LÁ BÀI 'HY THỔ KIM THUỘC' GẬY ÔNG (SẼ) ĐẬP LƯNG ÔNG? (Trúc Phương / Người Việt)

 

Lá bài ‘hy thổ kim thuộc,’ gậy ông (sẽ) đập lưng ông?

Trúc Phương/Người Việt

October 18, 2025 : 10:36 AM

https://www.nguoi-viet.com/binh-luan/la-bai-hy-tho-kim-thuoc-gay-ong-se-dap-lung-ong/

 

Cuộc thương chiến ồn ào Mỹ-Trung tiếp tục bước sang một hiệp mới, khi Tổng Thống Trump tuyên bố áp thuế 100% đối với hàng hóa Trung Quốc từ ngày 1 Tháng Mười Một, nhằm trả đũa màn kiểm soát xuất cảng đất hiếm (hy thổ kim thuộc) của Bắc Kinh.

 

https://www.nguoi-viet.com/wp-content/uploads/2025/10/Dat-Hiem-Trung-Quoc-1920x1281.jpg

Trung Quốc không phải là quốc gia duy nhất trên thế giới khai thác và sản xuất đất hiếm. (Hình minh họa: RODGER BOSCH/AFP via Getty Images)

 

“Một cuộc chiến hạt nhân”

 

Quy định mới nhất, mà Bộ Thương Mại Trung Quốc công bố ngày 9 Tháng Mười, được xem là bước leo thang trong cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung.

 

Theo quy định mới, các công ty toàn cầu bán sản phẩm chứa vật liệu đất hiếm có nguồn gốc từ Trung Quốc – chiếm từ 0.1% giá trị sản phẩm trở lên – phải xin phép Bắc Kinh. Các chuyên gia trong ngành cho biết các công ty công nghệ sẽ gặp vô vàn khó khăn trong việc chứng minh rằng chip, thiết bị sản xuất chip và các linh kiện khác của họ nằm dưới ngưỡng 0.1%.

 

“Vụ này chẳng khác gì một cuộc chiến hạt nhân – một ý đồ nhằm hủy diệt ngành công nghiệp AI của Mỹ” – phát biểu của Dmitri Alperovitch, đồng sáng lập tổ chức Silverado Policy Accelerator (Washington DC).

 

Hồi đầu năm, Trump ra lệnh áp thuế 145% lên hàng nhập cảng từ Trung Quốc; Bắc Kinh đáp trả bằng mức thuế 125%. Sau đó, hai bên lần lượt giảm xuống 30% và 10% vào Tháng Năm, rồi đạt được thỏa thuận đình chiến 90 ngày vào Tháng Tám. Thỏa thuận này được gia hạn hai lần, gần nhất là vòng đàm phán tại Madrid vào Tháng Chín, khi Phó Thủ Tướng Hà Lập Phong, trưởng đoàn đàm phán Trung Quốc, yêu cầu Mỹ dỡ bỏ toàn bộ thuế quan và hạn chế xuất cảng.

 

Trong “Thông báo số 61 năm 2025” loan bố ngày 9 Tháng Mười, Trung Quốc cho biết họ sẽ tăng cường kiểm soát xuất cảng đối với năm kim loại đất hiếm, bổ sung vào bảy loại đã bị hạn chế từ Tháng Tư năm nay.

 

Năm kim loại mới được thêm vào danh sách là: holmi, erbi, thuli, europi và ytterbi. Bảy nguyên tố bị hạn chế trước đó gồm: samari, gadolini, terbi, dysprosi, luteti, scandi và yttri. Tổng cộng có 17 kim loại đất hiếm – bao gồm 15 nguyên tố lantan (15 nguyên tố kim loại với số hiệu nguyên tử từ 57 tới 71, từ Lanthan tới Luteti) – cùng scandi và yttri.

 

Ngoài ra, Trung Quốc cũng hạn chế xuất cảng các thiết bị công nghệ chuyên dụng dùng để tinh luyện đất hiếm, hầu hết sẽ có hiệu lực từ ngày 1 Tháng Mười Hai.

 

Thế giới đối phó như thế nào?

Các kim loại đất hiếm là thành phần thiết yếu trong sản xuất thiết bị công nghệ như xe điện, pin lithium-ion, tivi LED và ống kính máy ảnh. Chúng đặc biệt quan trọng đối với công nghiệp quốc phòng Mỹ.

 

Theo Viện Nghiên Cứu Chiến Lược và Quốc Tế (CSIS), đất hiếm được sử dụng trong chế tạo tiêm kích F-35, tàu ngầm lớp Virginia và Columbia, hỏa tiễn Tomahawk, hệ thống radar, máy bay không người lái Predator và bom thông minh JDAM.

