Tâm
linh không biên giới: Tính liên quốc gia của đạo Mẫu Việt Nam
VINCENTE
NGUYEN - Luật Khoa
December 13, 2022 . 5:13 PM
https://www.luatkhoa.com/2022/12/tam-linh-khong-bien-gioi-tinh-lien-quoc-gia-cua-dao-mau-viet-nam/
Đạo Mẫu liệu có thể trở thành một tôn giáo quốc tế?
https://www.luatkhoa.com/content/images/size/w1304/2022/12/S-ch---o-M-u.jpg
Ảnh bìa sách: Amazon. Đồ họa: Luật Khoa.
“Spirits
without Borders: Vietnamese Spirit Mediums in a Transnational Age” (tạm dịch: “Tâm linh không biên giới: Hầu đồng Việt Nam trong thời đại
liên quốc gia”) là thành quả nghiên cứu của hai tác giả Karen Fjelstad và Nguyễn
Thị Hiền sau gần 20 năm tìm hiểu về lý thuyết, nghiên cứu thực địa, và dấn thân
để trở thành một phần của chính không gian văn hóa - tôn giáo của đạo Mẫu.
Nghiên cứu này được hoàn thành và công bố vào
năm 2011, nhưng cho đến nay vẫn có vai trò quan trọng trong việc giới thiệu với
cộng đồng quốc tế về một trong những tôn giáo bản địa có ảnh hưởng nhất tại Việt
Nam.
***
Quyển sách mở đầu bằng việc giới thiệu sơ lược
về đạo Mẫu. Theo đó, đây là một tín ngưỡng bắt nguồn từ miền Bắc Việt Nam, sau
đó phát triển thêm ở miền Nam theo dòng di cư. Hòa vào làn sóng người Việt Nam
ra sinh sống ở nước ngoài, tín ngưỡng này cũng biến thành một phần của đời sống
tinh thần hải ngoại.
Xét về mặt niềm tin và giáo lý, đạo Mẫu, tương
tự như các tôn giáo bản địa khác của Việt Nam, có pha trộn nhiều yếu tố của một
số tôn giáo quốc tế lớn hơn như Đạo giáo, Phật giáo, cũng như tôn giáo - tín
ngưỡng của một số sắc dân như người Chăm, v.v. Tuy nhiên, đặc trưng múa bóng -
hầu đồng có thể được xem là một đặc trưng có quy chuẩn, có nguyên tắc và tạo ra
khác biệt lớn nhất của đạo này.
Trong một khoảng thời gian dài, chính quyền đã
can thiệp vì cho rằng đạo Mẫu là mê tín dị đoan, nhưng ngay sau đó, một số nhà
nghiên cứu và cả chính quyền lại đóng vai trò quan trọng trong việc chính thức
công nhận tín ngưỡng này.
Các tác giả đã dành một lượng thời gian để
phân tích sức sống của đạo Mẫu, thể hiện qua sức bật của tôn giáo này ngay sau
khi các biện pháp “ngăn sông cấm chợ” thời bao cấp chấm dứt, cũng như quá trình
chính danh hóa đạo Mẫu sau chính sách đổi mới của nhà nước Việt Nam.
Phần lớn nội dung của quyển sách được hai tác
giả dành để phân tích, ghi nhận và tìm hiểu cách thực hành đạo Mẫu thông qua
nhiều chiều không gian.
Tác giả Nguyễn Thị Hiền có kinh nghiệm nghiên
cứu về đạo Mẫu thông qua quá trình điều tra, tìm hiểu chuyện kể dân gian và thực
hành tín ngưỡng làng xã tại làng quê phía Bắc. Trong khi đó, Karen Fjelstad
nghiên cứu đạo Mẫu bằng cách sử dụng thông tin về niềm tin và thực hành tín ngưỡng
của các nhóm dân di cư, tị nạn người Việt Nam tại San Francisco Bay Area
(California).
