Nguyễn Quốc Tấn Trung - Luật Khoa
17/04/2020
Việc Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump tạm ngừng tài trợ
cho WHO dẫn đến nhiều tranh cãi về sự đúng đắn của quyết định và sự quan trọng
của WHO trong đại dịch. Tuy nhiên, những thông tin về chính bản thân WHO lại được
giới thiệu khá hời hợt bằng tiếng Việt lẫn tiếng Anh. Điều này khiến cho nhiều
độc giả vẫn còn thắc mắc về vai trò, vị trí và tầm ảnh hưởng của WHO trong hệ
thống y tế thế giới.
WHO là gì?
WHO có tên đầy đủ là World Health Organisation, hay Tổ chức Y tế
Thế giới. Đây là một cơ quan chuyên trách bên trong Liên Hiệp Quốc (United
Nations – UN). WHO được thành lập vào năm 1948, ba năm sau khi UN ra đời.
Hiểu đơn giản, bên trong Liên Hiệp Quốc có rất nhiều
cơ quan khác nhau. Theo đó, có sáu cơ quan trọng yếu gồm:
Đại hội đồng (General Assembly), Hội đồng Bảo an (Security Council),
Hội đồng Quản thác (Trusteeship Council – đã ngừng hoạt động thường
xuyên từ năm 1994), Hội đồng Kinh tế Xã hội (Economic and Social Council), Tòa
án Công lý Thế giới (International Court of Justice) và Ban Thư ký
(Secretariat). Những cơ quan này sẽ có ảnh hưởng đương nhiên và ngay lập tức đến
quyền lợi và nghĩa vụ của một quốc gia khi họ trở thành thành viên của
UN.
Ngoài ra, Liên Hiệp Quốc còn có hơn 30 tổ chức
chuyên trách khác với phạm vi ảnh hưởng riêng biệt. Một số tổ chức chắc chắn bạn
đọc đã từng nghe qua trên báo đài Việt Nam, như Quỹ Nhi đồng Liên Hiệp Quốc
(United Nations International Children’s Emergency Fund), Tổ chức Nông lương Thế
giới (Food and Agriculture Organization), Tổ chức Lao động Thế giới
(International Labor Organization), Quỹ Tiền tệ Quốc tế (International Monetary
Fund), Ngân hàng Thế giới (World Bank)… WHO chính là một trong các tổ chức chuyên trách này.
Liên Hiệp Quốc và một số cơ quan chuyên trách. Ảnh:
payourintern.com.
Khác với sáu cơ quan trọng yếu, việc bạn trở thành
thành viên của Liên Hiệp Quốc không đồng nghĩa với việc bạn sẽ có quyền lợi hay
bất kỳ trách nhiệm nào trong các cơ quan chuyên trách. Lý do là vì thông thường
mỗi cơ quan sẽ có một điều ước quốc tế thành lập riêng. Các quốc gia sẽ tự xem
xét xem mình có mong muốn tham gia vào tổ chức đó hay không.
Như vậy, dù chung một mái nhà, cơ chế thành viên của
Liên Hiệp Quốc và WHO là khác nhau.
Cụ thể trong trường hợp Việt Nam, cả hai quốc gia là
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (Bắc Việt) và Việt Nam Cộng hòa (Nam Việt) đều bị từ
chối trở thành thành viên chính thức của Liên Hiệp Quốc cho đến tận năm 1977.
Nhưng chúng ta gia nhập WHO
rất sớm vào năm 1950, dưới danh nghĩa của Quốc gia Việt Nam (State of Vietnam),
lúc này do cựu hoàng Bảo Đại làm Quốc trưởng, một thành viên của khối Liên hiệp
Pháp.
Lãnh đạo và nguồn nhân sự của WHO từ đâu mà
ra?
Như đã nhắc đến ở trên, WHO có một điều ước quốc tế
riêng biệt gọi là Constitution
of the World Health Organisation (tạm gọi là Điều ước thành lập).
Trong đây, chúng ta sẽ biết rõ hơn về cách thức gia nhập, cơ cấu tổ chức, trách
nhiệm tài chính của các thành viên và thủ tục hoạt động.
Dựa
vào văn bản này, WHO do ba cơ quan vận hành:
·
Hội đồng Y tế Thế giới (World Health Assembly – WHA), là tập hợp tất cả các quốc gia thành viên của WHO. Cơ quan này mang tính
chất như là một cơ quan lập pháp, có quyền lực cao nhất trong nội bộ cơ cấu
WHO.
·
Ban Điều hành (Executive Board) bao gồm 34 thành viên có chuyên môn y tế, do WHA bầu ra và hoạt động như
cơ quan chấp hành của Hội đồng. Tuy nhiên, nguyên tắc đồng đều địa lý rất được
coi trọng, như hầu hết các quá trình “bầu cử” khác của Liên Hiệp Quốc. Do đó, mỗi
vùng địa lý sẽ có quyền xác định tối thiểu ba quốc gia cho ghế trong Ban Điều
hành. Cần lưu ý rằng WHA không bầu trực tiếp cho các ứng cử viên cá nhân, mà bầu
ra quốc gia có quyền chỉ định các cá nhân có chuyên môn nói trên. Nhiệm kỳ của
các thành viên Ban Điều hành là ba năm.
