Immanuel Wallerstein với lý
thuyết Hệ thống Thế giới Hiện đại và Trung tâm-Ngoại vi
Hồ Sĩ Quý*
https://nghiencuuquocte.org/2023/04/22/immanuel-wallerstein-ly-thuyet-he-thong-the-gioi-hien-dai/
Lời Ban Biên tập: Lý thuyết Hệ
thống thế giới hiện đại (Modern World-Systems Theory) mà trong đó, quan niệm
về trung tâm và ngoại vi (Core – Peripheral Theory) đóng vai trò là cách tiếp cận
chủ yếu, khám phá những quan hệ hiện thực đã kiến tạo nên hệ thống thế giới
ngày nay, là một trong những lý thuyết khoa học xã hội đồ sộ nhất thế kỷ
20. Người đề xuất lý thuyết này là Wallerstein, nhà xã hội học nổi tiếng
người Mỹ.
*
Suốt từ thập niên 1970 đến nay, bằng lý thuyết của
mình, Wallerstein đã có tiếng nói ở hầu hết các sự kiện nóng của thế
giới. Lý thuyết của ông, trên thực tế đã thu hút được sự quan tâm đặc biệt
của giới khoa học và giới chính trị ở hầu khắp các nước. Sách của Wallerstein được
xuất bản bằng nhiều thứ tiếng. Tên tuổi của ông được giảng dạy ở khắp các giảng
đường. Không chỉ đóng vai trò là cách tiếp cận cho nhiều công trình nghiên cứu
khoa học, lý thuyết Wallerstein còn là phương pháp luận cho việc hoàn
thiện “Khoa học Lịch sử toàn cầu” (Universal History), trực tiếp làm cơ sở cho Ủy
ban Gulbenkian về tái cấu trúc khoa học xã hội[1] và
truyền cảm hứng cho một số phong trào chính trị xã hội trên khắp thế giới. Tại
các tổ chức của Liên Hợp Quốc như UNESCO, UNDP, FAO… suốt mấy chục năm qua, lý
thuyết của Wallerstein thường xuyên được sử dụng như một công cụ hữu hiệu để chống
nghèo đói và giải quyết các vấn đề kinh tế – xã hội.[2]
Ở Việt Nam trước thập niên 1990, Wallerstein hầu như
không được nhắc tới. Chỉ trong những năm gần đây, các nhà kinh tế học và xã hội
học mới nói tới “Hệ thống thế giới” và các nhà nghiên cứu văn hóa – xã hội mới
nói tới quan điểm “Trung tâm – ngoại vi” của ông. Tuy thế những hiểu biết về
Wallerstein thể hiện trên sách báo thường khá giản đơn. Không mấy ai chủ tâm đi
sâu vào các lý thuyết, dù là để phê phán hay là để tiếp thu, vận dụng. Thêm vào
đó, trong tiếng Việt, thuật ngữ “Hệ thống thế giới hiện đại” lại gợi lên những
hiểu biết đã có ở Việt Nam về “Lý thuyết hệ thống” (General System Theory) của
Bertalanfly,[3] chứ
không phải về “Modern World-Systems” của Wallersteins. Nói đến tiếp cận hệ thống,
không ít người vẫn nhầm lẫn hệ thống của Bertalanfly với hệ thống của
Wallersteins. “Trung tâm và ngoại vi” cũng thế, các khái niệm này được hiểu
không hẳn đã trùng với các khái niệm “Lõi và ngoại vi” (Core – Peripheral) như
thuật ngữ gốc mà Wallersteins đã sử dụng làm khái niệm công cụ của học thuyết
Modern World-System.
Với bài viết này, chúng tôi muốn góp phần khắc phục
tình trạng nói trên.
.
1. Vài nét về Wallerstein
Immanuel Maurice Wallerstein Sinh ở New York
ngày 28/9/1930. Tại Đại học Columbia, New York, ông được đào tạo cả ba trình độ
– Cử nhân năm 1951, Thạc sĩ năm 1954, và Tiến sĩ năm 1959. Ngoài Columbia,
Wallerstein còn học và nghiên cứu tại Đại học Oxford – Anh, Đại học libre de
Bruxelles – Bỉ, Đại học Paris 7-Pháp, và Đại học Nacional Autonoma – Mexico.
Từ năm 1951 đến năm 1953, Wallerstein phục vụ
trong quân đội.
Từ năm 1958 đến năm 1971, Wallerstein nghiên cứu
và giảng dạy xã hội học tại Đại học Columbia, New York. Từ năm 1971 đến năm
1976, tại Đại học McGil. Từ năm 1976 đến năm 1999, tại Đại học Binghamton. Và từ
sau năm 2000, tại Đại học Yale.
Những năm 1976 đến 2005 ông là lãnh đạo Trung
tâm Fernand Braudel thuộc Đại học Binghamton, nghiên cứu về kinh tế, hệ thống lịch
sử và các nền văn minh (Fernand Braudel Center for the Study of Economies,
Historical Systems and Civilization). Đây là trung tâm nghiên cứu mang tên nhà
khoa học Fernand Braudel nổi tiếng người Pháp với những tư tưởng kiệt xuất về sự
thống nhất các khoa học. Đây cũng là nơi có các thành viên nhiệt thành ứng dụng
và phát triển cách tiếp cận hệ thống thế giới của Wallerstein.
Trong những năm 1993-1995, Wallerstein là Chủ
tịch Ủy ban Gulbenkian – Ủy ban thuộc UNESCO về tái cấu trúc các khoa học xã hội
nhằm định hướng phát triển khoa học xã hội và nhân văn 50 năm sau đó. Ủy ban
này đi theo khuynh hướng nhìn nhận toàn bộ các khoa học xã hội và nhân văn dưới
cách tiếp cận hệ thống thế giới.[4] Các thành viên của ủy ban đều là các
nhà khoa học nổi tiếng gồm 6 chuyên gia về khoa học xã hội, 2 chuyên gia khoa học
tự nhiên và 2 chuyên gia khoa học nhân văn. Báo cáo của Ủy ban “Open the Social
Sciences” được công bố vào năm 1996 bằng nhiều ngôn ngữ. Bản tiếng Việt của báo
cáo này xuất bản năm 2007 dưới tiêu đề “Khoa học xã hội trên thế giới” do ĐHQG
Hà Nội xuất bản. Tuy nhiên, tiếng vang của báo cáo này không lớn trong khi nó bị
chỉ trích ở nhiều nơi.[5]
Những năm 1994-1998, ông là Chủ tịch Hiệp hội
Xã hội học thế giới.
