riêng,
quân đội riêng*, và… tiền riêng. Tiền ở đây là ngân sách chứ không phải tiền tệ,
vì họ vẫn dùng đồng đô-la Mỹ.
Do
có tiền riêng nên hoạt động của chính phủ tiểu bang không bị ảnh hưởng bởi vụ
đóng cửa của chính quyền liên bang.
*
Lưu ý: Quân đội riêng ở đây được gọi là Vệ binh Quốc gia (National Guards), hoạt
động gần giống như lực lượng quân nhân dự bị địa phương, có quân thường trực
nhưng hầu hết là khi cần mới huy động, và dù thuộc biên chế tiểu bang nhưng khi
cần Tổng thống có thể huy động vào quân số liên bang.
Mặc dù chiếm đa số ở cả
hai viện Quốc hội, Tổng thống đảng Cộng hoà Donald Trump vẫn không đạt được mục
tiêu ngân sách của mình. Ảnh: Reuters.
Những
cơ quan nào bị đóng cửa?
Khi
xác định cơ quan, dịch vụ nào của chính quyền liên bang phải đóng cửa, pháp luật
Mỹ chia chúng ra làm hai loại: “ngoại trừ” (excepted) và “không ngoại trừ”
(non-excepted), mặc dù người ta hay dùng từ “thiết yếu” (essential) và “không
thiết yếu” (non-essential) hơn.
Các
cơ quan bị liệt vào nhóm “không thiết yếu” sẽ bị đóng cửa.
Vào
năm 2013, các công viên quốc gia, bảo tàng, sở thú, thư viện liên bang bị đóng
cửa, bao gồm cả Thư viện Quốc hội.
Một
số chương trình hỗ trợ nhân đạo dài hạn, nhiều dự án nghiên cứu của chính phủ
cũng chịu chung số phận.
Nhiều
cơ quan liên bang có thể sẽ phải hạn chế hoặc gần như chỉ hoạt động cầm chừng
do đa số nhân sự của họ phải nghỉ, ví dụ Uỷ ban Chứng khoán và Cơ quan Bảo vệ
Môi trường.
Tiêu
chí “không thiết yếu” không chỉ được xác định theo cơ quan, mà còn theo vị trí.
Ví dụ mặc dù Quốc hội, toà án, cơ quan phòng chống tội phạm, cơ quan ngoại giao
Mỹ vẫn làm việc nhưng họ sẽ phải cắt giảm một số nhân sự làm những việc “không
thiết yếu” và có thể hoãn hoặc tạm dừng một số đầu việc. Một số vụ án dân sự sẽ
bị đình lại, hồ sơ xin cấp một số phép không được xử lý, hồ sơ xin hộ chiếu và
thị thực có thể bị chậm lại hoặc hoãn vô thời hạn, v.v. Do thiếu nhân sự hỗ trợ
nên các dịch vụ “thiết yếu” cũng bị ảnh hưởng đáng kể.
Theo
luật, những ai thuộc diện phải nghỉ làm thì dù có muốn tình nguyện đi làm không
lương trong những ngày chính phủ đóng cửa cũng không được.
Một bảo tàng đóng cửa
vào năm 1995. Ảnh: CNN.
Những
cơ quan nào vẫn hoạt động?
Những
cơ quan được cho là “thiết yếu” đối với việc bảo vệ sự sống và tài sản của con
người vẫn sẽ hoạt động bình thường.
Quân
đội, lực lượng điều tra chống tội phạm, nhà tù liên bang, cơ quan an sinh xã hội,
bệnh viện dành cho cựu chiến binh, cơ quan kiểm soát không lưu, cơ quan vệ sinh
an toàn thực phẩm, các cơ quan chi trả bảo hiểm y tế và trợ cấp giáo dục
và một số cơ quan khác được cho là thiết yếu và vẫn hoạt động bình thường.
1,3
triệu quân nhân Mỹ vẫn làm nhiệm vụ bình thường, mặc dù một số chương trình huấn
luyện sẽ phải huỷ bỏ hoặc hoãn lại.
Toà án liên bang vẫn làm việc, đơn từ nộp tới vẫn được xử
lý và các phiên toà vẫn diễn ra theo kế hoạch.
Quốc
hội vẫn hoạt động. Tất nhiên rồi, họ mà không hoạt động thì làm sao thông qua
được ngân sách mới chứ.
Và
nhóm điều tra của công tố viên đặc biệt Robert Muller không bị ảnh hưởng gì.
Cần
lưu ý rằng, một số cơ quan có nguồn thu riêng và không phụ thuộc hoàn toàn vào
ngân sách sẽ vẫn duy trì được hoạt động trong một khoảng thời gian nhất định
nào đó. Bộ Ngoại giao sẽ duy trì được cơ quan lãnh sự vì có lệ phí cấp hộ chiếu
và thị thực, hay các toà án vẫn có nguồn thu riêng từ án phí. Riêng ngân sách
dành cho toà án thì còn được điều chỉnh bởi một số đạo luật cấp ngân sách dài hạn
khác nên không bị ảnh hưởng nhiều bởi những lần chính phủ đóng cửa. Bưu điện
Hoa Kỳ, một cơ quan liên bang, vẫn có nguồn thu từ phí dịch vụ để duy trì hoạt
động của mình.
