Lại
nói chuyện thiết chế và cá nhân
https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid03227F8XgbVNHWDEZ7iGtCSQiRNBUjG9wwiZ9ENKKZBB73zg73Yy9QRE1Qnv9WRUwVl&id=100059910855657
Sau khi
tôi đăng cái tus nói về ông Nguyễn Quang Tuấn và cơ chế, có một số bạn
vào tranh luận, lại vẫn luẩn quẩn câu chuyện con gà – quả trứng. Ở đây nói thêm
cho rõ.
Ông Montesquieu – một nhà triết học chính trị khai sáng lỗi lạc, nói:
dân sống lâu dưới quyền chuyên chế thì không biết đến đạo đức là gì nữa. Từ nhận
thức này, những người như ông mới đề xướng lên cái thuyết tam quyền phân lập, để
phá vỡ chuyên chế, xây nên nền dân trị mà cải tạo mọi mặt của đời sống, trong
đó có con người.
Nếu không có cái hiểu biết căn bản mà nay đã trở nên thường thức ấy, có
lẽ ông và Âu – Mỹ nói chung đến giờ vẫn còn mở lớp dạy đạo đức cho cán bộ… Và rồi
cả thế giới vẫn đang chìm đắm trong các giáo điều vô ích, mà xã hội thì cứ băng
hoại vô phương cứu vãn.
Như thế, Chí Phèo khi nói “Ai cho tao lương thiện” là đã gần như đạt đến
độ minh triết xuất thần trong một khắc, đến mức chẳng có mấy cách biệt với nhà
triết học lỗi lạc kia! Nhiều người sẽ nói rằng, nhưng Chí Phèo là một thằng bần
cố nông say rượu, còn ông Tuấn là một giáo sư, sao có thể mang ra mà so sánh!
Không, ở đây chúng ta phải nhìn con người và xã hội trong tất cả chiều kích của
nó: sự tha hóa, chứ không phải chỉ chuyện tham nhũng.
Chí ban đầu vốn không phải là một thằng nát rượu, Chí hiền như đất, Chí
có ước mơ bình dị mà lương thiện, Chí chăm chỉ làm việc, Chí không phải kẻ lưu
manh. Lúc còn trai tráng, trước sự quyến rũ của bà Ba, Chí chỉ thấy nhục nhã chứ
không sung sướng gì. Nhưng rồi Chí tha hóa, từ một người lương thiện, Chí trở
nên lưu manh, rồi thành quỷ dữ, sau 7 – 8 năm bị quyền lực của Bá Kiến (kẻ đại
diện cho nền cai trị) đẩy vào tù.
Ừ thì đấy là nông dân thất học, nhưng còn Hộ, còn Thứ, cũng của Nam
Cao, thì sao? Tất cả đều tha hóa. Một kẻ nhân hậu có tài và có khát vọng cao đẹp
chỉ muốn tạo lập một sự nghiệp để đời, nhưng rồi miếng ăn và sự tàn nhẫn của xã
hội đã đẩy Hộ trượt dài. Hắn đã viết những thứ văn chương nhạt nhẽo bất lương để
kiếm tiền nuôi miệng và cứu vợ con. Rồi từ một người lấy tình thương làm lẽ sống,
hắn trở nên vũ phu, hắn đánh vợ đuổi con, hắn thành một con thú dữ. Nam Cao cảnh
cáo chúng ta cách đây gần một thế kỷ về sự hủy hoại con người bởi một chế độ/xã
hội bất công và vô luân. Và Chí Phèo trở thành cái loa phát ngôn cho ông. Những
người có đầu óc lành mạnh đều hiểu được cái chân lý ấy. Hãy đọc Nguyễn Huy Thiệp
những năm 80 thì rõ thêm, sự tha hóa đã ăn vào tận sâu vào bọn tiến sĩ và tầng
lớp có học nói chung. Trong Tướng về hưu, một cô vợ bác sĩ khoa sản mang thai
nhi về nuôi chó becgie kinh doanh trước mặt một ông chồng ươn hèn là nhà vật lý
nổi tiếng. Trong cái thế giới “không có vua” ấy, người ta chỉ thấy một bầy người
gồm đủ cả đồ tể đến trí thức, nhưng sống như súc vật, “Ai đồng ý bố chết thì
giơ tay”.
