Để
cho Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục xứng đáng với tên gọi
Thái Kế Toại
15/09/2025
https://baotiengdan.com/2025/09/15/de-cho-quang-truong-dong-kinh-nghia-thuc-xung-dang-voi-ten-goi/
https://baotiengdan.com/wp-content/uploads/2025/09/2-1920x1080.webp
hiết kế phối cảnh Khu vực Quảng trường Đông
Kinh Nghĩa Thục. Nguồn: Dân Trí
Mười lăm ngày nay mọi người băn khoăn về việc
Chính quyền Hà Nội lúng túng trong việc bù đắp không gian văn hóa cho khoảng trống
của quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục do sự biến mất của tòa nhà Hàm Cá Mập để
lại. Mọi người cũng mong muốn Hà Nội tạo được một không gian văn hóa cho quảng
trường văn minh hơn, hiện đại hơn, văn hóa hơn.
Tôi rất tán thành ý tưởng tốt đẹp đó, nay xin
góp ý như sau:
Từ rất lâu rồi Hà Nội đã không chú ý tới cái
tên Đông Kinh Nghĩa Thục, một cái tên có ý nghĩa to lớn đối với lịch sử cách mạng,
lịch sử văn hóa dân tộc. Chính vì thế mới để quảng trường nhếch nhác, để hàm cá
mập xuất hiện. Cái đau lòng là tôi cảm thấy tâm thức một số người gắn bó với
hàm cá mập mà không nghĩ tới cái tên Đông Kinh Nghĩa Thục.
Trước hết Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục
là sự ghi nhận một phong trào yêu nước, phong trào các mạng của dân tộc. Chúng
ta hãy quay về lịch sử.
Đầu thế kỷ 20, Pháp hầu như đã hoàn thành quá
trình bình định, dẹp yên các cuộc khởi nghĩa yêu nước bên trong Việt Nam (chỉ
còn phong trào Khởi nghĩa Yên Thế của Đề Thám còn đang hoạt động, nhưng chỉ ở
diện hẹp và bị dập tắt hoàn toàn vào năm 1913).
Cùng với việc mở rộng quá trình thực dân hoá,
tư bản hóa nhằm khai thác thuộc địa một cách hiệu quả nhất, những cơ sở đầu
tiên của kinh tế tư sản bắt đầu phát triển trên toàn lãnh thổ Việt Nam, đặc biệt
là ở Bắc Kỳ và Nam Kỳ. Song song với sự phát triển kinh tế, những tư tưởng tư bản
cũng du nhập và phát triển bên trong Việt Nam. Các nhà nho có tư tưởng tiến bộ
nhận thức được sự yếu kém của quốc dân, chứng kiến nước Nhật Bản duy tân đã quyết
định phải thay đổi tư tưởng, cách thức học tập trong nước nhằm mục đích tự cường
hy vọng một cuộc đổi mới.
Cuối năm 1906, sau khi hội kiến với Phan Bội
Châu ở Nhật về nước, Phan Chu Trinh đã gặp gỡ Lương Văn Can và nêu ý định thành
lập một trường học kiểu mới, giống mô hình của trường Khánh Ứng Nghĩa thục ở Nhật.
Dưới thời Thiên hoàng Minh Trị, học giả
Fukuzawa Yukichi đã thành lập Trường Khánh Ứng Nghĩa thục vào năm 1868 ở Nhật Bản
theo mô hình “public school” của nước Anh bao gồm việc truyền bá bốn tính cách
quan trọng cho học sinh đó là tính tự cường, ý chí độc lập, óc tháo vát và lòng
tự nguyện đóng góp vào các việc công ích, công thiện.
Một thời gian sau, Phan Bội Châu cũng về nước,
cùng Phan Chu Trinh, Lương Văn Can và Tăng Bạt Hổ họp tại phố Hàng Đào, quyết định
mở trường, lấy tên là Đông Kinh Nghĩa thục với mục đích: khai chí (trí) cho
dân, mở những lớp dạy học không lấy tiền. Đông Kinh là tên trường, Nghĩa Thục
là trường làm việc nghĩa.
