Ẩn
giấu: Những vấn đề ít được nói đến về người khuyết tật
Minh Nhật - Luật
Khoa Tạp Chí
December 07 2023 5:26 PM
https://www.luatkhoa.com/2023/12/an-giau-nhung-van-de-it-duoc-noi-den-ve-nguoi-khuyet-tat/
Hiển nhiên nhưng ít ai thấy.
https://www.luatkhoa.com/content/images/size/w2000/format/webp/2023/11/Feature-4-.png
Đồ họa: Shiv/ Luật Khoa.
Khi được yêu cầu hãy tưởng tượng về một người
khuyết tật bất kỳ, có khả năng cao hình ảnh một người đáng thương với số phận bất
hạnh sẽ hiện lên trong đầu phần lớn chúng ta. Nếu không, đó có thể là một người
khuyết tật đã cố gắng, nỗ lực vượt lên số phận, “tàn mà không phế”. Đó có lẽ là
hai hình ảnh phổ biến nhất về người khuyết tật.
Những câu chuyện như vậy được lặp đi lặp lại
làm chúng ta vô tình đóng khung người khuyết tật trong những định kiến. Trong
bài viết này, người viết sẽ phân tích ba vấn đề thường được xem như hiển nhiên
về người khuyết tật nhưng lại chưa được nhìn nhận thỏa đáng. Đó là thương cảm
(pity), vật truyền cảm hứng (tạm dịch từ inspiration porn), và kỳ thị
(stigma).
Thương cảm (Pity)
Báo Dân Trí trước đây có một bài viết của một
độc giả có người yêu là người khuyết tật, đại ý bài viết mô tả người khuyết tật
là những người chịu thiệt thòi, do đó nên cần sự cảm thông và chia sẻ từ người
khác. Trong bài viết, người khuyết tật hiện lên như những người cố gắng vượt
qua nghịch cảnh và chịu nhiều bất hạnh, vì vậy họ xứng đáng nhận được sự quan
tâm và nâng đỡ từ những người không khuyết tật. [1]
Không chỉ có bài viết này mà chỉ cần tìm kiếm
cụm người khuyết tật trên Internet, chúng ta sẽ dễ dàng tìm được các bài viết
có nội dung tương tự, nào là “Hãy yêu thương và hết lòng giúp đỡ người khuyết tật”
hay là “Cảm thông và chia sẻ của cộng đồng dành cho những người khuyết tật”.
[2] [3] Những bài viết này đều có cùng điểm chung là chúng thể hiện sự thương cảm
của tác giả dành cho người khuyết tật.
Thương cảm hay thương hại (pity) theo từ điển
Britannica định nghĩa là một trạng thái cảm xúc mạnh thường buồn bã hoặc cảm
thông cho một ai đó hoặc một điều gì đó. Thoạt nhìn, đây chỉ là một xúc cảm
thông thường của con người dành cho người khác. Tuy nhiên, khi dùng cảm xúc này
cho người khuyết tật, nó lại ẩn chứa nhiều vấn đề liên quan đến chênh lệch quyền
lực.
Trong bài viết “Troubling Signs:
Disability, Hollywood Movies and the Construction of a Discourse of Pity”
(tạm dịch: Những dấu hiệu rắc rối: Người khuyết tật, phim Hollywood và việc
xây dựng diễn ngôn về lòng thương cảm), hai tác giả Michael Hayes và Rhonda
Black cho rằng lòng thương cảm biến khuyết tật trở thành một sự giam cầm về xã
hội, thể chất, và tinh thần. Ở đó, sự thương cảm không chỉ là một trạng thái cảm
xúc, mà nó còn hàm chứa các ý niệm về quyền lực.