Hiện nay, khu vực Đông Nam Á đang có số lượng thành viên tối thiểu là ba. Trong khi châu Âu có số lượng thành viên đông đảo nhất là tám.
Hiện nay, khu vực Đông Nam Á đang có số lượng thành viên tối thiểu là ba. Trong khi châu Âu có số lượng thành viên đông đảo nhất là tám.
·
Cuối cùng là Ban Thư ký (Secretariat) với nhân viên tuyển dụng qua con đường thông thường.
Một phiên họp của Ban điều hành WHO. Ảnh: WHO.
Ba
cơ quan này được thống nhất quản lý qua chức danh Tổng giám đốc
(Director-General). Theo quy định tại Điều 32 của Điều ước thành lập, Tổng
giám đốc WHO cũng sẽ là Tổng thư ký đương nhiên (ex-officio Secretary) của cả
ba cơ quan. Đây là chức danh có tầm ảnh hưởng nhất trong cả tổ chức vì nó nắm
vai trò chỉ đạo thường trực các hoạt động của WHO trên toàn thế giới. Trong khi
đó, WHA chỉ họp một lần một năm, và Ban Điều hành thì là hai lần. Ngoài ra, nhiệm
kỳ của chức danh này kéo dài đến 5 năm.
Tổng giám đốc WHO có quy trình bổ nhiệm tương đối phức
tạp.
Trước tiên, các quốc gia thành viên sẽ đề cử đại diện
của mình.
Những ứng cử viên này được Ban Điều hành phỏng vấn
và đánh giá.
Dựa trên kết quả, Ban Điều hành sẽ lập danh sách rút
gọn những ứng cử viên sáng giá nhất để đưa ra lựa chọn trước WHA.
Tổng giám đốc WHO hiện nay ông Tedros Adhanom
Ghebreyesus, là ứng cử viên của Ethiopia. Ông từng kinh qua các chức vụ Bộ trưởng
Bộ Ngoại giao và Bộ trưởng Bộ Y tế của quốc gia này.
Thừa nhận bản chất chính trị của WHO?
Giống với mọi tổ chức liên chính phủ quốc tế khác,
không thể phủ nhận bản chất chính trị đã ăn vào trong máu của WHO.
Như đã dẫn chứng, cả WHA, Ban Điều hành và Tổng giám
đốc của tổ chức đều là các vị trí do các quốc gia thành viên tìm cách gây ảnh
hưởng thông qua các hoạt động vận động hành lang hay thậm chí là dùng viện trợ
mua chuộc lẫn nhau. Vậy nên, người đóng góp nhiều nhất cho WHO không hẳn là người
có ảnh hưởng lớn nhất. Những ứng cử viên có năng lực nhất không hẳn sẽ được chọn
vào hệ thống. Vấn đề là họ có được lòng các chính phủ hay không mà thôi.
Song nói đi nói lại, đây là lời nguyền của mọi tổ chức
liên chính phủ, kể cả Tòa án Công lý Quốc tế. Không thể chỉ vì lý do này mà bỏ
rơi hay cho rằng WHO không cần thiết.
Ngân sách hoạt động của WHO từ đâu mà
có?
Tổng giám đốc WHO là người chịu trách nhiệm lên dự
toán ngân sách để Ban Điều hành xem xét. Sau khi được chấp nhận, dự tính ngân
sách sẽ được trình lên WHA để thông qua lần cuối cùng.
Những nước đóng phí thành viên bắt buộc nhiều nhất
cho WHO năm 2020-2021. Ảnh: WSJ
Về nguồn đóng góp thì WHO dựa trên hai
nguồn chính.
Nguồn
đầu tiên là nghĩa vụ tài chính của các quốc gia thành viên, cũng được gọi là “accessed contribution”, tính toán dựa trên dân số và
GDP. Nguồn tiền từ nghĩa vụ tài chính là ngân sách chính của WHO chi tiêu cho
các hoạt động chung của toàn tổ chức. Nói cách khác, đây chính là phí thành
viên.
Trong niên
khóa tài chính 2020 – 2021, Hoa Kỳ có trách nhiệm đóng khoảng 250 triệu USD
và Trung Quốc là hơn 100 triệu USD. Riêng Việt Nam thì chỉ là 750.000 USD. Một
số quốc gia khó khăn và kém phát triển như Afghanistan chỉ phải đóng góp 60.000
USD. Bhutan thì do dân số quá ít chỉ phải nộp vào ngân sách 9.000 USD.
