Chúng ta nên sợ Trung Quốc đến
mức nào?
Stephen M. Walt | Foreign Policy
Nguyễn Thị Kim Phụng, biên dịch
https://nghiencuuquocte.org/2023/08/16/chung-ta-nen-so-trung-quoc-den-muc-nao/
Một vấn đề quan trọng trong các cuộc tranh luận
hiện nay về đại chiến lược của Mỹ là các ưu tiên của nước này trong cuộc cạnh
tranh với Trung Quốc. Mỹ nên dành bao nhiêu nguồn lực (tiền bạc, con người, thời
gian, sự chú ý,…) cho vấn đề này? Liệu Trung Quốc có phải là thách thức địa
chính trị lớn nhất mà Mỹ từng đối mặt, hay chỉ là gã khổng lồ với đôi chân bằng
đất sét? Việc chống lại Trung Quốc có nên được ưu tiên hơn tất cả các vấn đề
khác (như Ukraine, biến đổi khí hậu, di cư, Iran, …), hay nó chỉ nên là một
trong số nhiều vấn đề và không nhất thiết phải quan trọng nhất?
Đối với một số nhà quan sát – chẳng hạn như
Elbridge Colby – chống lại Trung Quốc là ưu tiên cao nhất, và các nhà lãnh đạo
Mỹ không được để mình bị phân tâm bởi Ukraine hoặc bất kỳ vấn đề chính sách đối
ngoại nào khác. John Mearsheimer, người thỉnh thoảng là đồng tác giả với tôi,
và Graham Allison, đồng nghiệp Harvard của tôi, đều quan tâm đến thách thức
Trung Quốc, và đặc biệt đến những gì họ coi là nguy cơ chiến tranh đang gia
tăng. Một nhóm cố vấn của Hội đồng Quan hệ Đối ngoại gần đây đã lập luận rằng
các xu hướng quân sự ở châu Á đang thay đổi theo hướng có lợi cho Trung Quốc,
và kêu gọi nỗ lực gấp đôi để củng cố khả năng răn đe, đặc biệt là tại Eo biển
Đài Loan. Hal Brands và Michael Beckley cho rằng sức mạnh của Trung Quốc đang gần
đạt đến đỉnh, và Bắc Kinh sẽ chẳng thể làm gì để ngăn chặn sự suy tàn sau cùng
của mình, nhưng họ coi khả năng này là một vấn đề cần cảnh giác hơn là một sự
trấn an. Ngược lại, Michael Swaine, đồng nghiệp tại Viện Quincy của tôi, và
Jessica Chen Weiss, học giả Đại học Cornell, cho rằng chúng ta đang phóng đại mối
nguy mà Trung Quốc gây ra và lo lắng rằng hai nước sẽ rơi vào vòng xoáy tự ngờ
vực, theo đó khiến cả hai bên cùng thiệt hại bất kể ai là người chiến thắng cuối
cùng.
Những đánh giá khác nhau này chỉ là một ví dụ
nhỏ về các ý kiến mà bạn có thể tìm thấy nhằm dự đoán quỹ đạo tương lai của
Trung Quốc. Tôi không biết ai đúng – và bạn cũng vậy – và tôi thừa nhận rằng một
vài trong số các nhà quan sát này biết nhiều về Trung Quốc hơn tôi. Tất nhiên,
tôi có linh cảm của mình, nhưng tôi khá thất vọng khi cộng đồng các nhà quan
sát Trung Quốc không đạt được sự đồng thuận. Do đó, như một hành động công ích
(và hy vọng có thể truyền cảm hứng cho họ), tôi xin nêu năm câu hỏi lớn hàng đầu
của tôi về Trung Quốc. Câu trả lời cho những câu hỏi này sẽ cho bạn biết rõ hơn
mình nên lo sợ đến mức nào.
1, Tương lai kinh tế của Trung Quốc sáng sủa, đen tối,
hay ở đâu đó giữa hai thái cực này?
