Nguyễn Quang Dy
viet-studies 27-4-17
“Quyền
lực tuyệt đối thì tham nhũng tuyệt đối”
“Absolute
power corrupts absolutely” (Lord Acton)
*
Quan
hệ nhân quả
Cách đây gần một năm, ông Vũ Ngọc Hoàng (nguyên phó
ban Tuyên giáo TƯ) đã làm dư luận ồn ào với loạt bài về “Kiểm soát Quyền lực”
(Tuần Việt Nam, 22/9/2016). Những gì ông Hoàng đề cập về cơ bản là đúng (tuy
không mới). Chỉ có điều cứ như “đến hẹn lại lên”, dư luận ồn ào rồi lại xẹp xuống,
nóng lên rồi lạnh nguội đi. Nay “quả bom Đồng Tâm” lại gây chấn động dư luận,
thức tỉnh mọi người như cảnh báo: cái gì phải đến sẽ đến!
Hội nghị Trung ương 5 sắp họp để chuẩn bị thay đổi
giữa kỳ. Dư luận lại nóng lên như một cơn sốt định kỳ với chủ đề “nhất thể hóa”
vai trò của đảng và chính quyền. Đằng sau câu chuyện về tranh giành và thâu tóm
quyền lực còn có một sự thật trần trụi. Vì thu không đủ chi và nợ công chồng chất
nên ngân sách thâm hụt ngày càng nan giải, không thể bao cấp mãi một bộ máy nhân
sự chồng chéo khổng lồ nhưng thiếu hiệu quả. Quyền lực tuyệt đối thì tham nhũng
tuyệt đối, và nguồn lực cuả đất nước cũng “cạn kiệt tuyệt đối”.
Mỗi khi tranh cãi về chủ đề quyền lực, người ta thường
hay đề cập đến mấy khái niệm cơ bản như: bản chất của quyền lực (nature of
power), giới hạn của quyền lực (limits of power), chuyển dịch của quyền lực
(power shifts), tham nhũng quyền lực (power corruption), tranh giành quyền lực
(power struggle), và giám sát quyền lực (power supervision).
Các khái niệm trên liên quan đến nhau như quan hệ
nhân quả. Quyền lực có xu hướng tham nhũng: quyền lực tuyệt đối thì tham nhũng
tuyệt đối. Chừng nào còn duy trì quyền lực tuyệt đối (không bị kiểm soát) thì
không thể kiểm soát được tham nhũng. Chỉ có đổi mới thể chế toàn diện thì may
ra mới kiểm soát được quyền lực và tham nhũng.
Trong thực tế cuộc sống, nhiều người bị hấp dẫn bởi
ma lực của đồng tiền và quyền lực, nên dẫn đến sùng bái quyền lực. Các nhóm lợi
ích thân hữu (nhất là “con ông cháu cha” và “đồ đệ”) thường được hưởng đặc quyền
đặc lợi, nên việc kiểm soát quyền lực rất khó. Người dân thường sợ quyền lực
nên hay bị chính quyền lợi dụng bắt nạt. Muốn không bị lợi dụng và bắt nạt thì
người dân phải “thoát khỏi nỗi sợ” (như bài học Đồng Tâm).
Bản
chất của quyền lực
Chính quyền nào cũng phải dựa vào quyền lực (thường
là quyền lực cứng). Nhưng bên cạnh “quyền lực cứng” (hard power) còn có
“quyền lực mềm” (soft power). Quyền lực cứng thường “đẻ ra từ nòng
súng”, nên dễ dẫn đến chuyên quyền và độc tài, cực đoan và vô cảm. Chính
quyền không lắng nghe dân, vì coi dân chúng chỉ như công cụ.
Lâu nay, các khẩu hiệu mị dân như “của dân, do
dân, vì dân” hay “dân biết, dân bàn, dân kiểm tra” chỉ là bình phong
trống rỗng để trang trí. Sai lầm cải cách ruộng đất và cái chết thê thảm của bà
Năm (Cát Thành Long) vẫn còn là một nỗi ám ảnh. Người ta nói cách mạng bạo lực
như con quái vật, sau khi ăn thịt kẻ khác sẽ quay lại ăn thịt chính mình.
