Sự trỗi dậy của ngoại giao sầu
riêng
Gloria Dickie
- Foreign
Policy
Viên
Đăng Huy,
dịch thuật
https://nghiencuuquocte.org/2025/10/22/su-troi-day-cua-ngoai-giao-sau-rieng/
Có
một loại quả mà chỉ cần ngửi hương thơm là đã biết nó là quả gì mà không cần thấy.
Hương thơm nồng nàn của quả này len lỏi qua các con hẻm, vượt qua các quán cà
phê và quầy bánh chiên ở khu Chinatown của Kuala Lumpur, dẫn đến chỗ người bán
trái cây đang đeo găng khéo léo bóc tách lớp vỏ đầy gai. Hơn chục du khách
Trung Quốc đang xếp hàng chờ thưởng thức loại quả to bằng quả bóng này, được
bày bán trong gói giấy bóng kính hoặc chế biến thành kem tươi và bánh su.
Sầu
riêng, loại quả gây nhiều tranh cãi, thường bị phương Tây chê bai vì mùi nồng
như hành và có độ béo rất ngậy, từ lâu đã là món ăn khoái khẩu ở Đông Nam Á. Chỉ
trong những năm gần đây, nó mới nổi lên như một hiện tượng ẩm thực ở Trung Quốc,
nơi hiện tiêu thụ hơn 1,5 triệu tấn loại quả này mỗi năm, với mức giá bán khoảng
25 USD cho một quả sầu riêng lớn. Hầu hết số đó được vận chuyển từ các nước
láng giềng Đông Nam Á của Trung Quốc.
Khi
sự thèm muốn sầu riêng của người Trung Quốc tăng lên, thì sức hấp dẫn của nó
như một cầu nối giữa văn hóa và chính trị cũng tăng theo. Tất cả sầu riêng tươi
đến Trung Quốc trước đây đều đến từ Thái Lan, quốc gia xuất khẩu ba phần tư sản
lượng thu hoạch sầu riêng ra nước ngoài. Thái Lan vẫn là đối tác thương mại sầu
riêng lớn nhất của Trung Quốc, với khoảng 4 tỷ USD xuất khẩu mỗi năm, nhưng thị
phần của họ đang giảm nhanh chóng khi các quốc gia mới tham gia. Trong bốn năm
qua, Bắc Kinh đã ký hàng loạt thỏa thuận nhập khẩu sầu riêng với các nước trong
khu vực với chiến lược thu hút đối tác trị giá hàng tỷ USD này đã được một số
chuyên gia chính trị gọi là “ngoại giao sầu riêng”.
Vào
tháng 8, Trung Quốc đã nhận lô sầu riêng tươi đầu tiên từ Campuchia. Việc này
diễn ra sau khi có thỏa thuận nhập khẩu sầu riêng đông lạnh từ Indonesia, nước
đã triển khai một dự án phát triển trồng trọt nhằm đẩy mạnh sản xuất loại quả
này. Malaysia, nước đã xuất khẩu sầu riêng nguyên quả đông lạnh sang Trung Quốc
từ năm 2019, đã tham gia vào trò chơi xuất khẩu tươi vào năm 2024. Philippines
đã ký một thỏa thuận vào năm 2023 để xuất khẩu sầu riêng tươi sang Trung Quốc
sau chuyến thăm cấp nhà nước của tổng thống Ferdinand Marcos Jr. nhằm tăng cường
hợp tác nông nghiệp. Và vào năm 2022, Việt Nam bắt đầu xuất khẩu sầu riêng của
mình lên phía bắc, trở thành nhà cung cấp lớn thứ hai của Trung Quốc, với kim
ngạch xuất khẩu đạt gần 3 tỷ USD vào năm ngoái. “Sầu riêng phản ánh rất rõ những
gì đang xảy ra với giới lãnh đạo và quan hệ giữa các quốc gia”, ông Tạ Khản Khản,
giáo sư nghiên cứu Đông Nam Á tại Đại học Bắc Kinh ở Trung Quốc, cho biết.
Theo
truyền thống, Trung Quốc vẫn giữ quan hệ thân thiết hơn với các quốc gia Đông
Nam Á lục địa như Campuchia, Lào và Myanmar, ông Tạ cho biết. (Lào và Myanmar
đang hy vọng sẽ sớm xuất khẩu sầu riêng của họ sang Trung Quốc nhưng vẫn chưa
có giấy phép xuất khẩu). Việt Nam từ lâu đã là một ngoại lệ đối với xu hướng
này, do những bất bình lịch sử và tranh chấp ở Biển Đông, điều cũng gây căng thẳng
tương tự trong quan hệ của Trung Quốc với Philippines. Tuy nhiên, Trung Quốc
ngày càng sử dụng các thỏa thuận sầu riêng để làm dịu quan hệ. Mùa hè này, Trung Quốc đã mời cả hai
nước, cùng với các thành viên khác của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á
(ASEAN), đến Lễ hội Sầu riêng ASEAN-Trung Quốc lần đầu tiên tại Bắc Kinh.