Quyền lực trong chính trị quốc tế sau cùng vẫn
dựa trên kinh tế. Cứ nói tất cả những gì bạn muốn về “sức mạnh mềm,” tài năng của
các nhà lãnh đạo cá nhân, tầm quan trọng của “bản sắc dân tộc”, vai trò của cơ
hội, và hơn thế nữa. Nhưng khả năng để một quốc gia tự bảo vệ mình và định hình
môi trường rộng lớn hơn vẫn phụ thuộc vào sức mạnh kinh tế của nó. Bạn cần một
dân số đông để trở thành một cường quốc, nhưng bạn cũng cần một lượng của cải
đáng kể, cùng một nền kinh tế đa dạng và phát triển. Sức mạnh kinh tế cứng là
thứ cho phép một quốc gia chế tạo nhiều vũ khí tiên tiến và huấn luyện một quân
đội hạng nhất, cung cấp loại hàng hóa và dịch vụ mà những nước khác muốn mua, từ
đó nâng cao cuộc sống của chính các công dân nước đó, đồng thời tạo ra thặng dư
có thể được sử dụng để xây dựng ảnh hưởng khắp thế giới. Được nước khác công nhận
là có năng lực và thành công về kinh tế cũng là một cách để giành được sự tôn
trọng của họ, khiến họ lắng nghe lời khuyên của bạn, và nâng cao sức hấp dẫn
cho mô hình chính trị của bạn.
Thành tích kinh tế của Trung Quốc trong 40 năm
qua thật phi thường, và không một nhà phân tích nghiêm túc nào tin rằng nền
kinh tế nước này sẽ suy thoái đến mức bị tụt khỏi hàng ngũ các cường quốc. Tuy
nhiên, như sự phục hồi chậm chạp sau COVID đã cho thấy, nền kinh tế Trung Quốc
đang phải đối mặt với những cơn gió ngược ngày càng mạnh và khó mà yếu đi. Dân
số nước này đang già đi và giảm dần, nghĩa là lượng người lao động ngày càng ít
sẽ phải hỗ trợ lượng người về hưu ngày càng nhiều. Tỷ lệ thất nghiệp của thanh
niên là hơn 21%, và tăng trưởng năng suất nhân tố tổng hợp (Total Factor
Productivity, TFP) đã giảm mạnh trong thập niên vừa qua. Hệ thống tài chính của
Trung Quốc vẫn còn thiếu minh bạch và ngập trong nợ, trong khi lĩnh vực bất động
sản – từng là một nguồn tăng trưởng chính – cũng gặp khó khăn lớn. Tổng hợp những
điều này lại với nhau, chúng ta sẽ hiểu tại sao nhiều nhà phân tích lại bi quan
về triển vọng dài hạn của Trung Quốc. Như tôi sẽ thảo luận dưới đây, chính sách
của Mỹ và chất lượng lãnh đạo của Trung Quốc có thể làm cho những vấn đề này trở
nên tồi tệ hơn.
Tuy nhiên, tin vào thất bại của Trung Quốc sẽ
là một vụ cá cược rủi ro. Các ngành công nghiệp của nước này đang thống trị một
số lĩnh vực quan trọng – bao gồm công nghệ năng lượng mặt trời và gió – và
ngành xe điện của họ cũng vượt trội hơn phần còn lại của thế giới. Ba trong số
các công ty xây dựng hàng đầu thế giới (gồm cả công ty có doanh thu hàng năm lớn
nhất) là của Trung Quốc. Nước này đã tìm đủ mọi cách để đảm bảo quyền tiếp cận
các khoáng sản và kim loại quan trọng, và dần dần có thể ở vào vị trí từ chối
quyền tiếp cận của những nước khác. Có đủ mọi lý do để kỳ vọng Trung Quốc sẽ tiếp
tục là một chủ thể kinh tế lớn trong tương lai xa. Nhưng câu hỏi lớn là liệu họ
có vượt qua được Mỹ, và để Mỹ vĩnh viễn tụt lại phía sau trong hầu hết các khía
cạnh của sức mạnh kinh tế, hay hai bên sẽ ngang hàng với nhau. Ngay cả khi biết
câu trả lời cho câu hỏi này, bạn vẫn còn lâu mới biết mình nên lo lắng đến mức
nào.
2, Các biện pháp soát xuất khẩu của Mỹ có hiệu quả
không?
