Cách nhận diện một nền
dân chủ và quan sát trường hợp của Việt Nam
April 21, 2023 . 5:26 PM
Quy trình bầu cử ở Việt Nam bị đánh giá 0 điểm.
Trong khi
lãnh đạo đảng và nhà nước nhiều lần khẳng định Việt Nam là một nước dân chủ,
lãnh đạo các nước phương Tây lại cho rằng Việt Nam là nước độc tài đảng trị. Giới
bất đồng chính kiến thì khẳng định Việt Nam là một nền “dân chủ giả hiệu” hay
“dân chủ hình thức”. Trước khi làm rõ những nhận định khác biệt này, chúng ta cần
hiểu được ý nghĩa của khái niệm dân chủ và những đặc điểm nhận dạng của một nền
dân chủ.
*
Hai cách định nghĩa dân chủ
Dân chủ (democracy) là một từ có nguồn gốc từ
tiếng Hy Lạp. [1] Trong đó, “demos” có nghĩa là toàn bộ công dân sống trong một
khu vực cụ thể và “kratos” có nghĩa là quyền lực hoặc sự cai trị. Như vậy, dân
chủ dịch theo nghĩa đen là sự cai trị của nhân dân hoặc tất cả quyền lực thuộc
về nhân dân. Trong nền chính trị hiện đại, dân chủ hiểu theo nghĩa hẹp thường
được đồng nhất với một nền dân chủ đại diện, thể hiện qua hệ thống bầu cử tự
do, cạnh tranh và công bằng (electoral democracy). Theo đó, những người được
đám đông dân chúng bầu chọn và trao quyền lực sẽ đưa ra các quyết sách công phản
ánh ý chí, nguyện vọng của cử tri, từ đó tối đa hóa lợi ích của người dân và đất
nước.
Tuy nhiên, nhiều học giả phương Tây không đồng
tình với kiểu định nghĩa tối thiểu này. Họ cho rằng việc tổ chức các cuộc bầu cử
đa đảng cạnh tranh không đảm bảo một quốc gia có dân chủ. Thông qua các cuộc bầu
cử, ý chí của phe đa số có thể tạo ra các chính sách lấn áp, thậm chí làm tổn hại
đến lợi ích của phe thiểu số. Điều này được John Stuart Mill mô tả là “sự
chuyên chế của số đông” (tyranny of the majority). [2] Ngoài ra, việc một lãnh
đạo được bầu lên theo cách dân chủ cũng không đảm bảo người này sau khi đắc cử
sẽ không lạm dụng quyền lực để tấn công các lực lượng chính trị đối lập, làm
xói mòn nền pháp quyền cũng như bóp nghẹt các quyền tự do cơ bản của người dân.
Trong thực tế, Đảng Quốc xã của Hitler đã
giành được quyền lực thông qua một cuộc bầu cử tự do ở Đức vào năm 1932. Một ví
dụ khác xảy ra gần đây là Tunisia, đất nước Bắc Phi duy nhất chuyển mình từ chế
độ độc tài sang chế độ dân chủ sau phong trào Mùa xuân Ả Rập. Năm 2019, Kais
Saied trở thành Tổng thống của Tunisia sau khi giành được gần 73% số phiếu
trong một cuộc bầu cử được đánh giá là công bằng và tự do. Tuy nhiên, kể từ khi
nhậm chức đến nay, Tổng thống Saied ngày càng tăng cường việc quản trị đất nước
bằng các sắc lệnh của mình và bóp
nghẹt quyền tự do của người dân. [3]
Trong năm 2021, đứng trước tình hình kinh tế
tê liệt vì đại dịch COVID-19, Tổng thống Saied đã cách
chức Thủ tướng Hichem Mechichi, đình chỉ hoạt động của Quốc hội và tước
quyền miễn trừ đối với các nghị sĩ. [4] Một số nghị sĩ sau đó bị quản thúc tại
gia hoặc bị đưa ra xét xử tại các tòa
án quân sự. [5]
Sang năm 2022, Saied chính thức giải
tán Quốc hội và trưng
cầu dân ý thông qua một bản Hiến pháp mới nhằm gia tăng quyền lực của
tổng thống và giảm bớt quyền lực của nhánh lập pháp. [6] [7] Nhiều chính trị
gia đối lập đã bị truy tố và bỏ tù trong suốt quá trình Saied củng cố quyền lực.
[8]
https://drive.google.com/uc?id=1g7aezmX1WqYSzSMhC_TQi9H7pi3ofY82
Nguồn:
Redpanels.com.