Lương Văn Can được cử làm Thục trưởng (Hiệu
trưởng). Nguyễn Quyền làm học giám.
Phong trào có mục tiêu:
– Nâng cao lòng yêu nước, tự hào dân tộc và
chí tiến thủ của quần chúng.
– Truyền bá một nền tư tưởng học thuật mới và
một nếp sống văn minh tiến bộ.
– Phối hợp hành động với các sĩ phu đã xuất
dương và hỗ trợ các phong trào Đông Du của Phan Bội Châu và phong trào Duy Tân
của Phan Chu Trinh đang phát triển trong cả nước.
– Bỏ lối học từ chương, du nhập những tư tưởng
mới, phát triển văn hoá, thúc đẩy sử dụng chữ quốc ngữ thông qua các hoạt động
giáo dục (dịch, viết sách giáo khoa), báo chí, tuyên truyền, cổ động.
– Chấn hưng thực nghiệp. Mở tiệm buôn, phát
triển công thương.
Đông Kinh Nghĩa Thục nhanh chóng trở nên nổi
tiếng bên trong Hà Nội, nhiều tỉnh lân cận cũng đã có các hội nhóm mở lớp, xin
sách giáo khoa của trường về giảng dạy. Bắt đầu là ở Hà Đông, quê hương của nhiều
sáng lập viên nghĩa thục có tên tuổi như Vũ Trác, Hoàng Tăng Bí. Ở Hoài Đức còn
có ba phân hiệu nghĩa thục ở thôn Canh, Tây Mỗ, Tân Hội; ở Hưng Yên cũng có hai
huyện có nghĩa thục, lại còn mở thêm một hiệu buôn nội hoá là Hưng Lợi Tế. Hải
Dương, Thái Bình, nghĩa thục cũng phát triển khá mạnh mẽ, lại còn tổ chức ra
nhiều hội ái hữu, tương tế. Thậm chí, nghĩa thục của Thái Bình còn cử người đi
liên hệ với phong trào chống Pháp của Hoàng Hoa Thám (hay Đề Thám), muốn ứng viện
cho nghĩa quân Yên Thế.
Ban đầu, chính quyền Pháp cho phép cho Đông
Kinh Nghĩa Thục hoạt động hợp pháp, về sau nhận thấy đây có thể là một mối nguy
đối với chế độ thuộc địa, vào tháng 11 năm 1907 trường bị chính quyền thực dân
buộc phải giải tán và đầu năm 1908, ra lệnh cấm việc hội họp diễn thuyết ở miền
Trung. Ngày tháng 12 năm 1907, trường Đông Kinh Nghĩa bị giải tán, Lương Văn
Can bị thực dân Pháp bắt giam.
Sau vụ chống thuế Trung kỳ (tháng 3 năm 1908)
và vụ đầu độc lính Pháp ở Hà Nội (tháng 6 năm 1908), chế độ thuộc địa của Pháp
nhân đó quy trách nhiệm cho sĩ phu duy tân và thẳng tay đàn áp, bắt hầu hết
giáo viên, giải tán hội buôn, đóng cửa Đăng Cổ Tùng Báo, cấm diễn thuyết, nói
chuyện, cấm lưu hành và tàng trữ các tác phẩm của nhà trường.
Lương Văn Can sáng lập viên chính của Phong
trào Đông Kinh Nghĩa Thục. Ông sinh năm Giáp Dần (1854) tại làng Nhị Khê, huyện
Thường Tín, tỉnh Hà Nội (nay là xã Nhị Khê, huyện Thường Tín, Hà Nội).
Vốn là con nhà nghèo, nên hồi còn trẻ, có lần
ông phải đi làm thợ sơn trong vài tháng. Sau khi học chữ Hán tại Hà Nội
(ngày nay là nhà số 7 phố Trường Thi), năm 1871 đời Tự Đức, 17 tuổi, ông dự thi
Hương, nhưng chỉ vào tới tam trường.
