Jeremy Lent
Nguyễn Trung Kiên dịch
Nguyễn Trung Kiên dịch
06/04/2020
Virus Corona là một thử thách gắt gao về chính trị,
phá hủy và định hình lại các quy tắc hiện hành. Thời đại mới sẽ là một “Trái Đất-Pháo
đài”, hay sẽ là điềm báo của một xã hội đã biến đổi dựa trên một hệ giá trị mới?
NGHĨ LỚN HƠN
Dù bạn nghĩ gì về tác động lâu dài của dịch virus
corona, bạn vẫn có thể nghĩ không đủ lớn.
Cuộc sống của chúng ta đã được định hình lại rất nhiều
trong vài tuần qua, lớn đến nỗi ta khó có thể nhận thấy, ngoài một chuỗi các
tin tức liên tục. Chúng ta đang chuẩn bị ứng phó với cuộc suy thoái mà tất cả
chúng ta đều biết là đang tồn tại, và tự hỏi việc giãn cách xã hội sẽ kéo dài
bao lâu, đồng thời cầu nguyện cho những người thân yêu của chúng ta sẽ sống
sót.
Nhưng, giống như cách dịch bệnh Covid-19 đang lan
truyền theo cấp số nhân, chúng ta cũng cần suy nghĩ về tác động lâu dài theo cấp
số nhân của nó đối với nền văn hóa và xã hội của chúng ta. Một hoặc hai năm nữa,
con virus có thể đã trở thành một phần có thể kiểm soát được trong cuộc sống của
chúng ta. Các phương pháp điều trị hiệu quả có thể sẽ xuất hiện; một loại vắc-xin
có thể sẽ có sẵn. Nhưng tác động của virus corona đối với nền văn minh toàn cầu
của chúng ta mới chỉ được hé lộ. Những gián đoạn lớn mà chúng ta đã và đang trải
nghiệm trong cuộc sống của mình chỉ là những dấu hiệu đầu tiên về một sự chuyển
đổi mang tính lịch sử trong các quy tắc chính trị và xã hội.
Nếu dịch Covid-19 lan rộng nhưng thế giới vẫn vững
vàng và nhanh phục hồi, tác động của dịch có thể được kìm chế và chặn đứng. Các
nhà lãnh đạo sẽ tham khảo lẫn nhau; nền kinh tế tạm thời bị gián đoạn; mọi người
sẽ làm việc trong một thời gian với hoàn cảnh thay đổi, và sau đó, sau cú sốc,
mong muốn được trở lại bình thường. Tuy nhiên, đó không phải là thế giới mà
chúng ta đang sống. Thay vào đó, con virus corona này đang tiết lộ các lỗi mang
tính cấu trúc của một hệ thống đã được định hình trong nhiều thập kỷ và đồng thời
đang dần dần xấu đi. Tạo ra bất bình đẳng kinh tế, hủy hoại sinh thái quy mô lớn
và tham nhũng chính trị lan tràn là tất cả các kết quả của các hệ thống không
cân bằng dựa vào nhau trong trạng thái bấp bênh. Bây giờ, khi một hệ thống mất ổn
định, các hệ thống khác sẽ sụp đổ đồng loạt, một hiện tượng được các nhà nghiên
cứu gọi là “sụp đổ đồng thời”.
Những dấu hiệu đầu tiên của sự mất ổn định mang tính
cấu trúc này mới chỉ bắt đầu hiện ra. Nền kinh tế toàn cầu hóa của chúng ta phụ
thuộc vào hàng tồn kho theo-thời-gian-thực để sản xuất một cách hiệu quả nhất.
Khi chuỗi cung ứng bị gián đoạn thông qua việc đóng cửa các nhà máy và đóng cửa
biên giới, tình trạng thiếu đồ gia dụng, thuốc men và thực phẩm sẽ bắt đầu xuất
hiện, dẫn đến các đợt mua hàng đầy hoảng loạn vốn sẽ chỉ làm trầm trọng thêm
tình hình. Nền kinh tế thế giới đang bước vào thời kỳ suy thoái rất nghiêm trọng,
có thể vượt quá mức độ nghiêm trọng của cuộc Đại khủng hoảng 1929-1933. Hệ thống
chính trị quốc tế - vốn đã sẵn sàng với chủ nghĩa bài ngoại mang tên “nước Mỹ
trước tiên” của Tổng thống Trump và sự thất bại của Brexit - có thể sẽ làm sáng
tỏ thêm, khi mà ảnh hưởng toàn cầu của Hoa Kỳ giảm đi trong khi quyền lực của
Trung Quốc tăng lên. Trong khi đó, phương Nam toàn cầu, nơi Covid-19 mới bắt đầu
cuộc chơi, có thể phải đối mặt với sự gián đoạn với quy mô lớn hơn nhiều so với
phương Bắc toàn cầu vốn giàu có hơn.