Khi thể hiện lòng thương cảm với người khuyết
tật, nó trở thành một phản ứng xã hội về mặt cảm xúc, lề hóa người khuyết tật,
tạo lập vai vế của người thương cảm và người được thương cảm, và phục vụ lợi
ích cho người thương cảm thay vì người được thương cảm. Người thương cảm khi đó
cảm thấy họ thuộc một cộng đồng tử tế, nhân văn, và đầy tình người. Người được
thương cảm bị hạ bệ thành những người bất hạnh, và cần được nâng đỡ. [4]
Điều này cũng được tác giả Joseph Shapiro chia
sẻ trong cuốn “No Pity: People with Disabilities Forging a New Civil Rights
Movement” (tạm dịch: Không thương cảm: Người khuyết tật khởi đầu một
phong trào dân quyền mới), trong đó ông nhấn mạnh “Thương cảm hạn chế các
khả năng trong cuộc sống. Thương cảm là áp chế. Thương cảm hàm ý các ý nghĩa về
việc cung cấp cho, quan tâm cho, và bảo vệ một ai đó.” Theo quan điểm của
Saprio, khuyết tật không ẩn chứa những ý niệm về thương cảm, mà những nỗi sợ
hãi, huyền thoại, và khuôn mẫu xã hội mới chính là những trở ngại của người
khuyết tật. [5]
Những ý niệm về thương cảm đối với người khuyết
tật phản ánh mô hình cá nhân, vốn cho rằng khuyết tật là vấn đề khiếm khuyết của
người khuyết tật. Ngược lại, các phản biện của Michael, Rhonda, và Saprio thể
hiện góc nhìn của mô hình xã hội, trong đó nhấn mạnh sự ảnh hưởng của xã hội
trong việc hình thành khuyết tật cho người khuyết tật.
Nếu quan tâm, độc giả có thể đọc bài viết trước
của người viết về hai mô hình này thông qua ví dụ về người Điếc. Xem thêm: Người
Điếc: khuyết tật hay cộng đồng ngôn ngữ thiểu số?
Vật truyền cảm hứng (Inspiration porn)
Hội Bảo trợ người khuyết tật và trẻ em mồ côi
Việt Nam có một bài viết tiêu điểm về “Top 11 tấm gương người khuyết tật
tiêu biểu nhất Việt Nam”. Sau khi liệt kê 11 tấm gương điển hình, ở cuối
bài, tác giả chia sẻ: “Có thể nói, những tấm gương về người khuyết tật trên đã
và đang thành công trên những con đường khác nhau chính là động lực về ý chí,
nghị lực cho chúng ta trong cuộc sống.” [6]
Bài viết này là một ví dụ tiêu biểu cho một
thuật ngữ mang tên “vật truyền cảm hứng” (tạm dịch từ inspiration porn) được
Stella Young, một nhà hoạt động về quyền người khuyết tật, trình bày trong một
bài nói chuyện trên TED Talks năm 2014. [7]
Cô cho rằng những câu chuyện như trên biến người
khuyết tật thành những vật thể truyền cảm hứng. Người khuyết tật bị vật thể
hóa, bị phi nhân hóa nhằm phục vụ cho lợi ích của nhóm không khuyết tật. Với những
khiếm khuyết trên người, người không khuyết tật cho đó là những điều tồi tệ đã
xảy ra cho người khuyết tật. Chính vì vậy, việc họ có thể vượt qua được những
khó khăn này quả là một điều phi thường.
Nhà hoạt động
Stella Young gây ấn tượng với câu nói “Tôi không phải nguồn cảm hứng của bạn. Cảm
ơn nhiều.” trong quãng thời gian hoạt động cho quyền của người khuyết tật. Nguồn
ảnh: TED.
Thông qua góc nhìn của vật truyền cảm hứng,
người khuyết tật chỉ nên kể một câu chuyện, câu chuyện truyền cảm hứng, những
câu chuyện mà có thể nhiều người muốn nghe. Những câu chuyện còn lại là không
quan trọng, hoặc không đáng lưu tâm.
Tương tự như phân tích về thương cảm, góc nhìn
về vật truyền cảm hứng cũng phản ánh mô hình cá nhân. Ở đó, vấn đề chỉ là thái
độ là sự cố gắng của cá nhân người khuyết tật, những rào cản xã hội khác là
không quan trọng hoặc không đáng lưu ý.
Kỳ thị (Stigma)
Cuối cùng là vấn đề về kỳ thị, đây không chỉ vấn
đề xảy ra cho người khuyết tật mà nó còn có thể xảy ra với các “nhóm lệch chuẩn”
khác như người LGBTQI+, hay các nhóm dân tộc thiểu số.
Các vấn đề về kỳ thị xã hội được nhà xã hội học
Erving Goffman phân tích trong cuốn sách “Stigma: Notes on the Management of
Spoiled Identity” (tạm dịch: Kỳ thị: Lưu ý về việc kiểm soát danh tính
hư hỏng) xuất bản năm 1963. Trong đó, kỳ thị được định nghĩa là sự không thừa
nhận cao độ đối với một cá nhân dựa trên các đặc điểm xã hội, mà các đặc điểm
này được cho là phân biệt họ với các thành viên khác trong xã hội. Kỳ thị không
chỉ là vấn đề phân biệt của cá nhân mà là một hiện tượng xã hội, được tạo thành
do các tương tác xã hội gây nên. Do đó, khi nói đến kỳ thị thì luôn luôn bao
hàm hai đối tượng của kỳ thị: người kì thị và người/đối tượng bị kỳ thị. [8]
Vậy thì tại sao vấn đề kì thị lại quan trọng
như vậy đối với người khuyết tật và các nhóm được cho là lệch chuẩn khác?