Với Wallerstein, những người mà ông chịu ảnh
hưởng đã từng được ông nhắc đến là Karl Marx, Fernand Braudel, Sigmund Freud,
Nikolai Kondratiev… Đây là những vĩ nhân rất điển hình cho tư duy duy lý phổ
quát châu Âu. Chắc điều này cũng có ý nghĩa nhất định đối với những hướng
nghiên cứu sau này ở Wallerstein.
Đầu những năm 1960, Wallerstein bắt đầu sự
nghiệp khoa học của mình với những nghiên cứu xã hội học về châu Phi. Với đối
tượng này, việc thống nhất các lý thuyết để nghiên cứu xã hội trong tổng thể
các yếu tố địa lý, văn hóa, kinh tế… của nó được ông quan tâm. Từ đó,
Wallerstein hướng sự chú ý đến những tư tưởng của nhà sử học người Pháp Fernand
Braudel. Ông say mê với ý tưởng về sự thống nhất các khoa học của Braudel trong
bài “Lịch sử và Khoa học xã hội, trong tiến trình dài lâu” (Histoire et
sciences sociales, la longue durée).[6] Đây là bài viết nổi tiếng của
Braudel năm 1958 nhằm đối thoại với cuốn sách của “L’anthropologie structurale”
của Claude Lévi-Strauss.[7] Bài viết này được coi là Tuyên ngôn
về sự thống nhất của các khoa học theo hướng tiếp nối ý tưởng của K. Marx năm
1844 “về sau, khoa học về tự nhiên sẽ bao hàm trong nó khoa học về con người,
cũng như khoa học về con người sẽ báo hàm trong nó khoa học về tự nhiên: Đó sẽ
là một khoa học”. Chính là lấy cảm hứng từ Braudel và Marx,
Wallerstein đã đề xướng và phát triển lý thuyết Hệ thống thế giới hiện đại của
mình.[8]
Đến nay, Wallerstein đã xuất bản hơn 20 cuốn
sách và hơn 300 bài báo khoa học.[9] Phần lớn các tác phẩm đó đều đề cập đến
Hệ thống thế giới và về quan điểm Trung tâm – Ngoại vi. Tác phẩm nào của
Wallerstein cũng được coi là có giá trị, mặc dù quan điểm về hệ thống thế giới
của ông, suốt mấy thập niên từ ngày công bố đến nay, gần như lúc nào cũng nhận
được những ý kiến không tán đồng hoặc phê phán.
2. Hệ thống thế giới hiện đại trong quan niệm của
Wallerstein
Hệ thống thế giới hiện đại, theo Wallerstein,
là tập hợp thực tế các quốc gia hiện đang tồn tại với các trình độ phát triển rất
chênh lệch nhau, nhưng lại có liên hệ hữu cơ với nhau thông qua những quan hệ
bóc lột, bất bình đẳng và thông qua sự cạnh tranh, định đoạt địa vị trung tâm –
ngoại vi, được hình thành từ thế kỷ 16 và đã định hình ở thế kỷ 19 và ngày càng
tỏ ra là bền vững. Hệ thống này sẽ tồn tại dài lâu, có thể vài trăm năm hoặc
hơn thế nữa. Trong thế giới ngày nay, hệ thống này là thực tế không thể lảng
tránh đối với mọi quan điểm, nó quy định toàn bộ đời sống xã hội loài người về
tất cả các phương diện, mà trước hết là về phương diện kinh tế, chính trị và xã
hội. Wallerstein viết: “Hệ thống thế giới là một hệ thống xã hội có ranh giới,
cấu trúc, các nhóm thành phần, các quy tắc pháp lý và các quy tắc cố kết. Sức sống
của hệ thống được tạo thành bởi các lực lượng xung đột – các lực lượng giữ nó
trong trạng thái căng thẳng và phân chia nó ra thành từng nhóm nhỏ không ngừng
cố gắng để xóa bỏ hệ thống hoặc cải tạo hệ thống. Hệ thống có những đặc điểm của
một cơ thể sống, chẳng hạn có tuổi thọ dài hơn nhờ thay đổi đặc trưng của hệ thống
trong một vài quan hệ và trong việc duy trì sự ổn định với xung quanh… Sức sống
của hệ thống phần lớn là tự điều chỉnh, và các động lực phát triển của hệ thống
chủ yếu là động lực bên trong”.[10]
Hệ thống thế giới hiện đại được Wallerstein mô
tả, phân tích và đánh giá – vừa chi tiết vừa khái quát – trong bộ sách “Hệ thống
thế giới hiện đại” gồm 4 tập, lần lượt được xuất bản trong các năm 1974, 1980,
1989 và 2011. Đây cũng là công trình lớn nhất cho tới nay của Wallerstein. Tuy
nhiên, về hệ thống thế giới hiện đại với những nội dung vô cùng phong phú của
nó thì Wallerstein không chỉ trình bày trong bộ sách 4 tập này, mà còn trong
nhiều ấn phẩm khác nữa. Bởi với thời gian gần 40 năm giữa các lần xuất bản cho
từng tập, Wallerstein còn công bố hơn 10 ấn phẩm khác, cũng đều là các công
trình được đánh giá là tầm cỡ, cả về hàm lượng học thuật và cả về số trang ấn
phẩm.
Đối tượng nghiên cứu và trình bày của bộ sách
4 tập này là “Hệ thống thế giới hiện đại” (The Modern World-System). Tuy nhiên
trong các tài liệu, thì đây còn là bộ sách viết về “Lý thuyết phân tích hệ thống
thế giới” (World-Systems Analysis) và về “Cách tiếp cận hệ thống thế giới”
(World-System Approach). Thực ra những cách diễn đạt này không hề mâu thuẫn với
nhau. Vì những điều cơ bản nhất của lý thuyết phân tích hệ thống thế giới và của
cách tiếp cận hệ thống thế giới cũng chính là những nội dung rất cơ bản bộc lộ
trong phân tích hệ thống thế giới.