CỬA SỔ OVERTON
Vào những thời kỳ bình thường, trong số tất cả các
cách thức có thể để tổ chức xã hội, luôn chỉ có một số ít ý tưởng có thể được
chấp nhận cho các thảo luận chính trị chính thống, được gọi là cửa sổ Overton.
Đại dịch Covid-19 đã mở tung cửa sổ Overton. Chỉ trong vài tuần, chúng ta đã thấy
các ý tưởng chính trị và kinh tế được thảo luận nghiêm túc mà trước đây đã bị
coi là không tưởng hoặc hoàn toàn không thể chấp nhận được, ví dụ như thu nhập
cơ bản phổ quát, sự can thiệp của chính phủ để ngăn chặn người vô gia cư, hay
giám sát nhà nước đối với hoạt động cá nhân. Nhưng hãy nhớ rằng đây chỉ là khởi
đầu của một quá trình sẽ mở rộng theo cấp số nhân của các ý tưởng này trong những
tháng tiếp theo.
Một cuộc khủng hoảng như đại dịch virus corona sẽ có
cách khuếch đại ồ ạt và thúc đẩy nhanh chóng những thay đổi đang diễn ra - những
thay đổi vốn có thể mất hàng thập kỷ sẽ có thể xảy ra chỉ trong vài tuần. Giống
như một cái nồi nung, nó có khả năng làm tan chảy các cấu trúc hiện đang tồn tại
và định hình lại chúng ở mức có thể khiến người ta không thể nhận ra. Hình hài
mới của xã hội sẽ trông như thế nào? Điều gì sẽ là trọng tâm trong cửa sổ
Overton vào thời điểm nó bắt đầu thu hẹp lại?
VÍ DỤ VỀ THẾ CHIẾN II
Chúng ta đang tiến vào vùng lãnh thổ chưa từng được
khám phá, nhưng để có được cảm giác về quy mô của sự chuyển dịch mà chúng ta cần
xem xét, cần nhìn lại cái lần cuối cùng mà thế giới trải qua một sự thay đổi
tương đương: Chiến tranh thế giới thứ hai.
Thế giới trước Đại chiến bị chi phối bởi các cường
quốc thực dân châu Âu vốn đang đấu tranh để duy trì đế chế của họ. Nền dân chủ
tự do đã suy yếu dần, trong khi chủ nghĩa phát-xít và chủ nghĩa cộng sản đang
lên ngôi, chiến đấu với nhau để giành quyền thống trị. Sự sụp đổ của Hội Quốc
Liên dường như đã chứng minh sự bất khả thi của hợp tác toàn cầu giữa các quốc
gia. Trước khi nổ ra trận Trân Châu Cảng, Hoa Kỳ duy trì chính sách trung lập,
và trong những năm đầu chiến tranh, nhiều người tin rằng đó chỉ là vấn đề thời
gian trước khi Hitler và các cường quốc phe Trục xâm chiếm nước Anh và kiểm
soát hoàn toàn châu Âu.
Vài năm sau, thế giới đã thay đổi đến mức hầu như
không thể nhận ra. Khi Đế quốc Anh sụp đổ, địa chính trị toàn cầu bị chi phối bởi
Chiến tranh Lạnh, chia thế giới thành hai khối chính trị dưới sự đe dọa liên tục
của ngày tận thế bởi chiến tranh hạt nhân. Một châu Âu dân chủ xã hội đã thành
lập một liên minh kinh tế mà trước đây không ai có thể tưởng tượng được. Trong
khi đó, Mỹ và các đồng minh đã thiết lập một hệ thống thương mại toàn cầu hóa,
với các tổ chức như Quỹ Tiền tệ quốc tế và Ngân hàng Thế giới, đặt ra các điều
kiện về cách mà “thế giới phát triển” có thể tham gia. Giai đoạn này là nền tảng
“Cuộc tăng tốc vĩ đại”: sự gia tăng lớn nhất, nhanh nhất và bao quát nhất của
các hoạt động của con người suốt chiều dài lịch sử của mình, bao gồm sự bùng nổ
dân số, thương mại, di chuyển, sản xuất và tiêu thụ ở quy mô toàn cầu.