Những ví dụ như trên dẫn đến việc nhiều học giả
ủng hộ một định nghĩa dân chủ mang tính mở rộng và toàn diện hơn. Fareed
Zakaria, nhà báo và nhà bình luận chính trị nổi tiếng người Mỹ gốc Ấn, cho rằng
các nền dân chủ lâu đời trong xã hội phương Tây thực chất là các nền “dân chủ tự
do” (liberal democracy), đây là một sự kết hợp giữa dân chủ theo nghĩa hẹp (biểu
hiện bởi các cuộc bầu cử cạnh tranh và công bằng) và “các quyền tự do hiến định”
(được bảo đảm thông qua nền pháp quyền, tam quyền phân lập và việc bảo vệ các
quyền tự do cá nhân). [9] Các quyền tự do hiến định này xuất phát từ giả định rằng
con người có các quyền tự nhiên bất khả xâm phạm và nhà nước có nghĩa vụ hạn chế
quyền lực của mình để bảo vệ các quyền này.
Trong thực tế thì dân chủ và tự do không phải
lúc nào cũng song hành. Lịch sử văn minh phương Tây cho thấy các quyền tự do
dân sự đã xuất hiện và được củng cố ở Anh cùng nhiều quốc gia châu Âu khác trước
khi những nước này có các thực hành dân chủ đầu tiên. [10]
Đồng quan điểm với Zakaria, Larry Diamond, học
giả hàng đầu trong lĩnh vực nghiên cứu dân chủ, cổ xúy một định nghĩa mở rộng về
dân chủ. Theo Diamond, một nền dân chủ tự do hoàn chỉnh, ngoài tiêu chí là cần
có các cuộc bầu cử định kỳ, cạnh tranh và công bằng, thì còn phải có mười thành
tố sau:
- Việc kiểm soát quyền lực nhà nước và đưa ra
các quyết định phân bổ nguồn lực trọng yếu nằm trong tay các đại diện dân cử; đặc
biệt là quân đội phải tuân thủ và chịu sự kiểm soát của các đại diện dân cử.
- Quyền lực hành pháp bị hạn chế theo chiều
ngang bởi các thiết chế quyền lực khác, ví dụ như Quốc hội và tòa án độc lập.
- Kết quả bầu cử là bất định (uncertain), sự
thay đổi đảng cầm quyền sau cuộc bầu cử là hoàn toàn có thể xảy ra, không có bất
kỳ lực lượng chính trị nào bị từ chối quyền thành lập đảng và tham gia bầu cử.
- Các nhóm thiểu số về sắc tộc, văn hóa, tôn
giáo được tự do tham gia vào quy trình chính trị, thể hiện bản sắc văn hóa và sử
dụng ngôn ngữ của mình.
- Công dân có quyền thành lập và tham gia các
hiệp hội và phong trào đa dạng khác nhau để biểu đạt và đại diện cho các lợi
ích và giá trị của mình.
- Nền báo chí độc lập, không chịu sự kiểm soát
của nhà nước.
- Công dân có quyền tự do tôn giáo, tự do ngôn
luận, tự do xuất bản, tự do hội họp và biểu tình.
- Mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật.
- Quyền tự do cá nhân được bảo vệ hiệu quả bởi
một nền tư pháp độc lập. Nền pháp quyền bảo vệ công dân khỏi việc bị giam
giữ trái pháp luật, khủng bố, tra tấn và xâm phạm đời sống cá nhân bởi các lực
lượng nhà nước và phi nhà nước. [11]
Việc mở rộng khái niệm dân chủ dẫn đến việc
phân loại thêm hai dạng thức nhà nước là “dân chủ phi tự do” (illiberal
democracy) và “chuyên chế tự do” (liberal autocracy). Các chế độ này mang đặc
điểm lai tạp của cả thể chế độc tài lẫn dân chủ.
.
Freedom House và chỉ số tự do của Việt Nam
Freedom House là một tổ chức phi
chính phủ, có mục đích hoạt động là thúc đẩy tự do, dân chủ và nhân quyền trên
thế giới. Freedom House đánh
giá mức độ tự do của các quốc gia trên thang điểm 100, trong đó các
quyền tự do chính trị có điểm tối đa là 40, các quyền tự do dân sự có điểm tối
đa là 60. [12] Hai hạng mục này lần lượt tương ứng với dân chủ theo nghĩa hẹp
và các quyền tự do hiến định như đã đề cập ở phần trên. Hầu hết các nước được
Freedom House xếp hạng “tự do” (free) có thể được xem là các nền dân chủ tự do
(liberal democracy). Trong khi đó, các nước bị xếp hạng “không có tự do” (not
free) có thể được xem là các nhà nước độc tài (authoritarian regime).