Sự
cạnh tranh của Trung Quốc với Mỹ có thể giúp giải thích tại sao ngày càng có
nhiều sầu riêng vượt qua biên giới vào Trung Quốc hơn bao giờ hết. Việc Tổng thống
Mỹ Donald Trump tái tổ chức thương mại toàn cầu và rút khỏi các thể chế quốc tế
theo chính sách “Nước Mỹ trên hết” của ông đã tạo ra một cơ hội để Trung Quốc kết
nạp đồng minh và củng cố quan hệ với các nước láng giềng. Tình yêu chung với sầu
riêng là một cách để củng cố quan hệ. “Trung Quốc hiện đang cố gắng thể hiện
mình là một cường quốc lớn có trách nhiệm và tích cực hợp tác với nhiều đối tác
Đông Nam Á”, ông Tạ nói.
Nếu
truyền thuyết là đúng, thì sầu riêng đã là nguồn cơn của các mưu đồ chính trị kể
từ khi nó được tạo ra. Một câu chuyện dân gian Philippines kể về một vị vua tìm
đến một ẩn sĩ khôn ngoan để được giúp đỡ giành lấy tình yêu của cô dâu. Vị ẩn
sĩ yêu cầu nhà vua mang đến cho ông ba vật phẩm: trứng của chim tabon đen, 12
muỗng sữa tươi từ một con trâu nước và mật hoa từ cây mộng tưởng. Ông cẩn thận
trộn các nguyên liệu này và hướng dẫn nhà vua trồng chúng trong vườn hoàng gia.
Sáng hôm sau, một cái cây đẹp đẽ, thơm lừng xuất hiện với quả ngọt làm say đắm
cô dâu trẻ. Vui mừng, nhà vua mở tiệc thiết đãi vương quốc của mình nhưng lại
quên mời vị ẩn sĩ. Trong cơn thịnh nộ, ẩn sĩ đã nguyền rủa quả của cây với một
mùi hôi thối và vỏ mọc đầy gai.
Giải
thích hợp lý hơn cho sự xuất hiện của sầu riêng là lớp vỏ gai của nó bảo vệ nó
khỏi những loài động vật háu đói. Dù vậy, sầu riêng vẫn giữ vững vị thế hoàng
gia của mình trên khắp Đông Nam Á, nơi nó được tôn vinh là “vua của các loại
trái cây”.
Tuy
nhiên, khi rời xa các khu rừng nguyên sinh trên đảo Borneo và Sumatra, sầu
riêng lại không được mô tả một cách hoa mỹ đến thế. Niccolò de’ Conti, một
thương gia người Venice vào thế kỷ 15 đã ghi lại một trong những tài liệu tham
khảo đầu tiên của Châu Âu về sầu riêng trong các chuyến du hành của mình, ông
lưu ý rằng nó giống “bơ đặc” và có “mùi gây buồn nôn”. Ngay cả điều đó cũng có
thể được coi là lời khen theo một số tiêu chuẩn. Mục chú giải của từ điển
Hobson-Jobson năm 1903, được sử dụng trong thời kỳ Anh cai trị ở Ấn Độ, trích lời
một cựu quan chức thuộc địa đã so sánh sầu riêng với “xác thối trong bánh
custard”.
Sự
ghét bỏ của các nước phương Tây đối với sầu riêng đồng nghĩa với việc, ít nhất
là lúc này, việc xuất khẩu ồ ạt loại quả này sang Mỹ hay châu Âu sẽ không giúp
ích gì cho các mối quan hệ chính trị. Thật vậy, nhiều phòng khách sạn ở các
thành phố Đông Nam Á, từ Bangkok đến Singapore, cấm sầu riêng một cách rõ ràng
để bảo vệ các giác quan tinh tế của du khách quốc tế.
Nhưng
đối với Trung Quốc, sầu riêng là một món ngon tiện lợi. Việc thỏa mãn nhu cầu
tiêu thụ trong nước có thể củng cố các liên minh khu vực
Theo
Sam Chapple-Sokol, giảng viên tại Viện Thực phẩm Toàn cầu thuộc Đại học George
Washington, việc dùng ẩm thực để phục vụ cho mục đích chính trị không phải là
điều mới mẻ. Ông cho rằng hoạt động này thuộc phạm vi của ngoại giao ẩm thực, một
hiện tượng đã có từ hàng nghìn năm trước. “Hãy hình dung hai dân tộc cổ đại gặp
gỡ nhau, họ sẽ trò chuyện bên đống lửa, và thường thì thức ăn luôn hiện diện
quanh đống lửa đó”, ông nói.