Nếu những thay đổi mà chúng ta sắp trải qua có quy
mô tương tự như vậy, thì làm thế nào một nhà sử học trong tương lai có thể tóm
tắt thế giới tiền-corona vốn sắp sửa biến mất?
KỶ NGUYÊN TÂN TỰ DO
Có thể gọi kỷ nguyên của chúng ta là kỷ nguyên tân tự
do. Cho đến những năm 1970, thế giới sau chiến tranh ở phương Tây được định
hình bởi sự cân bằng không dễ dàng gì giữa chính phủ và khối doanh nghiệp tư
nhân. Tuy nhiên, sau cú sốc dầu mỏ và tình trạng suy thoái do lạm phát và thất
nghiệp tăng mạnh trong giai đoạn đó – vốn là một sự gián đoạn lớn nhất sau chiến
tranh, thì một hệ tư tưởng mới của chủ nghĩa tân cổ điển thị trường tự do chiếm
vị trí trung tâm trong cửa sổ Overton.
Hệ thống giá trị của chủ nghĩa tân cổ điển, vốn đã
trở thành thành lũy kiên cố trong diễn ngôn chính thống toàn cầu, cho rằng con
người là những người theo chủ nghĩa cá nhân, ích kỷ, đầy tính toán, và vì điều
này, chủ nghĩa tư bản thị trường tự do không bị hạn chế sẽ cung cấp một cơ cấu
tổ chức tốt nhất cho mọi nỗ lực của con người. Thông qua sự kiểm soát của chính
phủ, tài chính, kinh doanh và truyền thông, các tín đồ mới đã thành công trong
việc biến thế giới thành một hệ thống dựa trên thị trường toàn cầu hóa, nới lỏng
các biện pháp kiểm soát, làm suy yếu mạng lưới an toàn xã hội, giảm thuế và gần
như phá hủy sức mạnh của lao động có tổ chức.
Chiến thắng của chủ nghĩa tân tự do đã dẫn đến sự bất
bình đẳng lớn nhất trong lịch sử loài người, trong đó (dựa trên số liệu thống
kê gần đây nhất), hai mươi sáu người giàu nhất thế giới có lượng tài sản bằng tổng
tài sản của một nửa dân số toàn thế giới. Chủ nghĩa tân tự do đã cho phép các tập
đoàn đa quốc gia lớn nhất thiết lập sự kìm hãm đối với các hình thức tổ chức
khác, với kết quả là, trong số một trăm thực thể kinh tế lớn nhất thế giới, thì
có tới sáu mươi chín thực thể là các tập đoàn. Việc theo đuổi lợi nhuận không
ngừng và đưa mục tiêu tăng trưởng kinh tế lên trên hết đã đẩy nền văn minh của
loài người vào một quỹ đạo thật kinh hoàng. Khủng hoảng khí hậu không thể kiểm
soát là mối nguy hiểm rõ ràng nhất: Các chính sách hiện tại của thế giới sẽ khiến
Trái Đất tăng hơn 3°C vào cuối thế kỷ này, và các nhà khí hậu học công bố những
cảnh báo đầy nghiêm trọng rằng hệ quả của sự gia tăng nhiệt độ này có thể khiến
mọi thứ trở nên tồi tệ hơn cả những dự đoán tồi tệ nhất, và do đó có nguy cơ đe
dọa đến sự tồn vong của nền văn minh chúng ta. Nhưng ngay cả khi cuộc khủng hoảng
khí hậu được kiểm soát bằng cách nào đó, thì sự tăng trưởng kinh tế liên tục
trong những thập kỷ tương lai sẽ khiến chúng ta phải đối mặt với hàng loạt các
mối đe dọa hiện hữu. Hiện tại, nền văn minh của chúng ta đang hoạt động quá mức
40% so với khả năng bền vững của nó. Chúng ta nhanh chóng làm cạn kiệt các khu
rừng, làm tuyệt chủng các loài động vật, côn trùng, cá, hủy hoại các nguồn nước
ngọt, thậm chí cả lớp đất mặt vốn đang được canh tác. Chúng ta đã vượt qua ba
trong số chín ranh giới xác định không gian hoạt động an toàn của con người, và
GDP toàn cầu dự kiến sẽ tăng gấp đôi vào giữa thế kỷ, kèm theo những hậu quả có
thể không thể đảo ngược và mang tính tàn phá.