Muốn kiểm soát quyền lực thì trước hết phải thực sự
tôn trọng con người và lắng nghe dân. Cơ chế quyền lực phải xây dựng trên
nguyên tắc “tam quyền phân lập”, độc lập và cân bằng với nhau để giám
sát lẫn nhau (checks and balances). Cơ chế đó phải dựa trên “pháp trị” (rule of
law) và tự do dân chủ, để người dân có quyền bầu ra người cai trị mình. Muốn có
“quyền lực mềm” để bổ xung cho “quyền lực cứng” phải có xã hội dân sự.
Những khái niệm cơ bản về pháp quyền, dân quyền và
nhân quyền là những giá trị phổ quát của nhân loại tiến bộ, chứ không phải là đặc
sản riêng của Mỹ và phương Tây. Một số nước phương Đông như Nhật đã chịu khó
tham khảo và vận dụng để canh tân nên đã trở thành cường quốc. Chính cụ Hồ cũng
đã vận dụng những giá trị phổ quát này trong Tuyên ngôn Độc lập. Nay Việt Nam
muốn được công nhận là nền kinh tế thị trường, nhưng lại phủ nhận những giá trị
phổ quát kèm theo, là một nghịch lý chẳng khác gì “đầu ngô mình sở”.
Khủng
hoảng về tư duy
Khái niệm “kinh tế thị trường định hướng XHCN”
là một kế sách để đối phó tình huống nhằm lý giải cải cách kinh tế mà không cải
cách chính trị. Nó bắt chước dập khuôn theo khái niệm “kinh tế thị trường
XHCN” của Trung Quốc, nhưng “sáng tạo” bằng cách thêm hai chữ “định
hướng” cho mềm đi. Về nguyên lý, đó là một khái niệm tối nghĩa, phản quy luật
và duy ý chí. Nó cũng giống như khái niệm “làm chủ tập thể” của ông Lê Duẩn và
khái niệm “chủ thể” (Juche) của ông Kim Nhật Thành trước đây (mà bây giờ chẳng
ai còn nói đến).
Các khái niệm đó chỉ có giá trị nhất thời như một
cách ngụy biện cho một tình huống, chứ nếu ngộ nhận biến thành chủ thuyết và mô
hình thì rất nguy hiểm. Nó tạo ra những lỗ hổng chết người về thể chế để các
nhóm lợi ích thân hữu thao túng trục lợi. Nay thì mọi ngưởi đã thấy rõ hệ quả
khủng khiếp như thế nào rồi. Bài học về “quả đấm thép” Vinashin (và các tập
đoàn kinh tế khác) là minh chứng về sự báo hại của mô hình đó. Nguyên bộ trưởng
(MPI) Bùi Quang Vinh đã phải bức xúc thốt lên về cái mô hình “làm gì có mà
đi tìm”.
Hệ quả tai hại của tư tưởng cực đoan và “ấu trĩ tả
khuynh” muốn chính trị hóa mọi thứ, kể cả tư duy kinh tế, đã kéo đất nước vào một
bãi lầy tư tưởng không lối thoát. Chủ nghĩa Mác-Lê “bách chiến bách thắng”
đã sụp đổ tại Liên Xô, Đông Âu cách đây 27 năm. Chủ nghĩa Mao cũng đã nằm trong
mồ từ sau Cách mạng Văn hóa. Nhưng tàn dư (legacy) của chúng vẫn còn lẩn quất
đâu đây như những bóng ma, biến dạng thành các khẩu hiệu cực đoan và tư duy bảo
thủ như “chủ nghĩa đặc thù” (exceptionalism) hay “tiệm tiến” (gradualism).
Khủng hoảng về tư duy và ngộ nhận về tư tưởng không
chỉ gây ra tụt hậu và khủng hoảng kinh tế, làm cạn kiệt nguồn lực và tài nguyên
quốc gia, mà còn dẫn đến khủng hoảng lòng tin, khủng hoảng thể chế, và khủng hoảng
chính sách. Đó là một hiệu ứng domino nguy hiểm mà người ta đổ cho “diễn biến”
và “suy thoái”. Hệ quả là quyền lực của đảng và nhà nước đã mất tính chính danh
(legitimacy), mất lòng dân (unpopular), vì thối nát (decay).
Sự ngộ nhân về quyền lực thường dẫn đến ảo tưởng và
ngạo mạn về quyền lực. Quyền lực tuyệt đối thì ngạo mạn tuyệt đối (và sai lầm
cũng tuyết đối). Người Mỹ đã phải trả giá rất đắt trong chiến tranh Việt Nam vì
đã ngộ nhận và ngạo mạn về quyền lực nên không hiểu “giới hạn của quyền lực”.
