Huỳnh
Hoa dịch
Viet-Studies
17-1-2018
Các
nhà lãnh đạo Trung Quốc tin rằng phiên bản tổ chức kinh tế và chính trị của họ
ưu việt hơn các hệ thống phương Tây, và họ đã bắt đầu biện hộ cho một “kỷ
nguyên mới” của nền cai trị phi dân chủ. Nhưng, cho dù có sức hấp dẫn, mô hình
phát triển của Trung Quốc vẫn kém cỏi ở nhiều phương diện căn bản và không dễ
tái tạo ở những nơi khác.
Dường
như bây giờ các lãnh đạo Trung Quốc đã từ bỏ lời răn của Đặng Tiểu Bình “thao
quang dưỡng hối” (tao guang yang hui – che giấu ánh sáng,
nuôi dưỡng bóng tối - giấu mình chờ thời). Khi tuyên bố một “kỷ nguyên mới” của
Trung Quốc tại Đại hội toàn quốc lần thứ 19 của đảng Cộng sản hồi tháng 10 vừa
qua, chủ tịch Tập Cận Bình đã trình bày hệ thống cai trị của Trung Quốc như một
hình mẫu để các quốc gia khác mô phỏng theo. Các nhà lãnh đạo muốn “thúc đẩy sự
phát triển trong khi vẫn duy trì nền độc lập của mình” nên nhìn vào Trung Quốc
như “một lựa chọn mới”, ông Tập nói.
Các
quốc gia đang phát triển, đặc biệt là các nước Đông Nam Á và châu Phi hạ
Sahara, dường như bất ngờ với khả năng mới này. Hãng thông tấn chính thức của
Trung Quốc, Tân Hoa xã, thậm chí còn đề nghị rằng, khi các nền dân chủ phương
Tây chao đảo thì “nền dân chủ giác ngộ của Trung Quốc” có thể là một con đường để
tiến tới.
Giữa
tất cả những lời hoa mỹ ồn ào đó, cần đặt ra câu hỏi: mô hình Trung Quốc về
phát triển kinh tế chính trị chính xác là cái gì? Và nó có thực sự đáng ưa chuộng
hơn các hệ thống khác hay không?
Mô
hình Trung Quốc có một số đặc điểm chủ yếu, bao gồm chế độ cai trị chuyên chế dựa
trên ý niệm về sự ổn định; chính sách công nghiệp và tài chính do nhà nước dẫn
dắt; đầu tư lớn vào cơ sở hạ tầng; công nghiệp hóa nông thôn hậu thuẫn bởi nông
nghiệp quy mô nhỏ; và sự mở cửa cho thương mại và công nghệ nước ngoài. Chắc chắn
mô hình này đã sinh ra cuộc tăng trưởng kinh tế nhanh chóng của Trung Quốc
trong hơn ba thập niên qua, đưa hàng trăm triệu người ra khỏi nghèo đói.
Nhưng
quan niệm rằng thành tố đầu tiên của mô hình này – chế độ chuyên chế - cần thiết
cho sự phát triển nhanh là sai lầm. Trong thực tế, đây chính là đặc điểm của hệ
thống Trung Quốc mà các quốc gia khác nên suy xét cho thật kỹ.
Hãy
xem các nước láng giềng Đông Á của Trung Quốc – đặc biệt là Nhật Bản, Đại Hàn
và Đài Loan. Mỗi nước này đều đạt được tăng trưởng kinh tế cao thông qua chính
sách công nghiệp do nhà nước dẫn dắt, công nghiệp hóa nông thôn và mở cửa cho
thương mại. Nhưng Nhật Bản đạt được các mục tiêu này trong khuôn khổ nền dân chủ
thời hậu chiến, trong khi Đại Hàn và Đài Loan đã là hai nền dân chủ trong suốt
ba mươi năm qua. Nói cách khác, chế độ độc tài chuyên chế không có vai trò cần
thiết trong công cuộc hiện đại hóa.