Vào năm 2017, hơn 15.000 nhà khoa học từ 184 quốc
gia đã đưa ra một cảnh báo đáng ngại cho nhân loại rằng thời gian sắp hết. Họ
khẳng định: “Sẽ là quá muộn để chuyển hướng khỏi quỹ đạo của sự sụp đổ toàn
hành tinh của chúng ta”. Lời khẳng định này được Ủy ban Liên chính phủ về biến
đổi khí hậu nhắc lại, rằng chúng ta cần “những thay đổi nhanh chóng, sâu rộng
và chưa từng có trong mọi khía cạnh của xã hội” để tránh thảm họa.
Tuy nhiên, trong nỗ lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế,
những cảnh báo này cho đến nay vẫn chưa được thực hiện. Liệu tác động của virus
corona có thể làm thay đổi hiện trạng này hay không?
MỘT “TRÁI ĐẤT-PHÁO ĐÀI”
Có một rủi ro nghiêm trọng rằng, thay vì chuyển hướng
từ quỹ đạo mang tính hủy diệt của chúng ta, thế giới hậu Covid-19 sẽ là một nơi
mà các lực lượng hiện đang thúc đẩy cuộc đua đến địa ngục, đẩy nhanh tiến trình
đi đến thảm họa toàn cầu. Trung Quốc đã nới lỏng luật môi trường để thúc đẩy sản
xuất khi họ cố gắng phục hồi sau đợt bùng phát virus corona ban đầu, còn Cơ
quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ đã tận dụng ngay cuộc khủng hoảng để đình chỉ việc
thực thi các điều luật của mình, cho phép các công ty gây ô nhiễm nhiều như
chúng muốn cho tới khi có thể chỉ ra mối quan hệ giữa những hoạt động gây ô nhiễm
này với đại dịch Covid-19.
Ở quy mô lớn hơn, các nhà lãnh đạo vốn luôn đói quyền
lực trên khắp thế giới đang tận dụng ngay chính cuộc khủng hoảng để kìm hãm quyền
tự do cá nhân và đưa đất nước của họ nhanh chóng tiến tới chủ nghĩa độc tài.
Nhà lãnh đạo Hungary Hungary, Viktor Orban, đã chính thức giết chết nền dân chủ
của đất nước ông vào hôm thứ Hai (30/3) vừa rồi, khi thông qua dự luật cho phép
ông cai trị bằng sắc lệnh, với án tù 5 năm cho những người mà ông xác định là
đang truyền bá thông tin sai lệch. Thủ tướng Cộng hòa Israel Netanyahu đã đóng
cửa các tòa án của đất nước của mình để có thể tránh phiên tòa xét xử tham
nhũng của chính ông ta. Tại Hoa Kỳ, Bộ Tư pháp đã đệ trình yêu cầu cho phép
đình chỉ các thủ tục tố tụng tại tòa án trong trường hợp khẩn cấp, và có nhiều
người lo ngại rằng Trump sẽ lợi dụng tình trạng hỗn loạn để thiết lập thiết
quân luật và cố gắng dàn xếp cho cuộc bầu cử vào tháng 11 tới.
Ngay cả ở những quốc gia vốn luôn tìm cách tránh sự
cai trị độc tài, thì sự gia tăng giám sát dựa trên công nghệ cao đang diễn ra
trên khắp thế giới đang nhanh chóng làm suy yếu quyền riêng tư bất khả xâm phạm
trước đây của công dân. Israel đã thông qua một nghị định khẩn cấp để đi theo sự
dẫn dắt của Trung Quốc, Đài Loan và Hàn Quốc trong việc sử dụng các thông tin định
vị trên điện thoại thông minh của công dân để theo dõi các liên hệ của những
người có kết quả dương tính với coronavirus. Các nhà khai thác di động châu Âu
đang chia sẻ dữ liệu người dùng (cho đến nay được ẩn danh) với các cơ quan
chính phủ. Như Yuval Harari đã chỉ ra, trong thế giới hậu Covid, những biện
pháp khẩn cấp ngắn hạn này có thể trở nên mang tính hiển nhiên.