Điều đáng lưu ý là, lý thuyết hệ thống thế giới
còn gắn liền với quan điểm Trung tâm – Ngoại vi, nên bộ sách 4 tập này cũng thường
được gọi là bộ sách về lý thuyết trung tâm – ngoại vi. Trên thực tế, một số
quan điểm của Wallerstein về hệ thống thế giới hiện đại và về quan điểm Trung
tâm – Ngoại vi còn được trình bày ở các tác phẩm khác, đặc biệt ở “Nền kinh tế
thế giới tư bản chủ nghĩa” xuất bản năm 1979 và “Địa chính trị và địa văn hóa”
xuất bản năm 1991.
Cuốn đầu tiên về lý thuyết hệ thống thế giới của
Wallerstein là “Hệ thống thế giới hiện đại – Tập 1: Nền nông nghiệp tư bản
chủ nghĩa và nguốn gốc châu Âu của nền kinh tế thế giới ở thế kỷ 16” xuất bản
năm 1974.[11] Trong tập này, Wallerstein khẳng định
sự tồn tại của hệ thống thế giới hiện đại. Hệ thống này không phải mới bắt đầu
hình thành hay đang hình thành trong thế kỷ 20, mà ngay từ thế kỷ 15-16 khi chủ
nghĩa tư bản xuất hiện, hệ thống thế giới hiện đại đã hình thành và ngày một định
hình. Sự phát triển không đồng đều là quy luật và là đặc trưng sẽ tồn tại rất
dài lâu của hệ thống thế giới hiện đại. Quan hệ bản chất của hệ thống này và
cũng là của nền kinh tế thế giới là quan hệ không bình đẳng, bóc lột giữa trung
tâm và ngoại vi. nguồn lực bị bóc lột trước hết là vốn và lao động.
Theo Wallerstein quá trình chuyển đổi từ chế độ
phong kiến sang chế độ tư bản chủ nghĩa là một bước chuyển lớn của lịch sử nhân
loại làm xuất hiện hệ thống kinh tế thế giới. Đây là lần đầu tiên một hệ thống
kinh tế bao gồm phần lớn các nền kinh tế của thế giới với các liên kết mới thay
thế biên giới chính trị quốc gia. Kinh tế thế giới mới khác với hệ thống đế chế
trước đó bởi nó không phải là một đơn vị chính trị duy nhất.
Mối liên hệ giữa sức mạnh kinh tế và quyền lực
chính trị đã được Wallerstein đặc biệt nhấn mạnh trong tập này. Theo
Wallerstein, trong thời kỳ phong kiến, quyền lực của các đế chế phụ thuộc vào sức
mạnh của các chính phủ, thông qua độc quyền thương mại kết hợp với sử dụng vũ lực
để chỉ đạo các luồng thương mại từ ngoại vi vào trung tâm. Với phương thức đó,
đế chế có nhu cầu duy trì ranh giới chính trị cụ thể, để nắm giữ quyền kiểm
soát dựa trên công cụ là một bộ máy quan liêu rộng lớn và một quân đội thường
trực.
Bước sang thời kỳ tư bản chủ nghĩa, các tiến bộ
kỹ thuật và khoa học của chủ nghĩa tư bản hiện đại đã tạo điều kiện và cho phép
nền kinh tế thế giới hiện đại mở rộng phạm vi kinh tế của mình vượt ra ngoài
ranh giới chính trị của bất kỳ một đế chế nào. Điều này nằm ngoài mong muốn của
các ông vua. Bước chuyển này khiến một số nhà nước trở thành nhà nước ngoại vi
hoặc nhà nước bán ngoại vi.
Cuốn thứ hai của bộ sách, xuất bản năm 1980 có
tiêu đề “Hệ thống thế giới hiện đại – Tập 2: Chủ nghĩa Trọng thương và sự củng
cố nền kinh tế thế giới giai đoạn 1600-1750”.[12] Trong tập này, Wallerstein mô tả sự
phát triển của hệ thống thế giới và của nền kinh tế thế giới trong khoảng thời
gian tích lũy tư bản sôi sục với chủ nghĩa Trọng thương. Sự đề cao vai trò của
Nhà nước cầm quyền và của giới doanh thương trong hoạt động kinh tế đã làm hệ
thống thế giới và nền kinh tế thế giới được củng cố một cách vững chắc. Pháp,
Hà lan, Anh… trở thành các trung tâm quyền lực chính trị và tư bản chi phối mạnh
mẽ các xu hướng kinh tế – chính trị ở các vùng khác.
Cuốn thứ ba của bộ sách có tiêu đề “Hệ thống
thế giới hiện đại – Tập 3: Cuộc đại bành trướng lần thứ hai của tư bản kinh tế
thế giới, giai đoạn 1730-1840” được xuất bản năm 1989.[13] Trong tập này, Wallerstein đưa ra
những chứng cứ khẳng định, công nghiệp chứ không phải là chủ nghĩa tư bản nông
nghiệp đóng vai trò là đặc trưng của hệ thống thế giới thời kỳ này. Quá
trình chuyển dịch từ sản xuất nông nghiệp sang sản xuất công nghiệp đã làm thay
đổi toàn bộ trật tự chính trị, kinh tế và xã hội. Diện mạo của hệ thống thế giới
giai đoạn này thể hiện ở những đặc trưng:
·
·
Các quốc gia châu Âu tham
gia vào hoạt động thăm dò khai thác các thị trường mới. Chinh phục thuộc địa diễn
ra từ giai đoạn trước, nhưng đến giai đoạn này các nước thuộc địa mới được quan
tâm như một thị trường hoặc một phần của thị trường rộng lớn.
·
Hệ thống các nước Ấn Độ
Dương đã được hấp thụ vào hệ thống thị trường châu Âu như là một sự mở rộng phạm
vi hệ thống. Với sự độc lập của các nước Mỹ Latinh, khu vực này cùng với
các khu vực bị cô lập trước đây trong sự kiềm tỏa của Mỹ đã bước vào nền kinh tế
thế giới như một vùng ngoại vi. Toàn bộ các nước châu Phi và châu Á, kể cả
Trung Quốc, trong thế kỷ 19, vẫn mới chỉ tồn tại như một vùng ngoại vi trong nền
kinh tế thế giới.