Cách bạn trả lời câu hỏi đầu tiên phụ thuộc một
phần vào việc bạn có tin rằng cuộc thương chiến của chính quyền Biden chống lại
Trung Quốc sẽ thành công hay không. Bằng cách ngăn Trung Quốc tiếp cận chất bán
dẫn tiên tiến (và các công nghệ liên quan), Mỹ đang hy vọng duy trì ưu thế công
nghệ trong lĩnh vực quan trọng này. Dù các quan chức Mỹ nhấn mạnh rằng những biện
pháp này chỉ giới hạn trong các quan ngại an ninh quốc gia hẹp (điều mà Cố vấn
An ninh Quốc gia Jake Sullivan mô tả là “sân nhỏ và hàng rào cao”), mục đích thực
sự có lẽ là làm chậm bước tiến công nghệ của Trung Quốc trên diện rộng.
Câu hỏi đặt ra là liệu chiến dịch này có thành
công trong dài hạn hay không. Ngay cả việc phân tách một phần cũng đòi hỏi sự
trả giá, và những hạn chế này sẽ làm chậm sự đổi mới ở Mỹ, chưa kể, các quốc
gia khác phải tuân theo thì chiến dịch của Mỹ mới có thể hoạt động. Các rào cản
công nghệ không bao giờ hiệu quả 100%, và chính sách này mang lại cho Trung Quốc
một động lực lớn để dần trở nên tự chủ hơn. Vì lý do này và những lý do khác,
các chuyên gia thường không đồng ý về mức độ hiệu quả của các biện pháp này.
Đừng quên rằng khi các biện pháp kiểm soát xuất
khẩu phát huy tác dụng – như trường hợp Nhật Bản năm 1941 – thì quốc gia bị nhắm
mục tiêu sẽ không khoanh tay chịu đựng. Trung Quốc đã sẵn sàng trả đũa các công
ty và đồng minh của Mỹ, và các biện pháp đối phó của họ có thể không dừng lại ở
đó.
Tuy nhiên, điểm mấu chốt là nếu bạn tin rằng
chiến dịch này sẽ hoạt động hiệu quả, thì bạn sẽ bớt lo lắng hơn về thách thức
dài hạn mà Trung Quốc đặt ra đối với vị thế bá chủ của Mỹ hoặc với trật tự toàn
cầu hiện có. Nếu bạn tin rằng chiến dịch này chỉ hiệu quả trong một thời gian
chứ không phải mãi mãi, hoặc nó cuối cùng sẽ gây ra phản ứng dữ dội ở Trung Quốc
và một số quốc gia quan trọng khác, thì bạn nên lo lắng nhiều hơn.
3, Tập Cận Bình là Mao Trạch Đông hay Lý Quang Diệu
mới?
Sự trỗi dậy nhanh chóng của Trung Quốc đã bắt
đầu dưới “sự lãnh đạo tập thể” thời hậu Mao, dù thực ra Đặng Tiểu Bình là “người
đứng đầu trong số những người ngang hàng” trong hệ thống phân cấp của Đảng Cộng
sản Trung Quốc. Tuy nhiên, ngày nay, Tập đã tập trung quyền lực ở một mức độ
chưa từng thấy kể từ thời Mao, và đã nuôi dưỡng một sự sùng bái cá nhân giống
như Mao, theo đó những ý tưởng của ông được cho là không thể sai lầm và những
quyết định của ông là không thể bị nghi ngờ.
Để cho một người nắm giữ quyền lực không được
kiểm soát trong một quốc gia thường là công thức dẫn đến thảm họa. Không có con
người nào lại không thể sai lầm, và việc để một người đầy tham vọng và quyết
tâm tự do hành động mà không bị kiểm soát sẽ làm tăng khả năng mắc phải những
sai lầm lớn và không được sửa chữa trong một thời gian dài. Bạn chỉ cần nghĩ tới
Đại Nhảy Vọt đầy thiếu sót của Mao (gây ra nạn đói giết chết hàng triệu người),
hoặc thiệt hại mà Trung Quốc phải gánh chịu trong Cách mạng Văn hóa. Nếu những
ví dụ này chưa đủ, hãy xem cái giá phải trả cho những quan điểm tai hại của Tổng
thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan về chính sách tiền tệ, hoặc mớ hỗn độn xảy
ra sau khi Elon Musk tiếp quản mạng xã hội trước đây được gọi là Twitter.