Nếu những xu hướng này và các xu hướng đang định
hình khác tiếp tục không được kiểm soát, chúng ta có thể nhanh chóng đi đến một
kịch bản nghiệt ngã về cái gọi là “Trái Đất-Pháo đài”, với các khối quyền lực cố
thủ nhằm loại bỏ tự do và các quyền hiến định vốn đã hình thành nền tảng cho thế
giới hậu đại chiến. Chúng ta có thể thấy các nhà nước hùng mạnh giám sát các nền
kinh tế vốn sẽ bị chi phối triệt để hơn nữa bởi một số công ty khổng lồ (như
Amazon, Facebook) có thể kiếm tiền từ cuộc khủng hoảng để các cổ đông của họ được
hưởng lợi.
Khoảng cách giữa “người có” và “kẻ không” thậm chí
còn trở nên nghiêm trọng hơn, đặc biệt là khi các phương pháp điều trị virus được
thương mại hóa nhưng lại có giá thành cao hơn khả năng chi trả của đa số bệnh
nhân. Các quốc gia ở phương Nam toàn cầu, vốn đã phải đối mặt với viễn cảnh
mang tính thảm họa do biến đổi khí hậu, có thể phải đối mặt với sự sụp đổ nếu
virus corona lan tràn trong dân cư của họ, khi mà cùng lúc đó, một cuộc khủng
hoảng toàn cầu khiến họ phải bỏ tiền để duy trì cơ sở hạ tầng tối thiểu. Biên
giới có thể trở thành khu vực quân sự, bóp nghẹt quyền tự do di cư và tự do di
chuyển. Sự ngờ vực và nỗi sợ hãi, vốn đã thể hiện bộ mặt xấu xí của mình trong
các vụ cách ly đầy hoảng loạn đối với các bác sĩ ở Ấn Độ, hay việc mua súng
tăng mạnh lên mức kỷ lục ở Mỹ, có thể trở thành một chứng bệnh địa phương.
XÃ HỘI ĐÃ CHUYỂN BIẾN
Nhưng thực tế không đen tối đến vậy. Quay trở lại những
ngày đầu của Thế chiến II, mọi thứ thậm chí còn đen tối hơn, nhưng động lực cơ
bản mới xuất hiện đã làm thay đổi căn bản quỹ đạo của lịch sử. Thông thường,
chính sự ảm đạm của các thảm họa đã trở thành chất xúc tác cho các yếu tố tích
cực xuất hiện và chiếm ưu thế. Cuộc tấn công của Nhật Bản vào Trân Châu Cảng là
khoản khắc mà sự cân bằng sức mạnh của Thế chiến II thay đổi. Nỗi thống khổ tập
thể để đối phó với sự tàn phá của chiến tranh toàn cầu đã dẫn đến việc thành lập
Liên Hợp Quốc. Sự tàn bạo kinh khủng của các cuộc tàn sát người Do Thái của
Hitler trong các trại tập trung đã dẫn đến sự thừa nhận quốc tế về tội ác diệt
chủng và thúc đẩy sự ra đời Tuyên ngôn Nhân quyền của Liên Hợp Quốc.
Có thể là cái nồi nung kim loại của virus corona sẽ
dẫn đến một sự tan vỡ của các chuẩn mực tân tự do, và sẽ định hình lại các cấu
trúc mang tính chi phối của nền văn minh toàn cầu của chúng ta? Có thể một phản
ứng tập thể quy mô lớn đối với sự độc tài và độc đoán thái quá sẽ dẫn đến sự phục
hưng của các giá trị nhân đạo? Chúng ta đã thấy những dấu hiệu này. Mặc dù cửa
sổ Overton đang cho phép các hoạt động giám sát và độc đoán xâm nhập từ một
phía, nhưng nó cũng mở ra những thực tế và khả năng chính trị mới ở phía bên
kia. Hãy cùng xem xét một số trong số này.
Một xã hội công bằng hơn. Bóng ma của sự sa thải và
thất nghiệp quy mô lớn đã dẫn đến mức độ can thiệp của nhà nước để bảo vệ công
dân và doanh nghiệp ở mức độ không thể tưởng tượng được. Đan Mạch có kế hoạch
trả 75% tiền lương của nhân viên trong các công ty tư nhân bị ảnh hưởng bởi dịch
bệnh, để giữ cho họ và doanh nghiệp của họ vượt qua khủng hoảng. Vương quốc Anh
đã công bố một kế hoạch tương tự để chi trả 80% tiền lương. California đang cho
thuê các khách sạn để làm nởi cho những người vô gia cư, và đã ủy quyền cho
chính quyền địa phương tạm dừng các vụ trục xuất đối với người thuê nhà. Tiểu
bang New York đang thả các tù nhân mắc các tội nhẹ ra khỏi nhà tù của bang. Tây
Ban Nha đang quốc hữu hóa các bệnh viện tư nhân. Thỏa thuận Xanh mới, đã được
xác nhận bởi các ứng cử viên tổng thống hàng đầu của đảng Dân chủ, hiện đang được
thảo luận như là nền tảng chính của chương trình phục hồi kinh tế. Ý tưởng về
thu nhập cơ bản phổ quát cho mọi người Mỹ, được đưa ra một cách táo bạo bởi ứng
cử viên lâu năm của đảng Dân chủ, Andrew Yang, giờ đây đã trở thành một điểm nhấn,
thậm chí ngay cả đối với các chính trị gia đảng Cộng hòa.