Hãy nhìn vào lịch sử Việt Nam suốt gần một thế kỷ qua. Những Trần Đức
Thảo, Nguyễn Mạnh Tường có phải là những trí tuệ sáng chói của dân tộc ta? Những
Nguyễn Hữu Đang, Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm…, có phải là những tài năng lớn của
dân tộc ta? Một Nhân văn – Giai phẩm đủ giết chết cả một thế hệ tài hoa và khí
phách bậc nhất. Ai đã đánh họ? Chính những cây bút lừng lẫy như Xuân Diệu, Huy
Cận, Nguyễn Đình Thi, v.v., đã hạ thủ dưới sự chỉ đạo của bề trên. Cả hai thế hệ
ưu tú ấy đã bị hủy hoại theo những cách không giống nhau, một là con mồi và một
là đồ tể.
Hãy nhìn rộng ra, ở bất kỳ nơi đâu trên thế giới mà chuyên chế/độc tài
ngự trị, ở đó lụi bại, đặc biệt là nhân tính. Sự lụi bại không chỉ thô thiển
như việc tham nhũng, nó có muôn ngàn lối khác nhau: hoặc là trở nên lưu manh
tha hóa, hoặc là trở nên độc ác tàn nhẫn, hoặc là hèn đi, hoặc vô cảm, zombie…
Xã hội có một sức mạnh hủy diệt mà không một cá nhân đơn độc nào có thể chống lại
được. Hữu Loan có thể coi là một nhân cách kiên cường bậc nhất trong thế kỷ 20
của Việt Nam, ông không bị hư hỏng về tư cách như những người cùng thời nhưng
ông đau khổ và đầy lòng bi phẫn. Bản thân điều đó cũng đã là một sự phá hủy
lương thức của con người rồi. Đó là chưa nói tới một tài năng như ông, nếu
không rơi vào vũng bùn ấy thì có thể ông còn nhiều, nhiều nữa những “màu tím
hoa sim” để để lại cho đời, chứ không đến nỗi ngày ngày vào núi thồ đá kiếm ăn
và chết mòn nơi thôn cùng xóm vắng. Hãy đọc những “Người xa lạ”, “Huyền thoại
Sisyphe” của A. Camus; “Hóa thân”, “Vụ án” của F.Kapka; “Buồn nôn” của J.P.
Sartre… để thấy tình trạng này ở chiều kích nhân loại trong các hoàn cảnh lịch
sử đặc biệt của nó.
Trong tiếng thét của các nhà tư tưởng và tiếng khóc của các nhà văn,
chúng ta sẽ luôn nghe thấy giọng phê phán xã hội một cách dữ dội và tiếng kêu
hãy cứu lấy con người bằng cách thay đổi cái xã hội tàn bạo đã ăn thịt con người.
Chỉ có những kẻ điếc mới không nghe thấy những thanh âm ấy.
Xã hội cũng giống như một bàn cờ, ở đó giá trị của mỗi cá nhân luôn phụ
thuộc vào cái cấu trúc (thế cờ) của cả bàn cờ ấy. Việc dịch chuyển bất kỳ một
quân cờ nào cũng sẽ lập tức làm thay đổi giá trị của tất cả. Một thế cờ tốt nhất
chính là một thiết chế xã hội mà tất cả những quân cờ đều phát huy được ý nghĩa
và sức mạnh của mình. Trong hiểu biết cơ bản này, không kẻ ngu ngốc nào lại cố
đi tìm cách thay một quân cờ gỗ bằng một quân cờ kim cương để hi vọng rằng mình
sẽ chiến thắng trong cuộc đấu.
Tại sao nhân tài đổ về nước Mỹ còn chất xám thì chảy
khỏi Việt Nam? Tại sao chúng ta không có phát minh sáng chế, tại sao chúng ta không có
thành tựu khoa học kỹ thuật, tại sao chúng ta nghèo nàn lạc hậu, tại sao và tại
sao? Ta hay nhắc câu của Tản Đà, “Nước bốn ngàn năm vẫn trẻ con”, là vì sao?