Nhờ đó, hai tác giả kết hợp và tìm ra một cách
tiếp cận mới về sự phát triển của đạo Mẫu thông qua việc di chuyển (transport).
Theo đó, dù là di chuyển vật lý tự nhiên hay di chuyển trên không gian mạng,
chúng đều tạo ra nền tảng cho hành vi, quan điểm và thái độ khác nhau về tín
ngưỡng. Sự khác nhau này cũng rất biệt lập đối với mỗi cá nhân.
Sự liên hệ giữa các nhóm tín ngưỡng đạo Mẫu
cách biệt địa lý với nhau được quyển sách phản ánh một cách rất thú vị, bao gồm
từ việc di chuyển để mua, thỉnh các hình ảnh và biểu tượng tôn giáo để cúng kiếng
cho đến trao đổi, chuyển giao kinh sách. Ngoài ra còn có việc thực hành tín ngưỡng
tập thể, hành hương từ nước ngoài trở về Việt Nam hoặc từ Nam ra Bắc, v.v.
Sự quen thuộc của hai tác giả trong vấn đề
thông tin liên lạc xuyên quốc gia cũng tạo ra tính gần gũi và sự thuần thục cho
chủ đề nghiên cứu. Fjelstad là một công dân Hoa Kỳ, sống và làm việc chung nhiều
năm với cộng đồng người Việt. Trong khi đó, Nguyễn Thị Hiền, lại là một nhà
nghiên cứu về văn hóa Việt Nam nhưng làm việc ở Hoa Kỳ.
Về mặt phương pháp nghiên cứu, ngoài những
phương pháp nghiên cứu quen thuộc như quan sát hành vi, phỏng vấn, thống kê, điều
đáng chú ý là nhóm tác giả đã biến đạo Mẫu trở thành một phần của đời sống văn
hóa cá nhân và thực hành tín ngưỡng này tương tự như bất kỳ tín đồ đạo Mẫu nào
khác. Điều này khiến họ nhận ra đạo Mẫu, hầu đồng, các nhân vật đại diện, cách
truyền tải thông điệp, cũng như sức tác động của nhóm đại diện này đến cá nhân
người theo đạo trở nên chân thật và rõ ràng hơn. Nghiên cứu từ đó không chỉ
mang màu sắc của một công trình khoa học đơn thuần, mà còn chứa đựng góc nhìn
cá nhân của những người thật sự thực hành và thấu hiểu không gian văn hóa - tâm
linh đạo Mẫu.
Vì vậy, quyển sách có giọng văn chân thật, gần
gũi, và thể hiện góc nhìn của người trong cuộc sâu sắc hơn rất nhiều so với các
nghiên cứu dân tộc học khác mà người viết từng có cơ hội tiếp cận.
***
Về mặt nội dung, ngoài những thông tin tham khảo
và tư liệu quan trọng liên quan đến quá trình phát triển của đạo Mẫu, người viết
cũng đặc biệt quan tâm phần lý giải tính liên quốc gia và xuyên
không gian của tín ngưỡng - tôn giáo này.
Hai tác giả cho rằng để lý giải vì sao một tôn
giáo có tính bản địa lại có thể được truyền bá ra nước ngoài, chúng ta cần nhìn
vào tính linh hoạt nội tại của người Việt Nam và khả năng đáp ứng của họ đối với
từng khu vực địa lý - văn hóa.
Vấn đề này được ghi nhận cặn kẽ nhất trong
chương cuối của quyển sách mang tên “You Have to Respect the Local Spirits” (tạm
dịch: “Bạn phải tôn trọng tâm linh địa phương”).
Đạo Mẫu không có một hệ thống nguyên tắc giáo
lý cố định, và cũng không có quy phạm bất biến nào về nghi lễ. Tập trung vào sự
kết nối với các linh hồn đã mất, sự kết nối của cá nhân người thực hành với “Mẫu”,
tín ngưỡng này dễ dàng phát triển và tồn tại ở nhiều không gian văn hóa khác
nhau.