Hệ sinh thái ổn định hơn. Virus corona phát huy hiệu
quả trong việc làm chậm tiến trình biến đổi khí hậu và sụp đổ sinh thái, nhiều
hơn so với tất cả các sáng kiến chính sách của thế giới cộng lại. Vào tháng
Hai, lượng khí thải CO2 của Trung Quốc đã giảm hơn 25%. Một nhà khoa học tính
toán rằng số người Trung Quốc đã cứu sống nhờ giảm ô nhiễm không khí cao hơn 20
lần so với những người đã qua đời bởi virus corona. Trong năm tới, chúng ta có
thể thấy sự giảm phát thải khí nhà kính lớn hơn cả các dự bác lạc quan nhất, nhờ
kết quả của sự suy giảm trong hoạt động kinh tế. Như triết gia người Pháp Bruno
Latour đã tweet: “Lần tới, khi các nhà sinh thái học bị chế giễu vì ‘nền kinh tế
không thể hoạt động chậm lại’, họ nên nhớ rằng nó có thể bị đình trệ trong vài
tuần trên toàn thế giới khi nó đủ khẩn cấp”.
Tất nhiên, không ai có thể đề xuất rằng hoạt động
kinh tế nên bị gián đoạn một cách thảm khốc như thế này để đối phó với cuộc khủng
hoảng khí hậu. Tuy nhiên, phản ứng khẩn cấp được khởi xướng rất nhanh bởi các
chính phủ trên khắp thế giới đã cho thấy những gì thực sự có thể xảy ra khi mọi
người đối mặt với những gì họ nhận ra là một cuộc khủng hoảng. Như là kết quả của
các phong trào xã hội chống biến đổi khí hậu, hiện có tới 1.500 đô thị trên
toàn thế giới, chiếm hơn 10% dân số toàn cầu, đã chính thức tuyên bố tình trạng
khẩn cấp về khí hậu. Hiện tại, phản ứng với đại dịch Covid-19 có thể được coi là
một biểu tượng của những gì thực sự có thể xảy ra khi sự sống của con người bị
đe dọa. Đối với tình trạng biến đổi khí hậu, sự cấp bách thậm chí còn lớn hơn cả
đại dịch Covid-19, vì nó trực tiếp đe dọa tới tồn tại của nền văn minh của
chúng ta trong tương lai. Bây giờ, chúng ta đã thấy rằng thế giới có thể phản ứng
đủ mức khi cần thiết, một khi ý chí chính trị của công chúng được thực thi và
xã hội chuyển sang tình trạng khẩn cấp.
Sự gia tăng của tiến trình “địa phương hóa”. Một
trong những đặc điểm xác định của Kỷ nguyên Tân tự do là tiến trình toàn cầu
hóa mang tính phá hủy được dựa trên các quy tắc thị trường tự do. Các tập đoàn
xuyên quốc gia đã đưa ra các điều khoản cho các quốc gia trong việc lựa chọn
nơi hoạt động của họ, dẫn dắt các quốc gia cạnh tranh với nhau để làm giảm các
biện pháp bảo hộ người lao động, trong một cuộc đua xuống đáy. Việc sử dụng
nhiên liệu hóa thạch giá rẻ đã gây ra sự lạm dụng tài nguyên một cách lãng phí
khi các sản phẩm được tung ra khắp thế giới để đáp ứng nhu cầu của người tiêu
dùng do quảng cáo lôi kéo. Tiến trình toàn cầu hóa các thị trường này là một
nguyên nhân chính của sự gia tăng lớn về tiêu dùng của trong Kỷ nguyên Tân tự
do, đe dọa của sự tồn tại của nền văn minh. Trong khi đó, hàng loạt người dân bị
ảnh hưởng bởi sự bất bình đẳng đang gia tăng đã bị thuyết phục bởi những người
theo chủ nghĩa dân túy cánh hữu để chuyển sự thất vọng của họ sang các nhóm bên
ngoài như người nhập cư hoặc các dân tộc thiểu số.