Chắc
chắn rằng chế độ dân chủ thì chậm chạp một cách khó chịu và thường gây nhiều
tranh cãi. Nhưng các quy trình tranh luận và bầu cử của chế độ dân chủ đã giúp
giảm thiểu xung đột, đặc biệt là ở những xã hội không thuần nhất và tiềm ẩn nhiều
mâu thuẫn. Ngay cả ở một quốc gia tương đối thuần nhất như Trung Quốc, sự thiếu
vắng những cuộc tranh luận công khai đã có tác động ngược, bằng chứng là sự xử
lý sai lầm của nhà nước đối với các cuộc bất ổn sắc tộc của người Tây Tạng và
người Duy Ngô Nhĩ.
Không
có một xã hội dân sự vững mạnh hoặc một hệ thống tư pháp độc lập để kiểm soát
quyền lực của chính phủ, các nhà lãnh đạo Trung Quốc, trong nhiều trường hợp,
đã phạm phải những sai lầm khủng khiếp trong phán đoán và quyết định. Không cần
nhìn xa hơn những cuộc Đại Nhảy vọt hoặc Cách mạng Văn hóa của Mao Trạch Đông
cũng thấy rõ.
Ông
Tập cũng có những sai lầm ngớ ngẩn. Ví dụ, quyết định của ông ta ra lệnh cho
các doanh nghiệp nhà nước đổ tiền vực dậy thị trường chứng khoán Thượng Hải trước
nguy cơ sụp đổ năm 2015 là một tính toán sai lầm ở tầm sử thi.
Một
khi quỹ dự trữ ngoại hối do ngân hàng trung ương Trung Quốc quản lý ngừng bơm
tiền vào các doanh nghiệp nhà nước đang khốn khó thì thị trường lại rơi trở về
mức độ thấp ban đầu trước khi nhà nước can thiệp. Tới thời điểm đó, hàng trăm tỉ
đô la Mỹ đã bị phung phí.
Không
có sự kiểm tra chính trị và các cơ chế mang tính thiết chế để kiểm soát dân
chúng đã khuyến khích sự lạm dụng quyền lực và tham nhũng ở cấp cao, góp phần
vào tình trạng bất bình đẳng trầm trọng, vào những vụ tùy tiện thu hồi đất đai,
những điều kiện lao động không an toàn, những cơn ác mộng về an toàn thực phẩm,
ô nhiễm chất độc và nhiều vấn đề khác. Trong khi những nỗ lực chống tham nhũng
mạnh mẽ của ông Tập có thể ngăn chặn một số tình trạng bất công nào đó, nhưng
không cải cách chính trị sâu rộng thì chiến dịch của ông ta chống lại các quan
chức đảng xấu xa cũng chỉ giống như dã tràng xe cát (**) – nếu không nói đó chỉ
là một mưu đồ loại bỏ các đối thủ chính trị tiềm tàng.
Quản
lý kinh tế cũng bị thiệt hại vì tình trạng mù mờ tương tự. Tại thời điểm này,
có rất ít, thậm chí không có, sự kiểm soát hoạt động đầu tư bằng tiền nợ vay của
các doanh nghiệp nhà nước hoặc các công ty có liên kết về chính trị. Khuyết điểm
này, với mức độ mà nó gây ra trong việc phân bổ sai lầm khủng khiếp nguồn vốn
liếng, đang và sẽ là cội nguồn những bất trắc chính về kinh tế vĩ mô của Trung
Quốc.
Khi
kinh tế Trung Quốc trở nên phức tạp hơn, sự thiếu vắng các quy trình quản trị
minh bạch và có trách nhiệm giải trình, kết hợp với những vụ trấn áp thường xuyên
vào xã hội dân sự, cùng những nỗ lực áp đặt sự tuân phục và kỷ luật, cuối cùng
sẽ thui chột tinh thần doanh nhân và khả năng sáng tạo. Cho dù chi tiêu của
Trung Quốc vào nghiên cứu và phát triển tính theo tỷ lệ so với tổng sản lượng
quốc dân hiện đang ở mức cao thì cũng chẳng ích lợi gì, phần lớn khoản đầu tư
này rơi vào khu vực kinh tế công. Nếu các doanh nghiệp nhà nước vẫn “quá lớn,
không thể sụp đổ” thì sẽ tạo ra một sự trì kéo về sáng tạo. Khi Trung Quốc đã
ra khỏi giai đoạn “đuổi theo” trên con đường phát triển kinh tế thì việc xử lý
sự hạn chế này sẽ trở nên ngày càng quan trọng hơn.