Năm Quý Dậu (1873), quân Pháp đánh thành Hà Nội
(lần thứ nhất). Sau khi nghị hòa với họ, năm Giáp Tuất, (1874), triều đình Huế
lại tổ chức thi Hương tại đây, và ông đã đỗ cử nhân khoa này (nên khi tuổi cao,
ông thường được gọi là cụ Cử Can).
Năm sau thi Hội, ông không đỗ (chỉ vào được một
hai kỳ), được triều đình bổ làm Giáo thụ Phủ Hoài (tức Hoài Đức), nhưng ông từ
chối. Sau chính phủ Pháp cử ông vào Hội đồng thành phố Hà Nội, nhưng ông cũng
không nhận.
Tháng 3 năm 1907, ông liên kết với một số người
cùng chí hướng lập ra trường Đông Kinh Nghĩa Thục tại số 4 (nơi ông ở) và số 10
ở phố Hàng Đào.
Vì đây là một phong trào có ý nghĩa cách mạng,
và đã lan đi rất nhanh khiến thực dân Pháp rất lo sợ. Trong phiên họp Hội đồng
quân sự Đông Dương, nhà cầm quyền Pháp đã nhận định: “Không còn là một câu
chuyện hoang đường khi khẳng định rằng Đông Kinh Nghĩa Thục đã là một cái lò
phiến loạn ở Bắc Kỳ“. Vì vậy, ngay tháng 12 năm 1907, trường Đông Kinh
Nghĩa Thục bị giải tán.
Ít lâu sau nhân vụ đầu độc lính Pháp ở Hà Nội
(27 tháng 6 năm 1908), thực dân Pháp cho bắt Lương Văn Can để khai thác những
tin tức về vụ ấy, nhưng do không có chứng cớ kết tội nên phải thả ông.
Ngày 26 tháng 4 năm 1913, xảy ra vụ đánh bom
khách sạn Hà Nội của Việt Nam Quang phục Hội. Cho là nhóm Đông Kinh Nghĩa Thục
có liên quan, nên thực dân Pháp đã bắt Lương Văn Can giam ở nhà pha Hỏa Lò (Hà
Nội).
Vì “Pháp bắt Nghĩa đảng đến mấy trăm người,
nên xét xử đến tháng 8 năm đó mới xong. Kết án chém 7 người, đày chung thân 9
người, khổ sai và biệt xứ từ 10 đến 30 năm, cộng 56 người”. Trong số ấy, Lương
Văn Can bị kết án biệt xứ, lưu đày sang Nam Vang (nay thuộc vương quốc
Campuchia).
Hơn 8 năm sau, Lương Văn Can được giảm án, trở
về Hà Nội ngày 25 tháng 11 năm 1921. Về nhà, thấy “nghĩa đảng tan lạc hết (nên)
chỉ nghĩ chỉ đến việc làm sách”. Tuy nhiên, sau đó ông lại tiếp tục mở trường
Ôn Như, tức vừa dạy học vừa soạn sách.
Ngày 13 tháng 6 năm 1927 (Đinh Mão), ông qua
đời tại Hà Nội, thọ 73 tuổi. Trước khi mất, ông dặn các con cháu: “Bảo quốc
túy, tuyết quốc sỉ” (Giữ tinh hoa của nước, rửa nhục nước).
Trong số các hậu duệ của ông còn có những người
chí sĩ yêu nước như Lương Nhị Khanh, Lương Ngọc Quyến. Nhạc sĩ Tử Phác trong
phong trào Nhân Văn Giai Phẩm là một người cháu rể của ông.
Cộng tác với Lương Văn Can còn có nhiều sĩ
phu yêu nước như: Đào Nguyên Phổ, Phan Tuấn Phong, Đặng Kinh Luân, Dương Bá Trạc,
Lê Đại, Vũ Hoành, Phan Đình Đối, Phan Huy Thịnh, Nguyễn Hữu Cầu, Hoàng Tăng Bí,
Nguyễn Quyền,
Tuy số sách của phong trào đã bị thất lạc.