Tuy nhiên, là một người quan sát đạo Mẫu nhiều
năm với một số người thân thực hành đạo Mẫu ở cả trong nước lẫn nước ngoài, người
viết không cho rằng đạo Mẫu đang thật sự có những đặc trưng cơ bản của một tôn
giáo có khả năng “quốc tế hóa”, ít nhất là tính đến thời điểm hiện nay.
Theo đó, một tôn giáo được xem là có thể quốc
tế hóa nếu chúng có khả năng chuyển đổi (transposable)
và di chuyển (transportable).
Nói cách khác, đối với khả năng chuyển
đổi, một tôn giáo cần có mức độ thích ứng cao với các diễn ngôn đạo đức nền
tảng của hầu hết các cộng đồng, và giáo lý của tôn giáo đó có thể được lý giải
bằng ngôn ngữ và văn hóa bản địa.
Xét về khía cạnh này, khả năng chuyển đổi của
đạo Mẫu hạn chế hơn hẳn so với rất nhiều tôn giáo khác. Quá trình dân tộc hóa
và quốc gia hóa (nói cách khác là Việt Nam hóa) bên trong các giáo điều cơ bản
của đạo Mẫu khiến lượng người nước ngoài có thể tham gia vào tôn giáo này là cực
kỳ hạn chế, đặc biệt ở ngoại quốc.
Đối với khả năng di chuyển, một
tôn giáo cũng cần duy trì hệ thống cấu trúc quản trị và nguyên tắc giáo lý cố định,
từ đó xây dựng được một khung niềm tin quy chuẩn cho toàn bộ tín đồ trên thế giới.
Đối với Thiên Chúa giáo, đó có thể là sự tồn tại
và quyền năng của Chúa. Đối với Phật giáo, đó có thể là các lý thuyết về luân hồi
và nhân quả.
Quá trình dân tộc hóa quá mạnh của đạo Mẫu khiến
cho một hệ thống như vậy rất khó tìm được tín đồ ở các cộng đồng sắc tộc khác,
trừ khi họ cũng là người gốc Việt.
***
Nhìn chung, đóng góp của quyển sách “Tâm linh
không biên giới: Hầu đồng Việt Nam trong thời đại liên quốc gia” là rất quan trọng
cho sự phát triển của ngành Việt Nam học nói chung trên toàn thế giới. Quyển
sách cũng tạo điều kiện cho độc giả quốc tế hiểu thêm về sự phát triển của không
gian văn hóa - tôn giáo Việt Nam, vốn chưa được biết đến đúng mức với sự phong
phú và dồi dào của nó.
Tuy nhiên, sẽ là rất sớm khi cho rằng tính
liên quốc gia của đạo Mẫu Việt Nam đã đạt được mức độ như các tôn giáo quốc tế
khác, như nhận định của hai tác giả. Để làm được điều này, đạo Mẫu cần có khả
năng phát triển các giáo lý phi quốc gia chủ nghĩa, cần một không gian tự do nhất
định thoát khỏi sự trói buộc của nhà cầm quyền. Đây là một điều gần như bất khả
trong bối cảnh hiện nay.
Dù vậy, với sự lớn mạnh của cộng đồng người Việt
khắp thế giới cũng như sự phát triển về vị thế chính trị của Việt Nam trong khu
vực, đạo Mẫu vẫn sẽ có sức bật tạm thời trong quá trình quốc tế hóa.
Bạn có thể mua quyển “Spirits without Borders:
Vietnamese Spirit Mediums in a Transnational Age” bản tiếng Anh tại đây. Luật Khoa được hưởng
chiết khấu nếu bạn mua sách từ link của Amazon theo chương trình Amazon Associates.
Bài viết nằm trong mục Đọc sách cùng Đoan Trang,
đăng vào tối thứ Ba hàng tuần. Bài cộng tác xin gửi cho chúng tôi tại đây.
Ban biên tập Luật Khoa tạp chí, bao gồm Đoan Trang,
rất mong chờ bài viết của bạn.
No comments:
Post a Comment