 

Cần biết, một chiếc xe hơi chạy xăng có thể cần hơn 40 nam châm đất hiếm siêu nhỏ cho ghế, thắng (phanh), gương chiếu hậu và nhiều bộ phận khác. Xe điện còn cần nhiều hơn.

 

Đất hiếm cũng đóng vai trò quan trọng trong sản xuất chất bán dẫn – nền tảng của công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI). Theo CSIS (2024), Trung Quốc là nhà sản xuất đất hiếm lớn nhất thế giới – khai thác ít nhất 60% và tinh luyện khoảng 90% tổng sản lượng toàn cầu.

Gracelin Baskaran – giám đốc Chương Trình An Ninh Khoáng Sản Chiến Lược tại CSIS – cho biết ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ hiện gặp khó khăn nghiêm trọng do năng lực sản xuất đất hiếm trong nước không đủ đáp ứng nhu cầu.

 

Theo dữ liệu của Observatory of Economic Complexity (OEC), tính đến năm 2023, Mỹ là nước nhập cảng đất hiếm lớn nhất từ Trung Quốc, với tổng giá trị $22.8 triệu. Cùng năm, Trung Quốc xuất cảng tổng cộng $117 triệu đất hiếm và sản phẩm liên quan. Theo khảo sát của Cơ Quan Khảo Sát Địa Chất Mỹ (USGS), từ 2020 đến 2023, 70% lượng hợp chất và kim loại đất hiếm nhập khẩu của Mỹ đến từ Trung Quốc.

 

Mối lo ngại về sự thống trị của Trung Quốc trong lĩnh vực đất hiếm đã xuất hiện từ vài năm trước. Một số dự án sắp hoàn thành đã được thúc đẩy nhờ các gói hỗ trợ tài chính của EU. Thượng tuần Tháng Mười, công ty Canada Neo Performance Materials đã khánh thành nhà máy tại Narva, Estonia, giúp tăng gấp đôi năng lực sản xuất nam châm của châu Âu và Mỹ. Neo cũng đã lắp đặt phần lớn thiết bị cần thiết để tiếp tục tăng gấp đôi sản lượng trong vài năm tới.

 

Tuy nhiên, khoảng cách với Trung Quốc vẫn rất lớn. Bắc Mỹ và châu Âu tiêu thụ gần 40,000 tấn nam châm đất hiếm mỗi năm cho xe hơi, robot, drone và nhiều sản phẩm khác – gần như toàn bộ đều nhập từ Trung Quốc, theo công ty phân tích Adamas Intelligence (Toronto).

 

Các quốc gia ngoài Châu Á chỉ sản xuất được chưa tới 2,000 tấn/năm, chủ yếu ở Đức và Phần Lan. Các doanh nghiệp Nhật sản xuất thêm 25,000 tấn/năm tại Nhật và Việt Nam, chủ yếu phục vụ các hãng xe Nhật và Nam Hàn. Trong khi đó, Trung Quốc sản xuất hơn 200,000 tấn mỗi năm (“The Race Is on to Make Rare Earth Magnets Outside China”/The New York Times).

 

VAC Group (Đức) dự kiến khởi động nhà máy ở Sumter, South Carolina vào Tháng Mười Một, công suất gần 2,000 tấn/năm. MP Materials, chủ mỏ đất hiếm Mountain Pass (California–Nevada), đang trong giai đoạn hoàn thành nhà máy 1,000 tấn ở Texas, ban đầu cung cấp cho General Motors, và dự định mở rộng lên 10,000 tấn/năm. USA Rare Earth có kế hoạch xây nhà máy tại Stillwater, Oklahoma, dự kiến đạt công suất 600 tấn/năm vào cuối năm 2026 và gấp đôi vào 2027. Noveon Magnetics cũng đã dựng nhà máy gần Austin, Texas.

 

Tuy nhiên, xây nhà máy thì dễ nhưng vận hành mới khó. Để đạt công suất ổn định có thể mất tới ba năm. Quy trình sản xuất đòi hỏi kỹ thuật cực kỳ chính xác và đội ngũ thợ lành nghề. Một nguyên nhân quan trọng khiến Trung Quốc bỏ xa thế giới là nước này gần như độc quyền khâu tinh luyện quặng đất hiếm.