·
Các nước thuộc châu Phi
và Châu Á trở thành khu vực ngoại vi; điều này cho phép các nước có thuộc địa ở
khu vực này tăng cường vị thế trung tâm của họ.
·
Trong giai đoạn này, các
nước thuộc khu vực trung tâm chuyển dần cơ cấu sản xuất từ nông nghiệp sang
công nghiệp. Giữa thế kỷ 18, Anh trở thành quốc gia có sản xuất công nghiệp
đứng đầu châu Âu và thế giới. Năm 1900, chỉ có 10% dân số nước Anh còn
tham gia sản xuất nông nghiệp.[14] Sự chuyển dịch sản xuất đã khiến
các trung tâm có các chính sách khuyến khích phát triển công nghiệp trong các
vùng ngoại vi và bán ngoại vi. Châu Âu cũng trở thành trung tâm của xuất khẩu
các sản phẩm công nghiệp.
Wallerstein cũng phân tích kỹ và chỉ ra một sự
thật khá giản đơn là, sự mở rộng hệ thống thế giới diễn ra chẳng có gì là bí hiểm
và khó hiểu cả, mà chỉ là bằng con đường thương mại hóa. Tất cả các nguồn lực
bao gồm tài nguyên, đất đai và cả lao động và các mối quan hệ kinh tế, chính trị…
đều bị “thương mại hóa” và trở thành hàng hóa trong một thị trường mà mệnh lệnh
định giá trao đổi được phát đi từ trung tâm, dựa trên sức mạnh công nghiệp và sức
mạnh thực dân.
Cuốn thứ tư của bộ sách có tiêu đề “Hệ thống
thế giới hiện đại – Tập 4: Chủ nghĩa tự do ôn hòa chiến thắng. Giai đoạn 1789 –
1914”.[15] Với giai đoạn này, Wallerstein khẳng
định sự xác lập vững chắc của chủ nghĩa tư bản thế giới với nền kinh tế thế giới
đã ở quy mô và phạm vi toàn cầu. Đó chính là sự chiến thắng của hệ thống thế giới
hiện đại.
Trong tập này Wallerstein còn chú ý bác bỏ
quan điểm về sự tồn tại của một “Thế giới thứ ba” dù hiểu theo bất kỳ một nghĩa
nào đó. Theo ông “Thế giới thứ ba” chỉ là cách gọi làm sai lệch bản chất của những
quốc gia và những khu vực bị bóc lột – những quốc gia ngoại vi và những vùng
ngoại vi. Wallerstein tuyên bố chỉ có một thế giới được kết nối bởi mạng lưới
phức tạp của các mối quan hệ kinh tế – tức là trong thế giới hiện đại chỉ có
duy nhất một nền “kinh tế thế giới” (World-Economy) hoặc là một “Hệ thống thế
giới” (World-System), trong đó sự phân bổ vốn, các nguồn lực và lao động diễn
ra theo sự cạnh tranh không cân bằng giữa các trung tâm với các ngoại vi và giữa
các vùng trung tâm với nhau.
Theo Wallerstein, nền kinh tế tư bản chủ nghĩa
của tất cả các nước trên thế giới sẽ sống và vận hành theo nhịp điệu của “bước
sóng Kondratieff” với sự lặp lại của các chu kỳ khoảng 60 năm.[16]
Nói tóm lại, tư tưởng đáng giá nhất trong bộ
sách 4 tập và trong những tác phẩm kinh tế học chính trị khác của Wallerstein
là ông đã khẳng định và chứng minh bằng những lập luận và những chứng cứ thực
chứng về sự tồn tại của Hệ thống thế giới hiện đại. Theo Wallerstein, lịch
sử thế giới hiện đại bao gồm không giới hạn các quốc gia dân tộc luôn xích
mích, mâu thuẫn, tranh giành quyền lợi. Và đó chính là Hệ thống thế giới hiện đại
duy nhất, được xác lập từ cuối thế kỷ 19 mà loài người đang sống. Biên giới quốc
gia chỉ làm cho hệ thống thế giới hiện đại gắn kết thêm bởi các các vấn đề dân
tộc, chính trị rắc rối và phức tạp. Nền kinh tế thế giới hiện đại cũng là duy
nhất với nghĩa như vậy. Các nước thuộc Hệ thống xã hội chủ nghĩa sau này cùng với
các nước nghèo đói, chậm phát triển Á, Phi… cũng là những thành phần hữu cơ của
Hệ thống thế giới đó.
Cách tiếp cận này được gọi là Cách tiếp cận Hệ thống
thế giới.
Hệ thống thế giới hiện đại, theo Wallerstein sẽ
còn rất lâu nữa mới là hệ thống theo đồng nhất về văn hóa, chính trị và kinh tế.
Nó là hệ thống duy nhất bởi đặc trưng của nó là sự khác biệt, thậm chí khác biệt
cơ bản trong phát triển xã hội, tích lũy quyền lực chính trị và tích lũy vốn.
Những khác biệt này, theo Wallerstein sẽ tồn tại rất dài lâu, chứ không chỉ tồn
tại như một tàn dư hoặc như một sự bất thường mà người ta nghĩ có thể sẽ khắc
phục được khi hệ thống phát triển.
Wallerstein quy trách nhiệm nặng nề cho các nước
phương Tây phát triển về sự lạc hậu của các vùng ngoại vi mà người ta thường gọi
là “thế giới thứ ba”. Ông chủ trương tiếp tục tư tưởng của Marx về chủ nghĩa đế
quốc, về bóc lột, về lao động và tiến bộ xã hội. Tư tưởng chống Mỹ của
Wallerstein cũng rõ ràng và nhất quán qua nhiều thập niên. Cách tiếp cận Hệ thống
thế giới của Wallerstein có ảnh hưởng lớn và được hưởng ứng trong giới khoa học
tại hầu hết các nước. Lý thuyết hệ thống thế giới đã tác động rất lớn đến xu hướng
xem xét lịch sử như là một quá trình toàn cầu duy nhất. Sự ra đời của chuyên
ngành lịch sử toàn cầu (Universal History) cũng ít nhiều có công đóng góp của
Wallerstein.