Nhưng những bài ca xuất phát từ phong trào đã được nhiều người cùng thời học
thuộc lòng và được truyền lại tới ngày nay. Nổi bật là là Hải ngoại huyết thư
được cụ Lê Đại dịch của Phan Bội Châu. Nhờ vậy bài thơ được lưu hành khắp nước
Việt Nam và là nguồn cổ vũ cho phong trào yêu nước đầu thế kỷ 20.
Không chỉ dịch thơ, các nhà nho trong phong
trào còn sáng tác nhiều bài thơ yêu nước. Ngoài những bài thơ do các nhà nho
sáng tác, những bài thơ khuyết danh cũng là nguồn cảm hứng yêu nước cho nhân
dân và cổ vũ duy tân. Ví dụ như Á Tế Á, Vợ khuyên chồng, Khuyên con,…
Đông Kinh Nghĩa Thục được đánh giá là một sự
đột biến trong tiến trình cách mạng Việt Nam được tổ chức theo một kiểu mẫu mới
của các nhà nho tân học khác với một số phong trào yêu nước trước đó và hiện thời.
Với phương pháp tuyên truyền vận động mới, giảng dạy mới Đông Kinh Nghĩa Thục mở
ra một phương hướng cách mạng mới, bằng hoạt động công khai truyền bá tư tưởng
yêu nước, tư tưởng canh tân, nhằm mở mang dân trí, dân sinh, khiến cho nước
giàu dân mạnh, xã hội văn minh, tiến tới thực hiện mục đích cuối cùng, giải
phóng dân tộc, giành lại nền độc lập, tự do dân chủ cho đất nước.
Hà Nội cần thể hiện sự trân trọng với những
di sản do Đông Kinh Nghĩa Thục để lại. Hiện tại tên quảng trường đã có. Cạnh quảng
trường đã có phố Lương Văn Can. Trường học và nơi ở của Lương Văn Can ở số 4, số
10 Hàng Đào. Việc mở rộng quảng trường là một cơ hội để làm cho không gian ở
đây mang đến cho Thủ đô một tưởng niệm về một phong trào cách mạng, văn hóa có
ý nghĩa truyền bá văn minh và tiến bộ xã hội. Thay vào chỗ màn hình led có thể
là tượng bán thân Lương Văn Can, những hình ảnh mang nội dung Phong trào Đông
Kinh Nghĩa Thục chẳng hạn.
Mong Chính quyền Hà Nội và các nhà kiến trúc
thiết kế quảng trường cần chú ý ý nghĩa này.
------------------
Đông Kinh Nghĩa Thục – Wikipedia tiếng Việt
vi.wikipedia.org › wiki ›
Đông_Kinh_Nghĩa_Thục
Đông Kinh Nghĩa Thục ... Đông Kinh Nghĩa Thục (chữ Hán:
東京義塾; lập ra từ thá
Tonkin
Free School - Wikipedia
en.wikipedia.org › wiki ›
Tonkin_Free_School
The Tonkin Free School (Vietnamese: Đông
Kinh Nghĩa Thục, 東京義塾) was a short-lived but historically significant
educational institution in Hanoi that ...
Những hình ảnh về Quảng trường Đông Kinh - Nghĩa
Thục xưa và nay
Báo điện tử Dân Trí › Thời sự › Môi
trường
4 days ago ... Khu vực Quảng
trường Đông Kinh - Nghĩa Thục và hồ Gươm khoảng
năm 1950 (Ảnh: Trung tâm Lưu trữ quốc gia I). Tuy nhiên, vị KTS nhận định việc ...
Đông Kinh Nghĩa Thục: Phong Trào Duy Tân Đầu TK XX - Studocu
Studocu › ... › Lịch sử văn minh thế
giới
Đông kinh Nghĩa Thục không chỉ dừng lại chỉ là một trường học thuần túy.
... giáo dục, xóa bỏ cái cũ, thay thế cái mới. ... tưởng dân chủ và văn minh
phương Tây ...
No comments:
Post a Comment