Thiếu
minh bạch và cởi mở cũng có thể thách thức sự ổn định chính trị. Khi đương đầu
với khủng hoảng, các nhà lãnh đạo Trung Quốc thường hành động quá đáng, trấn áp
những người bất đồng. Sự lãnh đạo tập thể và thực tế trong những thập niên vừa
qua đã xử lý vấn đề một cách hợp lý nhưng công cuộc củng cố quyền lực của ông Tập
và sự tôn sùng cá nhân chung quanh ông có thể khiến cho bất ổn trở nên trầm trọng
hơn.
Các
chính phủ dân chủ, cho dù hỗn độn, đã tỏ ra vững chãi hơn, bởi vì chúng có được
tính chính danh từ chế độ đa nguyên và cạnh tranh chính trị hơn là từ tăng trưởng
kinh tế cao hoặc từ lời kêu gọi dân tộc chủ nghĩa. Những quyết định của ngành
tư pháp đảo ngược lệnh cấm tùy tiện về nhập cảnh của tổng thống Donald Trump ở
Hoa Kỳ hoặc sự hủy bỏ tương tự cố gắng của thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi nhằm
hình sự hóa người bất đồng chính kiến là những ví dụ cho thấy sự độc lập mang
tính thiết chế đã củng cố như thế nào tính chất kiên cường của hệ thống chính
trị dân chủ - tính kiên cường mà Trung Quốc không có được.
Không
giống như câu chuyện chính thức, phần lớn những đặc điểm của hệ thống cai trị của
Trung Quốc mà ông Tập ra sức xiển dương lại ít liên quan tới ông ta. Chúng là
di sản của các chính phủ quân chủ hoặc chính phủ cộng sản thời kỳ đầu của Trung
Quốc: một hệ thống đề bạt công chức dựa trên năng lực và thành tích hoạt động;
một khuôn khổ về tổ chức nhằm bảo đảm sự trung thành từ trên ban xuống mà không
gây phương hại cho phẩm chất của sự điều hành ở địa phương; và một hệ thống độc
đáo tập quyền về chính trị kết hợp với phân quyền về hành chính và kinh tế.
Nói
cách khác, dù có sức hấp dẫn, mô hình Trung Quốc rất kém cỏi về nhiều phương diện
căn bản và không dễ gì tái lập ở các nơi khác. Bất kỳ quốc gia nào nghe theo lời
mời mọc của ông Tập mà bắt chước Trung Quốc trong khi không có một lịch sử tổ
chức tương tự thì sẽ nhanh chóng thất vọng. Trung Quốc không chỉ độc đáo về
chính trị mà còn có một thị trường nội địa to lớn và ngày càng thịnh vượng, cho
phép nước này thu hút đầu tư nước ngoài theo những điều kiện của mình.
Vì
thế, cho dù vị hoàng đế mới của vương quốc trung tâm này có tuyên bố gì đi nữa
thì phát triển mang đặc điểm Trung Quốc thật sự chỉ dành cho Trung Quốc mà
thôi.
--
(*)
Pranab Bardhan là giáo sư trường Đại học California, Berkeley. Những tác phẩm gần
đây nhất của ông là “Globalization, Democracy and Corruption: An Indian
Perspective” và“Awakening Giants, Feet of Clay: Assessing the
Economic Rise of China and India”.
(**) Nguyên
văn: Sisyphean task (công việc của Sisyphus). Theo thần thoại Hy Lạp,
Sisyphus hoặc Sisyphos, vua xứ Ephyra, bị trừng phạt phải đẩy một tảng đá lớn
lên đồi chỉ để thấy tảng đá lăn trở lại xuống chân dốc, và Sisyphus phải vĩnh
viễn làm đi làm lại công việc này. Điển tích Sisyphus, hoặc công việc của
Sisyphus, được dùng để chỉ những công việc nặng nhọc nhưng vô ích.
*
Nguồn
:
No comments:
Post a Comment