Wallerstein chắc chắn không phải là người
Mác-xít. Cũng chắc chắn ông không phải là Tân-Mác-xít. Nhưng ở phương Tây, rất
nhiều người vẫn mặc nhiên coi Wallerstein là môn đệ của Marx. Còn ở các nước
Xô-viết trước đây, Wallerstein lại bị kỳ thị và trước những năm 1990, sách của
ông cũng không được xuất bản. Một học giả Mỹ Latinh nhận xét rằng: “Các tác phẩm
của Wallersteins là phương pháp luận nằm đâu đó ở giữa Marx và Weber, cả hai đều
là nguồn cảm hứng quan trọng đối với sự sáng tạo của Wallersteins”.[17]
3. Lý thuyết trung tâm – ngoại vi của
Wallerstein
Như đã nói ở trên, lý thuyết của Wallerstein về
hệ thống thế giới hiện đại chứa trong nó cách nhìn, cách tiếp cận thế giới theo
quan điểm trung tâm – ngoại vi. Quan hệ trung tâm – ngoại vi là quan hệ cơ bản,
quan hệ bản chất, xác định diện mạo của hệ thống thế giới hiện đại. Phân tích hệ
thống thế giới hiện đại, người ta buộc phải sử dụng cách tiếp cận trung tâm –
ngoại vi. Ngược lại, khi sử dụng cách tiếp cận trung tâm – ngoại vi, thế giới
ngày nay sẽ hiện ra như là một hệ thống thế giới đang tồn tại.
Tuy tư tưởng về quan hệ trung tâm – ngoại vi
có mặt cả 4 cuốn sách đồ sộ “Hệ thống thế giới hiện đại”, nhưng cũng được trình
bày tương đối rõ ở hai tác phẩm “Nền kinh tế thế giới tư bản chủ nghĩa” xuất bản
năm 1979 và trong “Địa chính trị và địa văn hóa” xuất bản năm 1991.
Tác phẩm “Nền kinh tế thế giới tư bản chủ
nghĩa” của Immanuel Wallerstein được xuất bản năm 1979.[18] Đây là sách tuyển chọn các tiểu luận
của ông về các vấn đề kinh tế của chủ nghĩa tư bản thế giới khi triển khai các
nghiên cứu về hệ thống thế giới hiện đại. Nội dung cuốn sách chủ yếu hướng sự
phân tích vào những trạng thái cơ bản về sự đối lập trong chủ nghĩa tư bản, về
mâu thuẫn giữa tư sản với vô sản và giữa các trung tâm với các vùng ngoại vi.
Cuốn sách còn bàn đến sự tăng trưởng mang tính nhịp điệu theo chu kỳ, những cuộc
khủng hoảng và những biến đổi thực tế của chủ nghĩa tư bản với tính cách là một
hệ thống thế giới đã ngày càng làm cho hệ thống thế giới mạnh thêm và những lý
do khiến nền kinh tế tư bản chủ nghĩa đích thực trở thành nền kinh tế thế giới. Cuốn
sách tập hợp ý kiến của Wallerstein tại nhiều cuộc thảo luận về mối quan hệ giữa
giai cấp và ý thức dân tộc.
“Địa chính trị và địa văn hóa: các bài tiểu luận
về sự biến đổi của hệ thống thế giới”[19] là tập tiểu luận thứ ba gồm các bài
viết của Wallerstein viết từ năm 1982 đến năm 1989, xuất bản năm 1991. Những
bài viết trong cuốn sách cung cấp quan điểm Wallerstein về các sự kiện của thời
kỳ này, đặc biệt là để giải thích những sự kiện đáng nhớ trong năm
1989. Wallerstein cho rằng sự sụp đổ của chế độ xã hội chủ nghĩa và sự suy
giảm bá quyền của Mỹ trong hệ thống thế giới tính đến năm 1989 là có cũng một
nguyên nhân. Đó là suy giảm mang tính chu kỳ của nền kinh tế thế giới. Theo
Wallerstein, người ta sẽ không thể hiểu được sự sụp đổ của hệ thống cộng sản, sự
hợp nhất châu Âu và sự suy yếu tương đối của Mỹ nếu không tính đến sự suy giảm
mang tính chu kỳ của nền kinh tế thế giới trong hệ thống thế giới.
Khi phân tích sự phát triển của văn hóa trong
xu thế thách thức đối với sự thống trị của quan điểm địa văn hóa, Wallerstein
đã nêu những quan điểm mới của mình về văn hóa. Những ý tưởng của ông là
khá độc đáo và gây tranh cãi suốt từ ngày đó đến nay tại tất cả các ngành khoa
học xã hội. Trong cuốn sách và sau đó là tại các diễn đàn, bằng nhiều cách
khác nhau Wallerstein khẳng định:[20]
·
·
Không có địa văn hóa
trong ba thế kỷ đầu tiên của hệ thống thế giới, tức là trong thời kỳ trước Cách
mạng tư sản Pháp 1789.
·
Với cuộc Cách mạng Pháp,
địa văn hóa xuất hiện như một sự đối lập căng thẳng giữa ba hệ tư tưởng – Chủ
nghĩa bảo thủ (Hữu), Chủ nghĩa tự do (Trung tâm) và Chủ nghĩa xã hội (Tả).
·
Chủ nghĩa tự do
(Liberalism) là ý thức hệ hiện hữu trong suốt hai thế kỷ từ năm 1789 đến
năm1989. Tuy nhiên, nó sụp đổ cùng một lúc với chủ nghĩa xã hội hiện thực vào
năm 1989.
·
Chủ nghĩa bá quyền Mỹ,
cùng với “thời kỳ hiện đại” (Modern Age) của lịch sử bắt đầu từ 500 năm trước,
đã đến giai đoạn kết thúc. Một “thời kỳ mới” xuất hiện, đó là “thời kỳ hỗn loạn
mới” (New chaos Age), một “thời kỳ đen tối” (Dark Age) sẽ tiếp tục cho đến khi
một hệ thống văn minh mới được thành lập từ 2025-2050.