Chắc chắn, vẫn có một số cá nhân đặc biệt, những
người liên tục đánh bại thị trường và không bao giờ mắc sai lầm nghiêm trọng.
Các nhân vật như Warren Buffett hoặc Lý Quang Diệu đã tiệm cận mức độ thông
thái này, nhưng phần lớn các nhà lãnh đạo đều còn thiếu sót. Quan điểm của tôi
là tương lai gần và trung hạn của Trung Quốc phụ thuộc rất nhiều vào việc liệu
Tập Cận Bình có khôn ngoan bằng một nửa những gì ông ta nghĩ hay không. Ông rõ
ràng là một thiên tài trong việc củng cố quyền lực – như được thấy trong cuộc
thanh trừng gần đây đối với cựu Ngoại trưởng Tần Cương và một số sĩ quan quân đội
hàng đầu – nhưng ông cũng mắc sai lầm trong quản lý đại dịch, kìm hãm một số
ngôi sao sáng nhất của nền kinh tế Trung Quốc, và đã chứng kiến sự suy giảm
hình ảnh toàn cầu của nước này. Và càng tích lũy được nhiều quyền lực, thì các
quyết định chính sách của ông dường như càng tồi tệ hơn. Những người bi quan về
triển vọng kinh tế của Trung Quốc có lẽ đã lưu tâm đến thực tế rằng Tập có thể
sẽ giữ chức vụ này cả đời.
4, Liệu châu Á có cân bằng hiệu quả?
Một trong những thất bại lớn của Tập Cận Bình
là đã không làm nhiều hơn để ngăn cản các nước láng giềng của Trung Quốc tham
gia vào lực lượng đối trọng với Bắc Kinh. Sự trỗi dậy của Trung Quốc chắc chắn
khiến các quốc gia châu Á khác lo ngại, nhưng việc công khai tuyên bố tham vọng
toàn cầu của Trung Quốc, áp dụng “chính sách ngoại giao chiến lang,” phản ứng
thái quá trước những hành vi được cho là xem thường, và sử dụng chiến thuật cắt
lát salami hung hăng ở Đài Loan và Biển Đông đã khiến vấn đề trở nên càng tồi tệ
hơn.
Kết quả là gì? Ấn Độ và Mỹ tiếp tục xích lại gần
nhau hơn, và giờ đây, họ cùng với Nhật Bản và Australia tham gia Đối thoại An
ninh Bốn bên. Thỏa thuận AUKUS đã củng cố quan hệ chiến lược (và hợp tác an
ninh) giữa Mỹ, Australia, và Vương quốc Anh. Nhật Bản đang nhanh chóng tăng chi
tiêu quốc phòng và hàn gắn quan hệ với Hàn Quốc. Xa hơn, Liên minh châu Âu dần
ít hứng thú với đầu tư từ Trung Quốc, và dư luận ở châu Âu và châu Á đã trở nên
thận trọng hơn nhiều đối với vai trò toàn cầu của Trung Quốc.
Tuy nhiên, vẫn chưa rõ hiệu quả cuối cùng của
các biện pháp này. Như tôi từng nhận xét, một liên minh cân bằng ở châu Á sẽ phải
đối mặt với các vấn đề quan trọng về hành động tập thể, và châu Âu sẽ không đảm
nhận vai trò chiến lược chính ở đây. Khoảng cách địa lý giữa các quốc gia này
là rất lớn (có thể khiến một số nước quyết định rút lui nếu rắc rối ở xa họ),
không ai muốn mất hoàn toàn quyền tiếp cận thị trường Trung Quốc, và các nước
như Hàn Quốc và Nhật Bản có một quá khứ đầy rắc rối. Nhiều quốc gia trong số
này có thể muốn để Chú Sam xử lý Trung Quốc trong khi họ chỉ là kẻ ăn theo, điều
này sẽ làm suy yếu khả năng răn đe, và cuối cùng có thể dẫn đến phản ứng dữ dội
tại Mỹ. Cũng chính những quốc gia này thường có xu hướng lo lắng nếu Mỹ trở nên
quá đối đầu, bởi họ không muốn chịu thiệt hại trong một cuộc đụng độ Mỹ-Trung.