Người Việt cũng phải trả giá rất đắt trong thời hậu chiến vì đã ngộ nhận và ngạo
mạn về chiến thắng nên đã thua thiệt. Trong cuốn sách “Sự Ngạo mạn của Quyền lực”
(The Arrogance of Power, Random House, 1967), thượng nghị sỹ William Fulbright
đã rút ra bài học, “Người ta không thể bảo vệ các giá trị nhân văn bằng vũ lực
có tính toán và không cần duyên cớ, mà không làm tổn thương chính những giá trị
mà họ cố bảo vệ”.
Sự
kết thúc của quyền lực
Nếu Francis Fukuyama nối tiếng với cuốn “Sự Kết thúc
của Lịch sử” (the End of History and the Last Man, 1992) thì Moises Naim nổi tiếng
với cuốn “Sự Kết thúc của Quyền lực” (the End of Power, March 2013). Theo
Moisés Naím, “quyền lực đang thối nát” và đang trải qua một sự “đột biến”
(mutation) rất cơ bản nhưng “chưa được hiểu và nhận thức đầy đủ”.
Đó là một sự dịch chuyển và đột biến của quyền lực chưa từng có trong lịch sử.
Quyền lực đang dịch chuyển từ cơ bắp sang trí tuệ, từ phương Tây sang phương
Đông, từ những nhà cai trị độc tài sang người dân, từ những tập đoàn lớn sang
những công ty khởi nghiệp nhỏ.
Mark Zuckerberg đã chọn cuốn này của Moises Naim để
mở đầu chương trình đọc sách năm 2015 (A Year of Book). Điều đó
cũng dễ hiểu vì Facebook là một ví dụ điển hình trong đó, ngoài Angelina Jolie,
Warren Buffett, Bill Gates & Melinda Foundation. Đó là những quyền lực siêu
nhỏ “micropowers” nhưng siêu hạng so với “megaplayers” (như Oxfam, Red Cross).
Lấy một ví dụ để dễ hình dung các giá trị quyền lực
đang dịch chuyển: Trong khi ngân sách quốc phòng Mỹ năm 2012 là 700 tỷ USD, thì
Al Qaeda chỉ cần 500.000 USD là đủ để gây ra vụ khủng bố 9/11. Không chỉ trong
lĩnh vực an ninh mà cả trong lĩnh vực chính trị hay kinh doanh, quyền lực cũng
đang dịch chuyển. Những nhóm ly khai, các chính đảng lề trái, các công ty khởi
nghiệp, báo chí công dân, và hackers, đang làm đảo lộn trật tự cũ.
Hiểu quyền lực đang mất đi các giá trị của nó
thế nào là chìa khóa để hiểu xu thế quan trọng nhất đang làm thay đổi diện mạo
thế giới trong thế kỷ 21. Tác giả dự đoán tương lai còn nhiều bất trắc hơn, qua
bầu cử, trưng cầu dân ý, cạnh tranh quyền lực, phân chia lại quyền lực, từ những
chủ thể cũ sang những đối thủ cạnh tranh mới. Tác giả lập luận rằng trong kỷ
nguyên “hậu bá quyền” (post-hegemonic era) “không một quốc gia nào có đủ khả
năng áp đặt ý chí của mình lên các quốc gia khác một cách tuyệt đối và lâu dài”.
Nếu có nguy cơ to lớn nào đe dọa các xã hội dân chủ
tự do ở thế kỷ 21, thì ít có khả năng đến từ các mối đe dọa thông thường (như
Trung Quốc) hoặc bất thường (như nhà nước Hồi giáo) mà có nhiều khả năng là từ
sự phân liệt trong lòng xã hội. Tác giả cho rằng giải pháp khả thi cho sự phân
liệt giữa chính phủ và dân chúng là chính phủ phải đổi mới thể chế để phục hồi
lòng tin của dân. Theo tác giả, nhân dân phải tự tìm cách chấp nhận bị cai cai
trị, và chính phủ cũng phải tìm cách ứng xử xứng đáng với sự chấp thuận đó của
người dân.
Tuy việc phân tán và suy tàn của quyền lực là một
thách thức to lớn đối với lãnh đạo các quốc gia và chính sách đối nội của họ,
nhưng tác giả cho rằng trong lĩnh vực hợp tác quốc tế có nhiều rủi ro hơn. Thế
giới đang đối diện với những thách thức ngày càng phức tạp, đòi hỏi sự tham gia
của nhiều thành phần khác nhau, mới có thể hóa giải được những bất ổn mới. Quyền
lực trở nên dễ đổ vỡ hơn và khó củng cố hơn, làm cho hệ thống quyền lực
toàn cầu có xu hướng khó hồi phục, với những thể chế quốc gia và quốc tế ngày
càng yếu.