Các tác động của đại dịch Covid-19 có thể dẫn đến sự
đảo ngược của các chuẩn mực mới này. Khi các chuỗi cung bị đứt gãy, các cộng đồng
sẽ tìm đến các nhà sản xuất tại địa phương và trong khu vực của họ để đáp ứng
nhu cầu hàng ngày của mình. Khi một thiết bị tiêu dùng bị hỏng, mọi người sẽ cố
gắng sửa chữa nó thay vì mua một thiết bị mới. Công nhân, vốn vừa mới bị thất
nghiệp, có thể chuyển sang việc làm tại địa phương trong các công ty nhỏ hơn,
phục vụ trực tiếp cho cộng đồng của họ.
Đồng thời, mọi người sẽ ngày càng quen thuộc với việc
kết nối với người khác thông qua các cuộc họp video qua Internet, điều khiến
cho bất kỳ ai ở bất kỳ đâu trên thế giới đều cảm thấy gần gũi nhau. Đây có thể
là một đặc điểm nổi bật của thời đại mới. Ngay cả khi sản xuất được chuyển về địa
phương, chúng ta vẫn có thể thấy sự gia tăng mạnh mẽ trong tiến trình toàn cầu
hóa của các ý tưởng và cách suy nghĩ mới, một hiện tượng được gọi là “địa
phương hóa”. Các nhà khoa học đang hợp tác trên khắp thế giới trong một nỗ lực
tập thể chưa từng có để tìm ra vắc-xin trị Covid-19; và một thư viện đông đảo
trên toàn cầu đang cung cấp một cuốn “Sổ tay công nghệ về virus corona” để thu
thập và chia sẻ những ý tưởng tốt nhất nhằm ứng phó với đại dịch.
Cộng đồng nhân ái. Cuốn sách Rebecca Solnit năm
2009, A Paradise Built in Hell [Một thiên đường được xây dựng dưới địa ngục],
ghi chép lại rằng, trái với niềm tin phổ biến, những thảm họa thường mang lại
những điều tốt đẹp nhất cho con người, khi họ tiếp cận và giúp đỡ những người gặp
khó khăn xung quanh. Với sự trỗi dậy của đại dịch Covid-19, cả thế giới đang
quay cuồng vì một thảm họa ảnh hưởng đến tất cả chúng ta. Phản ứng mang tính
nhân đạo mà Solnit quan sát được ở các vùng xảy ra thảm họa hiện đã lan rộng khắp
hành tinh với tốc độ tương đương với tốc độ truyền nhiễm của chính virus
corona. Các nhóm hỗ trợ lẫn nhau đang hình thành trong các cộng đồng ở khắp mọi
nơi để giúp đỡ những người có nhu cầu. Trang web Karunavirus (Karuna là một từ
tiếng Phạn có nghĩa là lòng trắc ẩn) ghi lại vô số hành động anh hùng hàng
ngày, như ba mươi ngàn người Canada đã bắt đầu phong trào “chăm sóc người lang
thang”, còn các nhà hàng nhỏ được duy trì bởi các cặp vợ chồng tại Detroit buộc
phải đóng cửa và bây giờ đang nấu ăn cho người vô gia cư.
Đối diện với thảm họa, nhiều người đang khám phá lại
rằng họ là một cộng đồng mạnh mẽ hơn họ tưởng rất nhiều, chứ không phải những
cá nhân bị cô lập. Cụm từ “giãn cách xã hội” đang được tái sử dụng một cách hữu
ích thành “giãn cách về mặt vật lý”, do Covid-19 đang đưa mọi người lại gần
nhau hơn trong tình đoàn kết nhiều hơn bao giờ hết.
CUỘC CÁCH MẠNG VỀ CÁC GIÁ TRỊ
Việc khám phá lại giá trị của cộng đồng này có tiềm
năng trở thành yếu tố quan trọng nhất trong việc định hình nên hướng đi của thời
đại tiếp theo. Những ý tưởng mới và những khả năng chính trị rất quan trọng,
nhưng cuối cùng một thời đại được xác định bởi các giá trị cơ bản của nó, trên
đó mọi thứ khác được xây dựng.