Theo Báo cáo Tự do Thế giới 2023 (Freedom in
the World 2023) của Freedom House, tổng
điểm của Việt Nam là 19/100 điểm, xếp thứ 169 trên 210 quốc gia và
vùng lãnh thổ. [13] Việt Nam thuộc nhóm ba nước có điểm số thấp nhất Đông Nam
Á, chỉ hơn Lào và Myanmar. Đọc báo cáo của Freedom House ta có thể thấy rõ Việt
Nam là một nước phi dân chủ (theo cả nghĩa rộng và nghĩa hẹp của từ này).
https://drive.google.com/uc?id=1eF0DY3Usm0JNLkcBZGih89WoL4f4zuYF
Biểu đồ do người viết thực hiện, dựa trên số liệu của
Freedom House.
Theo Freedom House, hầu hết các nước hiện nay
bị xếp loại không có tự do (not free) đều đã có đôi lần được xếp vào nhóm các
nước có tự do một phần (partly free). Tuy nhiên, điều đáng buồn là Việt Nam nằm
trong số 12 nước “tường thành” của hệ thống độc tài, vốn chưa bao giờ được xếp
vào nhóm các nước có tự do một phần. 12 nước này bao gồm nhóm các nước độc đảng
(Cuba, Trung Quốc, Triều Tiên, Việt Nam), nhóm nước có các lãnh đạo chuyên quyền
(Guinea Xích Đạo, Rwanda, Saudi Arabia), và nhóm các nước xảy ra xung đột kéo
dài (Congo, Somalia, Nam Sudan, Iraq, Chad). [14]
Đánh giá về quy trình bầu cử, Việt Nam đạt
0/12 điểm. Điều 69 Hiến pháp Việt Nam năm 2013 quy định rằng: “Quốc hội là cơ
quan đại biểu cao nhất của Nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất của nước
Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam”. Theo đó, Quốc hội Việt Nam có quyền bầu,
miễn nhiệm, bãi nhiệm chủ tịch nước, chủ tịch Quốc hội, thủ tướng Chính phủ,
v.v. Tuy nhiên, trên thực tế thì các nhân sự cao cấp nhất trong bộ máy nhà nước
được quyết định bởi Bộ Chính trị và Trung ương Đảng.
Bầu cử đại biểu Quốc hội ở Việt Nam mang tính
hình thức, hầu hết các ghế đại biểu đã được quy hoạch từ trước cho các cán bộ ở
trung ương và địa phương. [15] Các ứng viên tự do bị đảng kiểm soát gắt gao
thông qua các hội nghị hiệp thương và hội nghị cử tri.
Một trong những điểm tích cực mà báo cáo nêu
ra là công tác phòng chống tham nhũng của đảng cầm quyền. Trong năm 2022, trước
tình hình bất mãn dâng cao trong dân chúng đối với tình trạng tham nhũng tràn
lan của bộ máy nhà nước, Đảng Cộng sản Việt Nam đã tăng cường việc điều tra, bắt
giữ các quan chức tham nhũng, bao gồm cả các ủy viên Ban chấp hành Trung ương Đảng.
o tháng 6 năm 2022, Bộ trưởng Bộ Y tế và Chủ tịch
Ủy ban Nhân dân Thành phố Hà Nội cùng hàng chục quan chức khác bị cách chức và
bắt giữ do có liên quan đến bê bối tham nhũng kit xét nghiệm Việt Á, gây lãng
phí và thất thoát tài sản nhà nước.
Cũng trong năm này, Chính phủ tiếp tục điều
tra bê bối tham nhũng liên quan đến các “chuyến bay giải cứu” đưa công dân Việt
Nam từ nước ngoài trở về giữa đại dịch COVID-19. Vào cuối tháng 12, hai Phó Thủ
tướng là Phạm Bình Minh và Vũ Đức Đam bị loại khỏi Ban chấp hành Trung ương Đảng
và bị buộc phải từ chức. Họ được dư luận cho là phải nhận trách nhiệm chính trị
liên đới trước các đại án tham nhũng kể trên.
Tuy nhiên, theo đánh giá của Freedom House,
các chiến dịch chống tham nhũng này có động cơ chính trị khi mà những quan chức
bị điều tra, bắt giữ hoặc buộc phải thôi chức đều thuộc phe cánh khác với phe của
Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng. [16] Trong khi đó, Đảng Cộng sản không khoan nhượng
trong việc đàn áp tự do báo chí, kìm hãm sự phát triển của nền tư pháp độc lập
cũng như xã hội dân sự. Đây lại là những thiết chế có khả năng đóng vai trò
tích cực trong việc phát hiện và chống tham nhũng.