 

Các nhà máy Trung Quốc sản xuất hơn 99% lượng đất hiếm tinh luyện toàn cầu cho ba nguyên tố chính dùng trong sản xuất nam châm chịu nhiệt. Nhiều mỏ ở nước khác, kể cả Mỹ, vẫn phải gửi quặng sang Trung Quốc để tinh luyện. Phần lớn thiết bị chế biến đất hiếm toàn cầu cũng do Trung Quốc sản xuất. Họ đã bắt đầu hạn chế xuất khẩu thiết bị. Còn nữa, Trung Quốc sử dụng gần như toàn bộ chuyên gia tinh luyện đất hiếm trên thế giới và hầu hết những người này bị cấm rời khỏi nước.

 

 

Gậy ông đập lưng ông?

 

Trong vụ việc mới nhất, một số chuyên gia cảnh báo rằng Bắc Kinh đang chơi “lố tay” và Trung Quốc đã tính sai mức độ mà Mỹ phản ứng. Yun Sun, giám đốc Chương trình Trung Quốc tại Stimson Center ở Washington, nhận định rằng Bắc Kinh đã hình thành “một thói quen nguy hiểm mới” là đánh giá thấp khả năng trả đũa của Mỹ. Trung Quốc có thể cho rằng Mỹ rất muốn cầu hòa, dù bề ngoài tỏ ra rất “hổ báo cáo chồn.”

 

Trên bề mặt, việc sử dụng đất hiếm như một vũ khí dường như luôn hiệu quả. Trump đã dỡ bỏ kiểm soát việc bán một số chip của Nvidia và trì hoãn việc tăng mạnh thuế nhập khẩu; và ngày 11 Tháng Tám, Mỹ và Trung Quốc còn gia hạn thỏa thuận đình chiến thương mại. Vào Tháng Bảy, bà Ursula von der Leyen, chủ tịch Hội đồng EU, thậm chí đến Bắc Kinh xin nới lỏng các hạn chế đất hiếm. Dù vậy, về lâu dài, vũ khí đất hiếm chưa chắc là chiêu đánh đâu thắng đó.

 

Trước hết, các biện pháp kiểm soát xuất cảng, trong trường hợp này là đất hiếm, thường gây ra những hậu quả ngoài dự tính. Khi đối mặt với lệnh cấm, người ta sẽ tìm cách vượt qua tình trạng thiếu hụt. Sự thống trị Trung Quốc trong đất hiếm không xuất phát từ việc độc quyền trữ lượng toàn cầu, cũng không phải nhờ sự tinh vi về công nghệ trong quá trình tinh chế, mà là nhờ hiệu quả và quy mô. Càng dùng đất hiếm (hay các nguyên liệu khác) như một vũ khí, Trung Quốc càng khuyến khích các nước khác tìm giải pháp thay thế, cuối cùng dẫn đến việc tự làm suy yếu sức mạnh chính mình.

 

Cần biết, dù có tên gọi “đất hiếm” nhưng chúng không hề hiếm. Việc tinh chế là quá trình tốn thời gian và gây ô nhiễm nhưng không phức tạp về công nghệ như sản xuất chip tiên tiến. Vì vậy, tầm kiểm soát của Trung Quốc đối với đất hiếm không mạnh như tầm kiểm soát của phương Tây đối với chip. Thực tế, cho đến những năm 1980, Mỹ từng là nhà cung cấp chính về đất hiếm. Sự thống trị của Trung Quốc chỉ có được bởi họ sẵn sàng bất chấp hậu quả môi trường khi khai thác đất hiếm.

 

Trong thực tế, việc Trung Quốc “làm reo” với lá bài đất hiếm đã chứng kiến “hậu quả nhãn tiền.” Sau khi bị Trung Quốc đánh bằng đòn đất hiếm năm 2010, Nhật đã đầu tư vào các mỏ đất hiếm và bắt đầu xây kho dự trữ. Dù vẫn nhập cảng đất hiếm từ Trung Quốc, mức độ phụ thuộc của Nhật hiện giảm từ 90% xuống còn 60%. Đầu năm 2025, Ngũ Giác Đài đã đầu tư vào MP Materials, một công ty khai thác tại California. Vụ này có bóng dáng hợp tác của tập đoàn khổng lồ Apple. Tổng cộng, dự kiến có 22 dự án khai thác mới sẽ đi vào hoạt động vào năm 2030.

 

Theo phân tích của The Economist (“Xi Jinping’s weaponisation of rare-earth elements will ultimately backfire”), việc giảm thị phần từ 90% xuống 80% có thể nghe không nhiều nhưng điều đó đồng nghĩa với việc quy mô nguồn cung thay thế sẽ tăng gấp đôi! Tóm lại, càng sử dụng đất hiếm như một thứ vũ khí “giết người hàng loạt,” Trung Quốc càng trở nên yếu đi chứ không phải mạnh hơn, cho dù trước mắt sự thắng thế có vẻ đang nghiêng về mình. [kn]