Kỷ nguyên Tân tự do được xây dựng dựa trên một huyền
thoại về cá nhân ích kỷ, vốn đã trở thành nền tảng cho các giá trị. Như lời
tuyên bố nổi tiếng của Margaret Thatcher: “Không có thứ gì là xã hội cả. Chỉ có
những người đàn ông, đàn bà riêng lẻ, và những gia đình”. Niềm tin vào cá nhân
ích kỷ này không chỉ là nhân tố phá hoại của cộng đồng, mà nó còn sai về căn bản.
Trên thực tế, từ góc độ tiến hóa, một đặc điểm xác định của loài người là tập hợp
các xung lực ủng hộ xã hội của chúng ta - sự công bằng, lòng vị tha và lòng trắc
ẩn – những phẩm tính khiến chúng ta đồng nhất với một thứ gì đó lớn hơn nhu cầu
cá nhân của chúng ta. Các phản ứng mang tính từ bi đã phát sinh sau đại dịch thật
khiến người ta ấm lòng, nhưng không có gì đáng ngạc nhiên – họ là những con người
với bản tính tự nhiên là luôn có xu hướng đáp ứng những mong đợi của người
khác.
Khi nồi ninh kim loại của virus corona bắt đầu nguội
đi, và một trật tự xã hội mới xuất hiện, tình trạng khẩn cấp hơn về biến đổi
khí hậu và sụp đổ sinh thái sẽ vẫn tiếp tục trở nên ngày càng cấp bách. Kỷ
nguyên Tân tự do đã thiết lập một tiến trình văn minh trực tiếp hướng tới một
nơi không có lối thoát. Nếu chúng ta thực sự chuyển hướng để ra khỏi quỹ đạo thất
bại của mình, thì một kỷ nguyên mới phải được xác định, ở cấp độ sâu nhất,
không chỉ bởi những lựa chọn chính trị hay kinh tế, mà bởi một cuộc cách mạng về
giá trị. Đó phải là một thời đại mà các giá trị cốt lõi của con người về sự
công bằng, tinh thần giúp đỡ lẫn nhau và lòng trắc ẩn là tối quan trọng, vượt
ra khỏi cộng đồng hàng xóm để vươn tới Nhà nước và chính quyền quốc gia, vươn tới
cộng đồng nhân loại và cuối cùng là cộng đồng của tất cả sinh vật chung sống
trên Quả Đất quê hương. Nếu chúng ta có thể thay đổi nền tảng của nền văn minh
toàn cầu của chúng ta từ một nền tảng dựa trên sự giàu có sang một nền tảng
trân trọng sự sống, thì chúng ta có cơ hội tạo ra một tương lai hưng thịnh cho
nhân loại và Trái Đất.
Ở cấp độ này, thảm họa Covid-19 mang lại cho một cơ
hội cho loài người, mà mỗi người chúng ta đều cùng tham gia một cách đầy ý
nghĩa. Tất cả chúng ta đều đang ở trong lò bát quái của virus corona, và những
lựa chọn mà chúng ta cùng thực hiện với nhau, trong nhiều tuần và tháng tới, với
tư cách một tập thể, sẽ xác định hình dạng các đặc điểm của thời đại tiếp theo.
Dù chúng ta có nghĩ lớn đến đâu về những ảnh hưởng trong tương lai của đại dịch
này, chúng vẫn có thể nghĩ lớn hơn. Như ai đó đã từng nói, một cách không thể
rõ ràng hơn: “Lãng phí một cuộc khủng hoảng chính là một sự lãng phí khủng khiếp
nhất”./.
------------------
Jeremy Lent là tác giả của cuốn sách: The Patterning
Instinct: A Cultural History of Humanity’s Search for Meaning, nghiên cứu cách
thức các nền văn hóa khác nhau hình thành ý nghĩa về vũ trụ và cách thay đổi của
các giá trị cơ bản của các nền văn hóa này trong suốt tiến trình lịch sử của
chúng.
Cuốn sách sắp ra mắt của ông, Web of Meaning:
Integrating Science and Traditional Wisdom to Find Our Place in the Universe, sẽ
được xuất bản vào mùa xuân năm 2021 (New Society Press: North America | Profile
Books: UK & Commonwealth). Để biết thêm thông tin, xin mời truy cập trang
Web: jeremylent.com.
Nguồn: Patterns
of Meaning, 5/4/2020
No comments:
Post a Comment