Các khái niệm trung tâm – ngoại vi, theo
Wallerstein, gắn liền với mô hình của kiểu quan hệ thống trị trong thế giới hiện
đại dựa trên sự phân bổ không công bằng về các nguồn lực trong nền kinh tế, và
thể hiện qua các thể chế được định đoạt ở các quốc gia trung tâm. Trung tâm giữ
địa vị thống trị, chi phối và quyết định, trong khi các vùng ngoại vi có xu hướng
bị cô lập, bị lệ thuộc và chịu thiệt thòi. Hội chứng thống trị – phụ thuộc này
tác động mạnh mẽ vào cơ cấu kinh tế và trao đổi, cũng như phân bổ các nguồn lực.
Trong sự phát triển của các không gian kinh tế, mức độ tương phản và đối lập giữa
trung tâm – ngoại vi được thể hiện rõ nhất khi trung tâm xác lập được địa vị thống
trị của mình. Đó cũng là lúc “trạng thái cân bằng” giữa các vùng kinh tế được
thường xuyên tuyên truyền như một mục tiêu của chính sách phát triển của các quốc
gia. Dĩ nhiên, các trung tâm quyền lực về chính trị và thương mại không phải
lúc nào cũng giả dối trong sự truyên truyền này. Tuy vậy, nhiều hạn chế và rào
cản đã làm giảm sự thành công của những mục tiêu dân túy đó. Sức mạnh quán tính
của trung tâm truyền thống, tham vọng và sự năng động của những trung tâm mới nổi,
thường có xu hướng cản trở hoặc ngăn chặn một trạng thái cân bằng giữa các khu
vực kinh tế – xã hội trong sự phát triển.[21]
Sự thu hút hướng tâm của các vùng trung tâm
trong lịch sử đã gây nên các làn sóng di cư trong nước và quốc tế, làm mạnh
thêm dòng chảy tài chính và thương mại từ ngoại vi vào trung tâm. Hơn nữa,
chính sách kinh tế ở cấp khu vực hoặc quốc gia thường ưu tiên cho các lợi ích của
các vùng trung tâm. Mật độ dân số, số lượng các đơn vị bầu cử và số lượng các đại
diện chính trị, khi quan hệ trung tâm – ngoại vi được mở rộng, cũng làm tăng
thêm tình trạng mất cân đối cao giữa các khu vực.[22]
https://miro.medium.com/v2/resize:fit:640/1*m9l80tasd7d05BWgd5eLkQ.gif
Mô hình diễn tả sự chuyển dịch giữa trung tâm và ngoại vi trong một tài
liệu của Liên Hợp Quốc
Do đó, khu vực trung tâm trở thành “Trung tâm
của sự tích lũy – Centers of Accumulation” ngày càng lớn, làm duy trì và sâu sắc
thêm sự phát triển không đồng đều. Việc khai thác mạnh mẽ các nguồn tài nguyên
và tạo ra các cơ hội kinh tế mới, kết hợp với chính sách khuyến khích các vùng
trung tâm, đã kích thích sự xuất hiện của những trung tâm mới. Điều này thách
thức quan điểm cho rằng trật tự địa kinh tế có xu hướng là không gian tĩnh và
ít biến đổi. Trật tự địa kinh tế, trên thực tế và đặc biệt rõ trong thế giới hiện
đại, được hỗ trợ bởi sự di động của các nguồn lực, dòng chu chuyển thương mại
và dòng chảy của lực lượng lao động. Sức mạnh kinh tế và quyền lực chính trị,
do vậy, ít xuất phát từ yếu tố địa lý đơn thuần, mà là từ quy luật của sự kiểm
soát các công cụ sản xuất.[23]
Ở phạm vi quốc gia, trung tâm gồm những vùng thịnh
vượng và phát triển nhất của một quốc gia, thường là các thành phố lớn, thủ đô,
cảng chính, các khu đô thị và công nghiệp lớn… Vùng trung tâm được hưởng lợi
nhiều nhất từ hệ thống kinh tế thế giới tư bản chủ nghĩa.
Trong giai đoạn hệ thống thế giới xuất hiện
vào thế kỷ 15-16, phần lớn phía tây bắc châu Âu như Anh, Pháp, Hà Lan… đã phát
triển như khu vực trung tâm đầu tiên. Nền chính trị của các quốc gia này cũng
phát triển mạnh bởi chính phủ trung ương có bộ máy quan liêu rộng rãi, có đội
quân lính đánh thuê hùng hậu. Giai cấp tư sản địa phương của trung tâm nắm quyền
kiểm soát thương mại và chiết khấu thặng dư thương mại quốc tế phục vụ cho lợi
ích riêng của họ. Dân số nông thôn cũng được tăng thêm nhờ số lượng những người
không có ruộng đất nhưng làm công ăn lương tại các trang trại và làm thuê ở
nông thôn. Việc chuyển đổi từ nghĩa vụ kiểu nhà nước phong kiến sang tư bản đã khuyến khích sự nổi lên của những người
nông dân độc lập hoặc tiểu chủ nông dân thôn mới. Còn những nông dân nghèo thì
di chuyển đến các thành phố, cung cấp lao động giá rẻ cho dịch vụ và sản xuất ở
đô thị. Sản xuất nông nghiệp thời kỳ tích lũy tư bản tăng trưởng với ưu thế
ngày càng lớn của người nông dân thương mại trong các ngành sản xuất, chăn nuôi
gia súc và công nghệ nông nghiệp.
Đối diện với trung tâm là các vùng ngoại vi.
Các khu vực ngoại vi của hệ thống kinh tế thế giới thiếu các chính phủ trung
ương mạnh hoặc bị kiểm soát bởi các quốc gia khác, các tiểu bang khác. Xuất khẩu
nguyên liệu thô vào trung tâm và tham gia guồng máy lao động bị cưỡng chế là một
thực tế có ở khắp mọi vùng ngoại vi. Trung tâm chiếm đoạt thặng dư của các ngoại
vi bằng quan hệ thương mại bất bình đẳng. Hai khu vực Đông Âu, đặc biệt là Ba
Lan và Mỹ Latinh, thể hiện rõ đặc điểm của các khu vực ngoại vi. Ở Ba Lan, vua
bị mất quyền lực vào tay giai cấp quý tộc và Ba Lan đã trở thành nơi xuất khẩu
lúa mì hàng đầu vào toàn bộ châu Âu hồi thế kỷ 17-18.