Nguồn
thứ hai là các khoản ủng
hộ tài chính tự nguyện từ các quốc gia thành viên, các tổ chức phi
chính phủ và các nhà hảo tâm tư nhân khác. Những khoản
đóng góp, tuy nhiên, không được dùng cho mọi khoản chi của tổ chức. Mục tiêu của
những khoản đóng góp này được người đóng góp xác định trước (earmarked), và vì
vậy không thể sử dụng cho bất kỳ mục tiêu nào khác (trừ khi khoản đóng góp
không xác định mục tiêu nào cụ thể).
Hoa Kỳ hiện nay là quốc gia đóng góp tự nguyện nhiều
nhất WHO, với hơn 533 triệu USD cho năm 2019. Dự tính họ sẽ góp thêm 400 triệu
USD trong năm nay. Tuy nhiên, khoản đóng góp tự nguyện của Hoa Kỳ cho niên khóa
tài chính 2020 – 2021 đều là những khoản có xác
định mục tiêu. Chúng chủ yếu dùng cho các chương trình đối phó và triệt
tiêu bệnh bại liệt, nghiên cứu một số loại vaccine cho các chủng bệnh cũ cũng
như hỗ trợ các quốc gia đang phát triển tăng cường năng lực dinh dưỡng, sức khỏe.
Rất ít trong số này, khoảng 2,97% được phân bổ cho các hoạt động khẩn cấp, và
2,33% được phân bổ cho các hoạt động phòng chống dịch bệnh truyền nhiễm. Việc tạm dừng tài trợ của Tổng
thống Trump vì
vậy không làm ảnh hưởng nhiều tới hoạt động chống COVID-19 mà chủ yếu sẽ làm
gián đoạn các chương trình y tế khác như đã nêu.
Vai trò WHO trong các dịch bệnh truyền nhiễm
là gì?
Điểm trước tiên cần lưu ý là WHO không có thẩm quyền
gì đặc biệt đối với các quốc gia thành viên. Đây là một tổ chức chuyên môn mang
tính chất hỗ trợ, giúp đỡ và tham vấn cho các hoạt động y tế trên toàn thế giới.
Đồng thời, họ cũng là cầu nối giữa Liên Hiệp Quốc và các tổ chức liên chính phủ,
các quốc gia khác.
WHO có nhiều thành tựu và
đóng góp trong các mặt trận chống AIDS, bệnh lao, sốt rét. Năm 1980, bệnh đậu
mùa (smallpox) được chính thức loại trừ trên toàn thế giới, là một trong những
nỗ lực lớn của WHO trong quá trình hỗ trợ chuyên môn và cung cấp tài chính cho
nhiều quốc gia.
Theo thông tin chính thức từ WHO, tổ chức
này thành lập văn phòng đại diện tại Hà Nội ngay từ năm 1977 và là một trong những
tổ chức trực tiếp hỗ trợ chính phủ Việt Nam trong việc phục hồi năng lực y tế
sau chiến tranh. Các chương
trình phòng chống bệnh ở trẻ em, dinh dưỡng, giảm tỷ lệ chết của trẻ
sơ sinh đều có bóng dáng của WHO, kết hợp với Bộ Y tế Việt Nam.
Chuyên viên của WHO trong một chương trình địa
phương ở châu Phi. Ảnh: WHO.
Riêng về các nỗ lực phòng chống bệnh truyền nhiễm
chúng, mà cụ thể nhất là COVID-19 hiện nay, WHO được International
Health Regulations (Bộ Quy định Sức khỏe Quốc tế) ủy quyền cho việc
tham vấn, thông tin và thống nhất những nỗ lực toàn cầu. Bộ quy định này là một
văn bản quy phạm quốc tế có hiệu lực pháp lý ràng buộc đối với 196 quốc gia ký
kết.
Trong đó, các quốc gia thành viên có nghĩa vụ thông
báo về tình trạng của các loại bệnh truyền nhiễm mới tại quốc gia mình cho WHO
khi phát hiện. Họ cũng có nghĩa vụ hợp tác với WHO để nghiên cứu, tìm hiểu về
loại bệnh và đưa ra các thông tin chính xác nhất có thể.
WHO, ngược lại, sẽ đóng vai trò đầu mối cung cấp
thông tin và tham vấn các biện pháp cần thiết cho quốc gia thành viên, cũng như
các tổ chức quốc tế khác (như Tổ chức Hàng không dân sự Quốc tế) để họ có những
quyết định phù hợp trong mùa dịch. Cụ thể, WHO cung cấp các hướng
dẫn toàn cầu về loại dịch bệnh giúp cho các quốc gia hiểu thêm về dịch
bệnh và đưa ra các quyết sách cần thiết. WHO cũng sẽ phối hợp nỗ lực giữa các
quốc gia trong quá trình bào chế vaccine, cùng với những hỗ trợ chuyên môn cho
các quốc gia kém hoặc đang phát triển. Khi cần thiết, họ cũng sẽ đưa ra tham vấn
về việc đi lại trên toàn cầu.
No comments:
Post a Comment