Các chính đảng truyền thống và lãnh đạo đang bị đe dọa
bởi sự thối nát của quyền lực. Điều đó càng rõ khi các chính đảng lớn phải chuyển
giao quyền lực cho các nhóm lề trái. Quyền lực không còn nằm yên trong mô
hình truyền thống khi các đảng phái lề trái tại phương Tây đang trỗi dậy mạnh mẽ,
khi vai trò của các thế lực quân sự phi truyền thống ngày càng lớn. Ngày nay,
người ta có thể giành quyền lực một cách khá dễ dàng, nhưng lại khó giữ và khó
vận dụng nó. Các “megapowers” đang bị gạt ra ngoài lề bởi các “micropowers”.
Thay
lời kết
Có thể nói Đồng Tâm là một “micropower” mới và là một
hiện tượng đặc biệt như một tác nhân làm thay đổi tư duy của nhiều người, và
(dù muốn hay không) làm thay đổi “đột biến” bàn cờ cải cách thể chế tại Việt
Nam. Nói cách khác, người dân Đồng Tâm chấp nhận bị cai trị nhưng “có điều kiện”
(tức là có “làn ranh đỏ”), trong khi chính quyền Hà Nội đang tìm cách vãn hồi
lòng tin của người dân bằng cách đối thoại và nhân nhượng (từng bước) để tiếp tục
cai trị. Dù thế nào, đây là một biến chuyển tích cực như một “hệ quả không định
trước”, dù động cơ là để kiểm soát quyền lực hay để tranh giành quyền lực.
Sự kiện Đồng Tâm vừa phản ánh đặc thù của một địa
phương tại Việt Nam, vừa phản ánh xu hướng và quy luật chung trên thế giới. Xu
hướng này đang diễn ra tại Anh (Brexitism), tại Pháp (Le Penism), tại
Philippines (Duterteism), và tại Mỹ (Trumpism). Nó phản ánh sự thối nát và “đột
biến” của quyền lực, có thể dẫn đến sự “kết thúc” của quyền lực (hiểu theo
nghĩa hẹp, như quyền lực của Đảng Dân Chủ hay di sản của Obama).
Hệ quả tất yếu của sự “diễn biến” và “suy thoái”
trong nội bộ đang làm hệ thống quyền lực của đảng và nhà nước mục ruỗng, làm mất
tính chính danh của chế độ và lòng tin của dân. Muốn ngăn chặn “hiệu ứng
domino” làm cả hệ thống “đôt biến” một cách nguy hiểm (nên đánh chuột lại “sợ vỡ
bình”) thì phải súc rửa bình cho sạch, hoặc thay bình mới. Lúc này, muốn khôi
phục lòng tin của người dân và cứu vãn chế độ khỏi suy sụp, thì chỉ còn một
cách duy nhất là nhanh chóng cải cách thể chế toàn diện, trước khi quá muộn.
References
1. “Kiểm soát quyền lực”, Vũ ngọc
Hoàng, Tuần Việt Nam, 22/09/2016
2. “The End of Power: From Boardrooms to
Battlefields and Churches to States, Why Being In Charge Isn’t What It Used to
Be”, Moisés Naím. Basic Books. March 2013
3. “The limits of power: the end of American
Exceptionalism”, Andrew Bacevich, Metropolitan
Books, 2008
4. “Powershift: Knowledge, Wealth, and Power at
the Edge of the 21st Century”, Alvin Toffler, Bantam Books, 1991
5. “New Power Center in Trumpland: The Axis of
Adults”, Kimberly Dozier, Daily Beast, April 17, 2017
6. “Is
Trumps Axis of Adults Beating Down the Cabal of Crazies?”, Max Boot,
Foreign Policy, April 18, 2017
7. “The Brilliant Incoherence of Trump’s Foreign
Policy”, Stephen Sestanovich, Atlantic, May 2017 Issue
8. “Asia’s American Menace”, Brahma
Chellaney , Project Syndicate, April 25, 2017
NQD.
27/4/2017
Tác giả gửi cho viet-studies ngày
27-4-17
No comments:
Post a Comment