Ngày nay, Mỹ và các đối tác châu Á của họ đang
tích cực cân bằng – như kỳ vọng của lý thuyết cân bằng quyền lực/ cân bằng đe dọa
– nhưng liệu họ có làm đủ hay không thì gần như không thể đoán trước. Nếu câu
trả lời là đủ, Trung Quốc sẽ khó mà trở thành bá quyền châu Á và nguy cơ chiến
tranh sẽ giảm xuống. Nếu câu trả lời là không đủ, có lẽ bạn nên lo lắng hơn một
chút. Phần lớn vấn đề phụ thuộc vào việc liệu Mỹ có thể lãnh đạo một liên minh
dễ bị chia rẽ và tìm ra điểm cân bằng giữa làm quá nhiều và làm quá ít hay
không. Và ai sẽ muốn đặt cược vào điều đó?
5, Phần còn lại của thế giới sẽ làm gì?
Vấn đề sau cùng không phải là về Trung Quốc,
mà là về cách phần còn lại của thế giới sẽ phản ứng. Một mô hình rõ ràng đang nổi
lên: Các quốc gia châu Á lo lắng nhất về Trung Quốc đang xích lại gần nhau và
hướng về Mỹ; phần lớn châu Âu miễn cưỡng đi theo sự dẫn dắt của Mỹ, bởi họ vẫn
phụ thuộc vào sự bảo vệ của Mỹ và do đó không có nhiều sự lựa chọn; Nga cũng có
rất ít sự lựa chọn ngoài việc gắn bó với cường quốc đối tác duy nhất của mình;
và các cường quốc tầm trung trên khắp thế giới đang phòng bị nước đôi, tìm cách
đa dạng hóa chuỗi cung ứng chiến lược (về thương mại và đầu tư, quan hệ ngoại
giao và hỗ trợ quân sự), đồng thời cố gắng tránh phải chọn phe. Đối với Nam Phi,
Ả Rập Saudi, Brazil, và một số quốc gia khác, sự cạnh tranh giữa Trung Quốc và
Mỹ là cơ hội để hai cường quốc này loại bỏ lẫn nhau, còn họ thì hưởng lợi từ mối
quan hệ với cả hai.
Quan trọng là ai trong hai cường quốc mạnh nhất
sẽ chơi trò chơi mới này một cách hiệu quả nhất. Trong 30 năm qua, Mỹ đã nhiều
lần bỏ lỡ thiện chí ở các nước đang phát triển, và những thất bại của họ đã tạo
cơ hội cho Trung Quốc. Nhưng các hành động của chính Trung Quốc – bao gồm Sáng
kiến Vành đai và Con đường được ca tụng – lại không phải là yếu tố thay đổi cuộc
chơi mà nhiều người mong đợi. Nhìn về phía trước, chúng ta sẽ thấy một trật tự
thế giới trông giống thời kỳ đầu Chiến tranh Lạnh đến mức đáng ngạc nhiên: Mỹ
liên kết với châu Âu, phần lớn Đông Á và Thái Bình Dương, Trung Quốc liên kết với
Nga và một số nước đang phát triển chủ chốt, trong khi các cường quốc tầm trung
khác dao động giữa hai bên. Đội hình cuối cùng sẽ không phải là một đội hình
hoàn hảo, và một số người chơi sẽ đổi đội, nhưng mô hình tổng thể giống với mô
hình mà chúng ta từng thấy trước đây.
Ngoài ra, vẫn còn những điều ta chưa biết được.
Nếu bạn thực sự muốn lo lắng về Trung Quốc, hoặc nếu thổi phồng mối đe dọa là một
phần trong mô tả công việc của bạn, thì bạn luôn có thể tin vào những tình huống
đáng sợ mà người ngoài gần như không thể hiểu được. Nỗi sợ Cộng sản (Red Scare)
hồi thập niên 1950 là một ví dụ điển hình: Nhiều người Mỹ thực sự tin rằng xã hội
của họ đang bị xâm nhập và phá hoại bởi rất nhiều người giả vờ là công dân yêu
nước, nhưng thực chất lại bí mật trung thành với các lãnh chúa độc ác của Điện
Kremlin. Những nỗi sợ kiểu này đã bị thổi phồng quá mức nhưng cũng khó bác bỏ,
vì làm sao ta có thể biết được những suy nghĩ và lòng trung thành sâu kín nhất
của người khác?