Con người ở đâu trên thế giới thì cũng cơ bản giống nhau, không có chủng tộc
nào ưu việt; những đất nước có một dân chúng khỏe khoắn, văn minh, trí tuệ và
trưởng thành là bởi họ được sống trong các thiết chế tiến bộ. Cũng là một dân tộc
đấy, tại sao Hàn Quốc và Triều tiên lại khác nhau đến thế, cả về mọi mặt của xã
hội đến phẩm chất con người?
Bất cứ kẻ nào cũng phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình, tất
nhiên, điều ấy chẳng cần phí thời gian bàn cãi làm gì. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở
đó và yên tâm rằng, bỏ tù hay rao giảng đạo đức là đủ, thì bao nhiêu cuộc cách
mạng mà nhân loại đã đổ máu, tù đày, thống khổ, là vì cái gì? Các nước dân chủ
Anh, Pháp, Mỹ v.v., đâu phải từ trên trời rơi xuống, đó là thành quả của những
cuộc cách mạng gian nan và trường kỳ. Không ai biện minh cho Chí Phèo cả, Chí
Phèo đáng chết. Nhưng Bá Kiến còn đáng chết hơn. Và quan trọng là điều này: nếu
không có Bá Kiến thì rất có thể sẽ không có Chí Phèo; nhưng một khi đã có Bá Kiến
thì chắc chắn Chí Phèo được sinh ra, không chỗ này thì chỗ khác, không kẻ này
thì kẻ kia. Không gì có thể bào chữa cho Hộ cả, nhưng nếu không muốn có hàng
triệu anh Hộ trong cuộc đời thì hãy thay đổi cái bàn cờ nơi Hộ chỉ là một quân
cờ. Việc mang anh ta ra giáo huấn hay đấu tố, được thôi, nhưng chẳng có ý nghĩa
gì hết cho những thằng Hộ khác trong hiện tại và cả tương lai.
Con người là một sản phẩm của hoàn cảnh, “ở bầu thì tròn ở ống thì
dài”, đó là chân lý. Thức ngộ cái chân lý ấy để làm gì? Không phải để buông
xuôi, cũng không phải để đi sửa từng trái trái dưa, mà là thay/phá cái khuôn.
Không lựa bầu hay ống nữa, phải để mỗi loài cây trái được phát triển tự nhiên
trong một môi trường rộng lớn, khoáng đạt và tự do để chúng phát huy hết vẻ đẹp
và sự hữu ích của mình.
Việc phê phán mỗi cá nhân hay phê phán dân chúng nói chung chỉ có ý
nghĩa chừng nào sự phê phán ấy nhằm đánh thức nơi mỗi người cái ý thức cải tạo
môi trường, cải tạo xã hội. Phan Châu Trinh đã dành cả đời để làm công việc
này. Ông không “chửi dân” một cách chung chung như chửi những những kẻ xấu xa tồi
tệ, ông chỉ ra cho họ thấy rằng, họ tệ như vậy là vì xã hội, và muốn thay đổi
cái xã hội ấy thì họ phải trở thành những công dân mang ý thức công lợi để rồi
cùng nhau thiết lập một thế cờ mới. Chỉ có như thế, đời họ, đời con cháu họ mới
được sống trong lẽ công bằng, tự do và tốt lành.
Nếu Phan Châu Trinh chỉ hô hào bỏ tù những kẻ làm sai hay thuyết giáo
“độc thiện kỳ thân” thì ông đã chẳng đáng được hậu thế nhắc đến. Cái vĩ đại của
ông là ở chỗ, không ngừng phê phán dân tộc mình, nhưng là để họ gắng gỏi mà đứng
dậy tự gánh vác lấy một cuộc đổi thay. Thảm hại thay, ngày nay hậu duệ của ông
đã không mấy ai còn nhớ đến điều ấy nữa, họ vẫn chỉ muốn đập chết những con ruồi
bẩn thỉu chứ không muốn dọn đống rác, vì dọn đống rác thì vất vả và nguy hiểm,
lại không có cơ hội nói đạo lý mà làm sang cho mình.
No comments:
Post a Comment