Trận Điện Biên Phủ và
kính vạn hoa lịch sử
Thúy Mùi - Luật
Khoa Tạp Chí
MAY
06 202411:38 AM
https://www.luatkhoa.com/2024/05/tran-dien-bien-phu-va-kinh-van-hoa-lich-su/
https://www.luatkhoa.com/content/images/size/w1000/format/webp/2024/05/Tran-Dien-Bien-Phu.webp
Cảnh phất cờ trận Điện Biên Phủ ở nóc hầm De Castries. Nguồn ảnh
vẫn chưa rõ, do TTXVN phát.
70
năm sau trận Điện Biên Phủ (7/5/1954 - 7/5/2024) - trận chiến được coi là bạo lực
nhất thế kỷ 20, toàn bộ các thiết chế, nguồn lực và phương tiện truyền thông của
nhà nước Việt Nam được huy động để nhắc lại các diễn ngôn quen thuộc về tinh thần
bất khuất hay đó là chiến thắng vĩ đại, thể hiện sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản
Việt Nam. [1]
Những
người nghiên cứu hay văn nghệ sĩ sáng tác làm cho nhà nước cũng đặt các tác phẩm
của mình trong các khung diễn ngôn này. [2]
Các
hoạt động kỷ niệm được tổ chức một cách có tính toán để vừa thể hiện sức mạnh
(quân sự), vừa thúc đẩy du lịch (kinh tế-dân sự). Tuy nhiên, thông tin cụ thể,
chính xác về kinh phí cho các hoạt động (được huy động thế nào, sử dụng ra sao)
không được minh bạch hóa với công chúng. [3]
Diễn
ngôn chủ đạo của tất cả các hoạt động không nhắc tới những vấn đề như thiệt hại
về con người (human cost), hoặc sang chấn tập thể thời hậu chiến (collective
trauma). [4]
Như
nhà văn Nguyễn Thanh Việt đã viết, mọi cuộc chiến đều diễn ra hai lần: một lần
tại trận địa, và lần thứ hai trong ký ức.
Việc
viết về ký ức chiến tranh giúp làm rõ những khoảng tối lịch sử, rút ra bài học
từ quá khứ để vượt lên những sang chấn hậu chiến và hướng tới tương lai.
Mỗi
bên tham gia Điện Biên Phủ ghi lại ký ức về trận chiến từ góc nhìn của mình và
theo cách của mình.
Tác
giả có thể là học giả chuyên ngành chính trị, lịch sử, quốc phòng, có thể trực
tiếp tham chiến hoặc không. Ví dụ: những người Việt tham gia Điện Biên Phủ xuất
bản hồi ký tham chiến trong những vai trò khác nhau. [5]
Các
xuất bản bên ngoài Việt Nam áp dụng những kỹ thuật văn bản khác nhau, và sử dụng
nhiều hình thức thể hiện khác nhau.
Ví
dụ: tác giả Pháp phản tỉnh sai lầm của chính phủ Pháp trong cuộc chiến Đông
Dương [6]. Hội cựu chiến binh Mỹ có thư viện tập hợp các sách về chiến tranh
Đông Dương [7]. Tác giả Úc phân tích ý nghĩa của Điện Biên Phủ với chính sách
quốc phòng Úc [8]. Sử gia Anh phân tích Điện Biên Phủ trong bối cảnh Chiến
tranh Lạnh (Cold War) và sự tham gia của Mỹ vào Việt Nam [9].
Tác
giả Trung Quốc cho rằng Điện Biên Phủ là thắng lợi chiến lược của Trung Quốc và
chuyên gia quân sự Trung Quốc [10]. Tác giả trẻ người Nhật kể câu chuyện tình
yêu bị thử thách trong cuộc chiến Điện Biên Phủ dưới hình thức tranh vẽ manga
[11]. Các tác giả khác sáng tác văn học dưới dạng tiểu thuyết lịch sử...[12]
Trong
hoàn cảnh thế giới sống cùng các cuộc chiến mới tại Trung Đông và Ukraine, một
số học giả tiếp tục nghiên cứu Điện Biên Phủ từ khía cạnh so sánh lịch sử, mô
hình và kỹ thuật chiến tranh. Cuốn sách “Road to Dien
Bien Phu: A History of the First War for Vietnam” (tạm dịch: "Con đường tới
Điện Biên Phủ: Lịch sử cuộc chiến đầu tiên với Việt Nam") của học giả Christopher Goscha [13] là một
công trình như vậy.
Công
trình phân tích trận Điện Biên Phủ từ nhiều góc cạnh khác nhau và đưa ra một số
luận điểm mới so với các tác phẩm trước đây. Bản thân tác giả đã có buổi giới
thiệu sách tại Đại học Fulbright Việt Nam.
Bài
viết ngắn này điểm qua một số nội dung quan trọng của sách để bạn đọc có cái
nhìn đa chiều hơn với trận Điện Biên Phủ sau 70 năm. [14]
“Con
đường tới Điện Biên Phủ: Lịch sử cuộc chiến đầu tiên với Việt Nam” không phải
là tác phẩm về lịch sử chiến tranh. Thay vào đó, Christopher Goscha dùng thủ pháp
dòng thời gian để mô tả bối cảnh tranh chấp quyền lực trên thế giới và Đông
Dương, các vận động đã dẫn tới trận Điện Biên Phủ.