Dưới góc độ này, chúng ta nên hiểu như thế nào
về câu chuyện gần đây trên tờ New York Times mô tả những nỗ lực của Mỹ
nhằm tìm kiếm và loại bỏ mã độc mà tin tặc Trung Quốc được cho là đã bí mật cài
vào cơ sở hạ tầng quan trọng của Mỹ, có lẽ là để làm gián đoạn hoặc trì hoãn phản
ứng quân sự của Mỹ trước một cuộc xung đột trong tương lai? Những lo ngại về một
Trân Châu Cảng trên không gian mạng đã xuất hiện từ lâu, nhưng bài báo cho rằng
mối nguy đang thực sự hiện hữu. Tuy nhiên, rất khó để biết chúng ta nên lo lắng
đến mức nào vì không ai biết mức độ hiệu quả của loại mã độc này, và không ai
có thể chắc chắn 100% rằng không có những mã độc thậm chí còn nguy hiểm hơn
đang ẩn nấp đâu đó mà các chuyên gia an ninh mạng của chúng ta vẫn chưa tìm thấy.
Có lẽ chúng ta nên thực sự lo lắng, nhưng điều
gây ấn tượng với tôi về bài viết của tờ Times, dựa trên các cuộc phỏng vấn
với các quan chức chính quyền cấp cao giấu tên (nghĩa là rò rỉ thông tin một
cách chính thức), là nó hầu như không nhắc đến những nỗ lực của Mỹ để làm điều
tương tự ở Trung Quốc. Bài báo có trích lời một quan chức Trung Quốc phàn nàn về
các cuộc tấn công mạng mà nước này phải đối mặt, mà ông nói rằng hầu hết đến từ
“các nguồn ở Mỹ,” nhưng còn lại thì bài báo không đề cập đến điều mà các chiến
binh mạng của Mỹ đang làm. Thật khó để tin rằng Trung Quốc đã cài đặt phần mềm
độc hại trong cơ sở hạ tầng quan trọng của Mỹ suốt nhiều năm, nhưng những thiên
tài được tài trợ dư dả ở Cơ quan An ninh Quốc gia hoặc Bộ Tư lệnh Mạng Mỹ lại
chỉ đang chơi trò phòng thủ. Nếu sự thực đúng là vậy, thì chúng ta nên lo lắng
về một vấn đề khác, lớn hơn.
Tóm lại thì, ta nên sợ hãi đến mức nào? Tôi
không biết. Nếu lịch sử là một bài học, thì Mỹ nhiều khả năng đang phản ứng
thái quá, hơn là phản ứng dưới mức, trước một thách thức có thể đến từ Trung Quốc,
và sự nhiệt tình hiện tại của lưỡng đảng trong việc đối đầu với Trung Quốc trên
nhiều mặt trận đã củng cố dự đoán này. Nhưng việc bạn nghĩ chúng ta đang làm
quá nhiều hay quá ít phụ thuộc phần lớn vào cách bạn trả lời năm câu hỏi được
liệt kê ở trên. Tôi sẽ vô cùng biết ơn nếu một số chuyên gia về Trung Quốc cùng
nhau cố gắng thu hẹp phạm vi bất đồng. Sẽ tốt hơn nữa nếu họ làm như vậy một
cách công khai và trình bày nguồn gốc cũng như lý do của họ càng chi tiết càng
tốt, để những người quan tâm đến các câu hỏi này có thể có những cuộc tranh luận
đầy đủ thông tin hơn về câu hỏi chiến lược quan trọng này.
---------------------------
Stephen M. Walt là chuyên gia bình luận của Foreign
Policy và là giáo sư về quan hệ quốc tế tại Đại học Harvard.
Nguồn: Stephen M. Walt, “Here’s How Scared of China You Should Be,” Foreign Policy, 07/08/2023
No comments:
Post a Comment