Bán ngoại vi chiếm một vị trí trung gian giữa
trung tâm và ngoại vi. Các quốc gia bán ngoại vi có thể di chuyển đến một cấp độ
cao hơn hoặc thấp hơn trong xu thế muốn thoát khỏi địa vị ngoại vi. Các khu vực
bán ngoại vi thường hình thành bằng cách đại diện cho một vùng trung tâm bị suy
giảm hoặc từ một vùng ngoại vi cố gắng cải thiện vị trí tương đối của mình
trong hệ thống kinh tế thế giới. Bán ngoại vi là vùng đệm giữa trung tâm và ngoại
vi. Thời kỳ đầu, thế kỷ 15-16, Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha là những trung tâm
kinh tế suy giảm và trở thành bán ngoại vi. Các nước thực dân này nhập khẩu
vàng và bạc từ các thuộc địa của mình ở Mỹ Latinh, chủ yếu bằng lao động cưỡng
chế. Nhưng toàn bộ thặng dư này lại chỉ để trả cho hàng hóa nhập khẩu từ các nước
trung tâm như Anh và Pháp, chứ không hề giúp gì cho sự hình thành nền sản xuất
chính quốc và thuộc địa. Ý, miền nam nước Đức, và miền nam nước Pháp cũng rơi
vào tình cảnh tương tự. Hạn chế trong thu hút vốn từ ngân hàng quốc tế, chi phí
sản xuất cao và hàng hóa chất lượng thấp đã khiến các vùng này không còn chiếm
ưu thế trong thương mại quốc tế và không được hưởng lợi như vùng trung tâm.
Đến thế kỷ 19, hầu như tất cả khu vực trên
trái đất đều có liên hệ với nền kinh tế tư bản chủ nghĩa thế giới.
Về phương diện kinh tế, theo Wallerstein, nếu
phải lấy những chỉ báo thể hiện rõ nhất tình trạng phân biệt giữa trung tâm và
ngoại vi thì chỉ báo đó là, mức đầu tư về cơ sở hạ tầng, mức độ ưu tiên các hoạt
động kinh tế – xã hội và chất lượng sống của cư dân.
Điều Wallerstein lưu ý và nhấn mạnh là, các trạng
thái trung tâm hay ngoại vi của bất kỳ một quốc gia hoặc của một khu vực nào đó
của thế giới, không phải là bất biến và không cố định về mặt địa lý. Điều này
cũng tương tự như quan niệm của các lý thuyết về dịch chuyển các nền văn minh.
Có những khu vực bán ngoại vi hoạt động như một ngoại vi của trung tâm và lại
là một trung tâm của các ngoại vi khác. Vào cuối thế kỷ 20, khu vực này gồm
Đông Âu, Trung Quốc, Brazil hay Mexico… Ở các nước bán ngoại vi này, vùng ngoại
vi và vùng trung tâm cùng tồn tại trong cùng một vị trí.[24] Theo Wallerstein, tình trạng bóc lột,
sự bất công, bất bình đẳng… sở dĩ có xu hướng được duy trì là do các chính sách
và tham vọng của mọi trung tâm là muốn kéo dài vĩnh cửu tình trạng kém phát triển
và thua thiệt ở các vùng ngoại vi. Tuy nhiên, quy luật cạnh tranh tư bản chủ
nghĩa, trái với mong muốn chủ quan của các trung tâm, lại cũng giúp cho các
vùng ngoại vi có hy vọng thay đổi trật tự hiện hành. Và trong sự đối lập khắc
nghiệt về lợi ích như vậy, hệ thống thế giới hiện đại cùng với nền kinh tế thế
giới tư bản chủ nghĩa ngày càng lớn mạnh.
Nói tóm lại, theo Wallerstein, quan hệ trung
tâm – ngoại vi với bản chất cạnh tranh, đối lập gay gắt của nó là quan hệ rất đặc
trưng cho sự phát triển phức tạp của nền kinh tế thế giới và của hệ thống thế
giới hiện đại kể từ thế kỷ 16 đến ngày nay. Ở quan hệ này sẽ còn diễn ra sự dịch
chuyển thứ hạng (trung tâm, bán ngoại vi, ngoại vi) không dễ dự báo giữa các quốc
gia, giữa các bộ phận cấu thành của nó trong nhiều thế kỷ nữa cùng với sự phát
triển của hệ thống thế giới hiện đại. Trung tâm trong mối quan hệ với các vùng
ngoại vi có mối quan hệ phụ thuộc không đối xứng. Trung tâm thống trị ngoại vi,
bóc lột ngoại vi bằng cách chiếm lấy các nguồn lực tự nhiên và nguồn lực con
người của ngoại vi. Cách thức bóc lột vừa thô bạo vừa tinh vi. Ngoại vi thì
luôn có xu hướng ly tâm khỏi sức hút của trung tâm, tìm mọi cách thay đổi trật
tự hiện hữu và vừa công khai vừa ngấm ngầm thực hiện nhu cầu sống còn đó. “Toàn
bộ cuộc chơi của các lực lượng chính trị thế giới phụ thuộc vào cuộc đấu tranh
và sự đối đầu của nó (ngoại vi) với trung tâm”.[25]
.
* GS.TS., Nguyên Viện trưởng Viện Thông tin Khoa học xã hội, Viện
Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. hosiquy.thongtin@gmail.com. Bài đã
đăng Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội số 7 (379)/2014.