Qua
nhiều thế kỷ, loại hình ngoại giao này đã trở nên tinh tế hơn, bao gồm tiệc
chiêu đãi cấp nhà nước và các món ăn đặc biệt. Vào những năm 1800, đầu bếp
Antonin Carême đã đi cùng phái đoàn Pháp đến các cuộc đàm phán, đặt tên các
phát minh ẩm thực của mình theo tên các chính trị gia khác nhau, được cho là đã
tạo ra món Poularde Albufera và Nesselrode pudding. Trong những thập kỷ gần
đây, các quốc gia Đông Nam Á đã đặc biệt thành thạo trong việc sử dụng sức mạnh
ẩm thực này. Ông Chapple-Sokol lưu ý rằng sự phổ biến của các nhà hàng Thái Lan
trên khắp thế giới không phải là một sự ngẫu nhiên đơn thuần, mà là một chiến
lược có chủ ý của chính phủ.
Ông
nói thêm rằng ngoại giao sầu riêng không chỉ được thấy trong các thỏa thuận
thương mại mà còn trong các buổi giới thiệu ẩm thực phô trương nhằm thu hút các
quan chức đến thăm. Năm 2022, sau bữa trưa cấp nhà nước giữa Bộ trưởng Ngoại
giao Trung Quốc Vương Nghị và Thủ tướng Malaysia khi đó là Ismail Sabri Yaakob,
ông Vương Nghị đã ca ngợi món bánh phô mai ông vừa dùng được làm bằng Musang
King (một trong những giống sầu riêng phổ biến nhất), lưu ý rằng ông đã sẵn
sàng nhập khẩu thêm trái cây nhiệt đới và dầu cọ từ nước này.
Trong
trường hợp ngoại giao sầu riêng, ông Chapple-Sokol đặt câu hỏi liệu Trung Quốc
có phải là động lực chính hay không. Ông cho rằng ngoại giao ẩm thực thường gắn
liền với các cường quốc tầm trung. Malaysia, cách riêng, đã là một nhân tố lớn
sử dụng hình thức quyền lực mềm này trong suốt thập kỷ qua. “Các quốc gia có thể
hưởng lợi nhiều nhất từ nó là Thái Lan, Peru, Mexico. Đó là những quốc gia nhỏ
hơn khối BRICS, nhưng đủ lớn mạnh để thúc đẩy và duy trì một hình thức ngoại
giao như thế này. Có lẽ họ không có sức mạnh quân sự hay GDP và sức mạnh kinh tế,
nhưng họ có thứ gì đó thực sự mạnh mẽ để cung cấp cho thế giới về ẩm thực, văn
hóa, lịch sử, con người của họ”, ông nói.
Ngày
càng nhiều các cường quốc tầm trung đó đang sử dụng ngoại giao sầu riêng để xây
dựng cầu nối với nhau, loại bỏ các cường quốc lớn hơn. Vào tháng 2, Malaysia đã
tổ chức một sự kiện “ngoại giao sầu riêng” tại đại sứ quán ở Seoul của họ, sau
một buổi tiếp tân tương tự ở Tehran vào năm 2024. Phát biểu trước khách mời,
Mohd Zamruni Khalid, đại sứ Malaysia tại Hàn Quốc, đã thừa nhận tiện ích của sầu
riêng đối với nghệ thuật quản lý nhà nước. “Hãy nhớ rằng ngoại giao không chỉ
là những cuộc gặp gỡ chính thức và các cuộc họp cấp cao. Nó còn là niềm vui đơn
giản của việc chia sẻ một bữa ăn, trao đổi những câu chuyện và xây dựng các kết
nối”, ông Khalid nói. “Hôm nay, hãy để sầu riêng là biểu tượng cho cam kết
chung của chúng ta về một tương lai tươi sáng hơn, hợp tác hơn”.
Malaysia
cho biết họ hiện đang nhìn ra ngoài Châu Á, nhắm đến Peru như một thị trường xuất
khẩu sầu riêng trong tương lai.
Tuy
nhiên, việc ngoại giao sầu riêng có tiếp tục với tốc độ nhanh hay không, không
chỉ phụ thuộc vào những cơn biến động chính trị mà còn cả điều kiện thời cuộc.
Biến đổi khí hậu là một mối đe dọa ngày càng tăng đối với nông dân trồng sầu
riêng, và thị phần của Thái Lan đã giảm từ 68% xuống còn 57% trong khoảng thời
gian từ năm 2023 đến 2024 một phần do sản lượng giảm do nắng nóng cực độ. Tại
Việt Nam, nơi Đồng bằng sông Cửu Long chiếm khoảng một nửa tổng sản lượng sầu
riêng của cả nước, hạn hán năm ngoái đã đẩy nước mặn xâm nhập vào các khu bảo tồn
nước ngọt của đồng bằng, và vào các cánh đồng, làm chậm sản xuất sầu riêng. Do
đó, việc giải quyết vấn đề gia tăng khí thải nhà kính sẽ phải là ưu tiên hàng đầu
nếu muốn duy trì sự bùng nổ của thị trường sầu riêng.
------------------
Gloria
Dickie là nhà báo tác nghiệp tại Bangkok và là tác giả cuốn Eight Bears: Mythic
Past and Imperiled Future.
Nguồn: Gloria Dickie, “The
Rise of Durian Diplomacy”, Foreign Policy, 17/10/2025
No comments:
Post a Comment