Đối với các quyền tự do dân sự, Việt Nam đạt
được 15/60 điểm. Cụ thể, tự do biểu đạt và tín ngưỡng đạt 3/16 điểm, các quyền
tự do lập hội chỉ được 1/12 điểm, pháp quyền đạt 4/16 điểm, các quyền về tự do
cá nhân được đánh giá ở mức 7/16 điểm.
Đáng chú ý là Việt Nam vẫn thuộc danh sách những
đất nước kiểm soát và đàn áp tự do báo chí mạnh nhất trên thế giới. Luật An
ninh mạng năm 2018 yêu cầu các công ty công nghệ như Facebook và Google phải
lưu trữ thông tin người dùng trên lãnh thổ Việt Nam và hợp tác với chính phủ
trong việc ngăn chặn người dùng tiếp cận các thông tin “xấu”, “độc”, có thể gây
nguy hiểm đến an ninh quốc gia.
Theo Ủy ban Bảo vệ Nhà báo (Committee to
Protect Journalists), tính tới tháng 12 năm 2022, có ít nhất 21
nhà báo bị chính quyền giam giữ do các hoạt động
bị coi là truyền bá, phát tán thông tin chống phá nhà nước. [17] Một số nhà báo
và blogger bị bắt giữ và kết án trong năm 2022 bao gồm: Mai Phan Lợi (cựu Chủ tịch
Hội đồng khoa học Trung tâm truyền thông giáo dục cộng đồng – MEC), blogger
Nguyễn Lân Thắng và nhà hoạt động Trần Văn Bang.
Báo cáo của Freedom House kết luận chung về
tình trạng của Việt Nam là “tự do biểu đạt, tự do tôn giáo và hoạt động của xã
hội dân sự bị hạn chế gắt gao”. Hiện nay, chính quyền vẫn tăng cường kiểm duyệt
thông tin và đàn áp các tiếng nói bất đồng chính kiến trên không gian mạng.
------------------
Chú thích
1. Dahl, R. A. (2023, April 11). Democracy
| Definition, History, Meaning, Types, Examples, & Facts. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/democracy
2. Mill, J. S. (1966) [1859] On
Liberty. Macmillan Education UK.
3. Freedom House (2023) 2023 Tunisia Country
Report. Freedom in the world 2023. https://freedomhouse.org/country/tunisia/freedom-world/2023
4. Welle, D. (2021, July 27). Tunisian
president dismisses PM, freezes parliament. dw.com. https://www.dw.com/en/tunisia-president-dismisses-pm-mechichi-freezes-parliament/a-58637504
5. Reuters. (2021, September 22). Tunisia
military judge jails two members of parliament. Reuters. https://www.reuters.com/world/africa/tunisia-military-judge-jails-two-members-parliament-2021-09-22/
6. Jazeera, A. (2022b, March 31). Tunisia’s president
dissolves parliament, extending power grab. Politics News | Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/news/2022/3/30/tunisias-president-saied-dissolves-parliament
7. Tunisia to vote on “new republic” on July
25. (2022, May 26). France 24. https://www.france24.com/en/live-news/20220526-tunisia-to-vote-on-new-republic-on-july-25
8. Xem [3]
9. Zakaria, F. (1997). The rise of illiberal
democracy. Foreign Affairs, 76, pp. 22-43
10. Xem [9]
11. Diamond, L. (1999). Developing
democracy: Toward consolidation. Baltimore: Johns Hopkins University Press,
pp. 1-19, (excerpt).
12. Freedom House. (n.d.). Freedom in the
World Research Methodology. In Freedom House. https://freedomhouse.org/reports/freedom-world/freedom-world-research-methodology
13. Freedom House. (n.d.). Vietnam. In Freedom
House. https://freedomhouse.org/country/vietnam/freedom-world/2023
14. Freedom House (2023) Freedom in
the World 2023 – Marking 50 years in the struggle for democracy. https://freedomhouse.org/sites/default/files/2023-03/FIW_World_2023_DigtalPDF.pdf
15. Hồng Anh (2021). Bầu cử Việt Nam 2021: Người
tự ứng cử còn ba tuần nữa để nộp hồ sơ. Luật Khoa tạp chí. https://www.luatkhoa.com/2021/02/bau-cu-quoc-hoi-viet-nam-2021-nguoi-tu-ung-cu-con-ba-tuan-nua-de-nop-ho-so/
16. Xem [13]
17. Committee to Protect Journalists. Vietnam
Archives – Committee to Protect Journalists. https://cpj.org/asia/vietnam/
H.D.L.
No comments:
Post a Comment