——————-
Chú thích:
[1] Xem: Gulbenkiaan
Commission on the Restructuring of the Social Sciences. http://www2.binghamton.edu/fbc/publications/gulbenkian.html
[2] Xem: United Nations: World
Systems Theory. http://schoolworkhelper.net/united-nations-world-systems-theory
[3] General Systems
Theory (viết tắt GST) là lý thuyết thuộc lĩnh vực điều khiển học (Cybernetics)
được khởi xướng bởi nhà sinh vật học Ludwig von Bertalanffy. GST cho phép phát
hiện cấu trúc, các thành phần của hệ thống và các nguyên tắc vận hành của hệ thống
đó. GST cho phép nhiều khoa học cùng sáng tạo những đồ án liên ngành, đa ngành
để ứng dụng. Trên thực tế, GST được ứng dụng rất rộng rãi trong nhiều lĩnh vực
từ xã hội đến tự nhiên và công nghệ, kỹ thuật, tâm lý… Xem: Bertalanfly’s
General Systems Theory. http://www.mind-development.eu/systems.html //
General Systems Theory: A Knowledge Domain in Engineering Systems. http://web.mit.edu/esd.83/www/notebook/gst.pdf
[4] xem: Wallerstein,
Immanuel (sep., 1976). A World-System Perspective on the Social
Sciences. The British Journal of Sociology, Vol. 27, No. 3, Special Isue.
History and Sociology. c. 343-352. http://www2.southeastern.edu/Academics/Faculty/jbell/wallerstein.pdf
[5] xem: Burawoy,
Michael. Provincializing the Social Sciences. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.200.9970&rep=rep1&type=pdf
[6] Braudel, Fernand
(1958). Histoire et Sciences sociales: La longue durée. http://scienzepolitiche.unical.it/bacheca/archivio/materiale/139/seminario%20gunderfrank/Braudel.%20Longue%20dur%C3%A9e.pdf
[7] Lévi-Strauss,
Claude (1962). L’anthropologie structurale. La Pense’e saugave.
Plon 1962. https://ia600300.us. archive.org/16/items/anthropologiestr00levi/anthropologiestr00levi.pdf
[8] Marx, Karl. Bản
thảo kinh tế – triết học năm 1844. K. Marx và F. Engels (2000). Toàn
tập, tập 42. Nxb CTQG. tr. 179.
[9] xem: Wallerstein CV. http://binghamton.edu/fbc/about-fbc/IW-cv-2013.pdf
[10] Wallerstein,
Immanuel. 1974. The modern World-System. vol.I: Capitalist Agriculture
and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century. New
York: Academic Press. p. 347.
[11] Wallerstein,
Immanuel. (1974). The Modern World-System, vol. I: Capitalist
Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth
Century. New York/London: Academic Press.
[12] Wallerstein,
Immanuel (1980). The Modern World-System, vol. II: Mercantilism
and the Consolidation of the European World-Economy, 1600-1750. New
York: Academic Press.
[13] Wallerstein,
Immanuel (1989). The Modern World-System, vol. III: The
Second Great Expansion of the Capitalist World-Economy, 1730-1840’s. San
Diego: Academic Press.
[14] Xem: Modern
History Sourcebook: Summary of Wallerstein on World System Theory. http://www.fordham.edu/HALSAll/MOD/Wallerstein.asp.
[15] Wallerstein,
Immanuel (2011). The Modern World-System IV: Centrist
Liberalism Triumphant, 1789–1914. Berkeley: University of California
Press.
[16] Làn sóng Kondratiev
(Kondratiev Waves’) hay Lý thuyết đại chu kỳ (Grand supercycles) là lý thuyết dự
báo nền kinh tế thế giới mang tên nhà khoa học Nga Kondratiev. Theo lý thuyết
này, một chu kỳ của nền kinh tế thế giới là 60 năm (+/- một năm hoặc lâu hơn).
Sự thăng trầm, tiến lui hay khủng hoảng của nó đều theo chu kỳ gồm 4 giai đoạn
mà đôi khi được các nhà kinh tế mô tả như là 4 mùa Xuân Hạ Thu Đông. N.D.
Kondratiev (1892-1938) là nhà kinh tế người Nga, người đề xướng học thuyết về
các chu kỳ kinh tế sóng Kondratiev. Ông cũng là người thiết kế Chính sách NEP
những năm 1920 ở Nga. Kondratiev đã nhận dạng được các chu kỳ kinh tế kéo dài
trong khoảng thời gian khoảng từ 50 đến 60 năm. Quan điểm của Kondratiev không
được Stalin ủng hộ. Ông bị bắt năm 1930 và bị bắn năm 1938.
Xem: Черепков А. Теория “Длинных волн”
Н.Д. Кондратьева. http://www.marketing.spb.ru/read/article/a45.htm // Циклы Кондратьева. http://avmol51.narod.ru/172.html
[17] Martínez – Vela, Carlos A. (2001). World
Systems Theory. http://thebasebk.org/wp-content/uploads/2013/08/The-Modern-World-System.pdf
[18] Wallerstein,
Immanuel (1979). The Capitalist World-Economy. Cambridge
University Press.
[19] Wallerstein,
Immanuel (1991). Geopolitics and Geoculture: Essays on the Changing
World-System. Cambridge: Cambridge University Press.
[20] Xem: Dussel,
Enrique (2002) “Debate on the Geoculture of the World-System”. Trong sách:
I.Wallerstein-A.Clesse, The World we are entering 2000-2050, Dutch
University Press, The Netherlands, 2002, pp. 239-246. http://www.ifil.org/dussel/textos/c/2003-338.pdf
[21] Xem: Stadel, Dr.
Christoph. Core Areas and Peripheral regions of Canada: Landscapes of
Contrast and challenger. http://www.ub.edu/medame/PRStadel.pdf
[22] Xem: Гусева,
Светлана Юрьевна (2003). Проблема взаимодействия культур центра и
периферии Римской империи:На анализе жизни и творчества Луция Аннея Сенекитема. диссертация.
кандидат философских наук. Санкт-Петербург.
[23] Xem: Yeates,
Maurice (1998): The Industrial heartland: Its Changing Role and
Internal Structure. In: MCCAnn, Larry and Angus GUnn (eds.): Heartland and
Hinterland. A Regional Geography of Canada. Scarborough, 116.
[24] Xem:
Wallerstein. World-Systems Analysis: An Introduction. http://www.iwallerstein.com/alternatives-the-united-states-confronts-the-world/
[25] Davidovich, V.E.
(2002). Dưới lăng kính triết học. Nxb. CTQG. Hà Nội. tr. 433.
No comments:
Post a Comment