Có hai vấn đề quan trọng đối với kỳ thị. Thứ
nhất, kỳ thị làm tăng các định kiến về bình thường và loại trừ các nhóm lệch
chuẩn. Khi đó người kì thị có sẵn một tiêu chuẩn nhằm áp đặt lên nhóm bị kỳ thị.
Trong trường hợp của người khuyết tật, đó là việc thúc đẩy cho việc chữa trị và
phục hồi chức năng. Sự khác biệt của người khuyết tật hay các nhóm được cho là
lệch chuẩn khác cần phải được chữa trị và phục hồi nhằm đạt được các tiêu chuẩn
bình thường trong xã hội.
Thứ hai, kỳ thị được dùng như một công cụ nhằm
kiểm soát xã hội (social control). Khi nhấn mạnh vào các giá trị được cho là
chuẩn mực (normalcy), những đặc điểm khác biệt của những nhóm lệch chuẩn thường
bị phi giá trị (devalued). Trong cuốn, “The Dilemma of Difference” (tạm
dịch: Thế tiến thoái lưỡng nan của sự khác biệt), tác giả Mark Stafford
và Richard Scott lập luận rằng: “Bởi vì những người bị kỳ thị là không có giá
trị, họ trở thành đối tượng của kiểm soát xã hội, với chức năng nhằm giới hạn sự
tham gia xã hội của họ.” [9] Khi đó, những nhóm bị cho là lệch chuẩn, như người
khuyết tật, bị loại trừ trong các tương tác xã hội thông qua quá trình kỳ thị
nhằm củng cố cho các chuẩn mực bình thường.
Chú thích
1. Tôi rất cảm thông với người khuyết tật.
(2009, April 17). Báo Điện Tử Dân Trí. https://dantri.com.vn/ban-doc/toi-rat-cam-thong-voi-nguoi-khuyet-tat-1240163465.htm
2. Hãy yêu thương và hết lòng giúp đỡ người
khuyết tật! (2020). Sở Y Tế Bạc Liêu. https://syt.baclieu.gov.vn/-/h%C3%A3y-y%C3%AAu-th%C6%B0%C6%A1ng-v%C3%A0-h%E1%BA%BFt-l%C3%B2ng-gi%C3%BAp-%C4%91%E1%BB%A1-ng%C6%B0%E1%BB%9Di-khuy%E1%BA%BFt-t%E1%BA%ADt-
3. AZ Việt. (2022, June 14). Cảm thông và chia
sẻ của cộng đồng dành cho những người khuyết tật - Đồng Hành Việt Online. Đồng
Hành Việt. https://donghanhviet.vn/cam-thong-va-chia-se-cua-cong-dong-danh-cho-nhung-nguoi-khuyet-tat/
4. Hayes, M., & Black, R.S. (2003).
Troubling Signs: Disability, Hollywood Movies and the Construction of a
Discourse of Pity. Disability Studies Quarterly, 23.
5. Shapiro, J. P. (1994). No pity: people
with disabilities forging a new civil rights movement. New York Times
Books.
6. Top 11 Tấm gương người khuyết tật tiêu
biểu nhất của Việt Nam. (n.d.). http://asvho.vn/top-11-tam-guong-nguoi-khuyet-tat-tieu-bieu-nhat-cua-viet-nam-a143.html
7. Stella Young. (2014, June 9). I'm not
your inspiration, thank you very much. TED. Retrieved October 17, 2023,
from https://www.ted.com/talks/stella_young_i_m_not_your_inspiration_thank_you_very_much/transcript
8. Matthew McIntosh. (2018, March 17). A
Sociological Understanding of Deviance, Social Control, and Crime.
Brewminate. Retrieved October 17, 2023, from https://brewminate.com/a-sociological-understanding-of-deviance-social-control-and-crime/
9. Mark Stafford & Richard Scott. (1986). Stigma,
Deviance, and Social Control. The Dilemma of Difference, 77–91. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-4684-7568-5_5
No comments:
Post a Comment