Nói
cách khác, chính phủ Mỹ đóng cửa không có nghĩa là biên giới sẽ mở ra cho ai
vào thì vào, hay máy bay trên bầu trời Mỹ sẽ bỗng dưng lạc lối đâm vào nhau,
hay bang hội khủng bố nổi lên giết người hàng loạt không có ai ngăn chặn.
Tuy
vậy, những ai vẫn phải đi làm trong những ngày chính phủ Mỹ đóng cửa thì có
nguy cơ cao là sẽ chỉ được nhận lương khi nào chính phủ mở cửa trở lại, nếu cơ
quan họ không thu xếp được nguồn thu nào khác. Việc họ có được tính lương trong
những ngày chính phủ đóng cửa hay không hoàn toàn tuỳ thuộc vào gói ngân sách của
Quốc hội, khi có khi không, người có người không.
Cùng
với chính quyền tiểu bang, các dịch vụ thiết yếu này của liên bang sẽ giúp cho
xã hội Mỹ vận hành tương đối bình thường, không có gì xáo trộn đặc biệt, cũng
không có bạo loạn nổi lên khắp nơi như những người có óc tưởng tượng phong phú
nghĩ ra.
Tóm
lại, để hiểu rõ quy mô của lần đóng cửa này thì ta có thể hình dung là
khoảng 850 nghìn viên chức chính phủ có thể phải nghỉ việc, trong khi khoảng
1,87 triệu viên chức dân sự khác cộng với 1,3 triệu quân nhân sẽ vẫn làm việc.
https://www.luatkhoa.org/wp-content/uploads/2018/01/article-2440571-1870A4BA00000578-652_634x372.jpg
Sở thuế liên bang
(IRS) đóng cửa một phần vào năm 2013. Ảnh: Daily Mail.
Tổng
thống, các thượng nghị sĩ, hạ nghị sĩ, và các thẩm phán vẫn được nhận lương.
Lý
do họ vẫn được nhận lương vì… Hiến pháp Mỹ nói thế. Có những điều khoản trong Hiến pháp
quy định rằng họ được nhận lương và lương không bị giảm trong suốt thời gian tại
nhiệm. Do đó, đạo luật nào cắt hay giảm lương của họ đều trái với Hiến pháp.
Tu
chính án thứ 27 của Hiến pháp Mỹ còn quy định rằng mọi đạo luật điều chỉnh
lương (tăng hay giảm) của thành viên Quốc hội chỉ có hiệu lực kể từ Quốc hội
khoá sau đó.
Điều
này có nghĩa là các ông bà trên có muốn không nhận lương hay giảm lương cũng
không được. Thành ra lần trước khi chính phủ đóng cửa năm 2013, một số nghị sĩ
tuyên bố sẽ đóng góp lương của họ trong thời gian chính phủ đóng cửa cho hoạt
động từ thiện.
Biểu
hiện của dân chủ
Việc
chính phủ phải đóng cửa một phần đương nhiên không phải việc hay ho gì. Nó làm
đình trệ nhiều hoạt động của xã hội, gây khó khăn cho người dân và gây hại cho
nền kinh tế.
Tuy
nhiên, đây lại là một biểu hiện sinh động và lý thú của một nền dân chủ.
Cơ
chế tam quyền phân lập (separation of powers) và cơ chế kiểm soát – cân bằng
(checks and banlances) không cho phép ai, kể cả tổng thống, muốn làm gì thì làm
hay muốn tiêu tiền ra sao thì tiêu. Tổng thống chỉ là một phần ba của chính quyền,
bên cạnh đó còn có Quốc hội và toà án nữa. Tổng thống cũng chỉ là kẻ tiêu tiền,
còn kẻ duyệt chi lại là Quốc hội.
Trớ
trêu thay, hai cơ chế này không đủ để kiểm soát việc chính phủ tiêu tiền. Điều gì sẽ xảy ra khi một đảng
duy nhất kiểm soát toàn bộ ba nhánh của chính quyền? Đảng đó sẽ chỉ đạo Quốc hội
duyệt chi theo ý nó, tiêu tiền theo ý nó, và kiểm toán theo ý nó. Nguy cơ tham
nhũng và tiêu tiền vô tội vạ vào những chính sách kém hiệu quả ở đây là không
thể rõ ràng hơn. Việt Nam, Trung Quốc, Bắc Triều Tiên, Cuba và nhiều nước có hệ
thống chính trị một đảng rơi vào tình trạng này.
Cơ
chế tam quyền phân lập chỉ hoạt động được nếu nó dựa trên một thể chế chính trị
dân chủ, nghĩa là người dân và các đảng phái được tham chính thông qua các cuộc
bầu cử định kỳ, tự do và công bằng.
Nhờ
có hai đảng phái chính trị chuyên kèn cựa và bới móc nhau là Cộng hoà và Dân chủ,
nhờ quyền lực thực sự mà lá phiếu của cử tri mang lại mà người dân biết được
chi tiết từng khoản trong dự luật ngân sách và buộc các chính trị gia phải cân
nhắc cẩn thận trước khi bỏ phiếu. Việc bắt buộc phải có 60 phiếu mới thông qua
được ngân sách cũng buộc hai đảng phải thoả hiệp với nhau vì lợi ích chung của
quốc gia thay vì lúc nào cũng chạy theo lợi ích riêng của đảng mình.
Tài
liệu tham khảo:
·
Everything you need to know about a government shutdown,
Washington Post.
·
What closes when the government shuts down, Washington
Post.
·
Federal budget 101, National Priorities.
No comments:
Post a Comment