Chiến
tranh ở Việt Nam được xem xét dưới nhiều góc độ, từ sự hỗ trợ của Liên Xô và
Trung Quốc cho tới nỗ lực của Hồ Chí Minh và các đồng chí của ông trong việc
xây dựng quân đội chính quy, tổ chức bộ máy nhà nước, sử dụng mạng lưới thông
tin liên lạc, xây dựng nền kinh tế thời chiến và huy động nguồn lực dân sự.
Tác
giả sử dụng một lượng lớn tư liệu bằng tiếng Pháp và tiếng Việt. Vì vậy, công
trình đưa thêm cách nhìn mới, không từ góc nhìn lấy phương Tây làm trung tâm.
Cuộc
chiến cộng sản
Hai câu hỏi
trọng tâm mà nghiên cứu của Christopher Goscha đặt ra là: (i) làm thế
nào mà Hồ Chí Minh tổ chức được chiến thắng có một không hai trong lịch
sử giải phóng thuộc địa? và (ii) cái giá phải trả cho chiến thắng
đó là gì?
Để
trả lời cho câu hỏi thứ nhất, Christopher Goscha bắt đầu với việc xem xét sự
hình thành thuộc địa Đông Dương của Pháp (French Indochina), và bối cảnh dẫn tới
chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất (First Indochina War). Việc dẫn dắt câu
chuyện theo cách này giúp người đọc thấy trận Điện Biên Phủ là kết quả của một
tiến trình xảy ra theo logic nhất định.
Các
tư liệu về thiệt hại mà cuộc chiến gây ra cho Việt Nam được Christopher Goscha
sử dụng để trả lời cho câu hỏi thứ hai.
Christopher
Goscha cũng so sánh Hồ Chí Minh với những người Việt phản kháng sự đô hộ của
Pháp như Phan Châu Trinh, Phan Bội Châu, Nguyễn Thái Học.
Dựa
trên sự ảnh hưởng tư tưởng và mối liên kết chính trị của Hồ Chí Minh với Đảng Cộng
sản Pháp, Liên Xô và Trung Quốc, Christopher Goscha khẳng định chủ nghĩa dân tộc
(nationalism) và lòng yêu nước (patriotism) của người Việt không phải là động lực
duy nhất dẫn tới chiến thắng Điện Biên Phủ.
Ông gọi Điện
Biên Phủ là cuộc chiến cộng sản (war communism). Đây là tranh luận cơ bản của
Christopher Goscha.
Tác
giả quyển sách trình bày các bằng chứng rằng Hồ Chí Minh, Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa (DRV), Việt Minh có sự kết nối với, và, được hỗ trợ bởi Hành lang
cách mạng Á-Âu (Eurasian Revolutionary Trajectory) [15]. Đây là yếu tố
quan trọng khiến cho mô hình Điện Biên Phủ không thể lặp lại.
Lực
lượng Việt Minh được thành lập năm 1941 chính là đỉnh của cánh cung Á-Âu (tip
of the Eurasian arc). Cụ thể, chiến thuật để Hồng quân Nga thực hiện Cách mạng
tháng Mười đã lan sang Trung Quốc và sau đó tới Việt Nam.
Vào
cùng khoảng thời gian đó, Algeria cũng được Ai Cập hỗ trợ để đánh Pháp. Tuy
nhiên, Algeria không thành công vì không được kết nối với Hàng lang cách mạng
Á-Âu.
Theo
Christopher Goscha, chiến tranh Đông Dương được thực hiện qua hai giai đoạn. Ban đầu, Hồ Chí Minh
và những đồng chí của ông áp dụng chiến thuật chiến tranh du kích với những trận
đánh nhỏ, lẻ. Khi quân đội được thành lập 12/1944, cuộc chiến chuyển sang hình
thức chính thống với sự có mặt của lực lượng quân sự chuyên nghiệp.
Sau
khi nhà nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa được thành lập, Mao Trạch Đông bắt đầu
có những khoản viện trợ lớn (trong đó có vũ khí) để giúp Hồ Chí Minh đánh Pháp.
Hơn 200 chuyên gia quân sự Trung Quốc được huy động để đào tạo quân đội Việt
Nam.
Christopher
Goscha cũng sử dụng những tư liệu thú vị về việc buôn bán giữa DRV và Quốc gia
Việt Nam [16]. Thêm vào đó, DRV củng cố lực lượng bằng cách xây dựng đồng minh
tại Lào và Campuchia.
Hồ
Chí Minh và các đồng chí của ông đã áp dụng một loạt công cụ cộng sản của Liên
Xô và Trung Quốc (Sino-Soviet communist toolbox) để xây dựng bộ máy nhà nước. Sự
vận hành của bộ máy này là để chuẩn bị cho trận đánh quyết định tại Điện Biên
Phủ. Các công cụ chính sách bao gồm:
·
Đảng
nhận sự giúp đỡ của Trung Quốc để mở rộng tầm kiểm soát tới tất cả các tổ chức
từ nhà nước tới các tổ chức quần chúng, quân đội, và cảnh sát.
·
Tiến
hành các chiến dịch tuyên truyền mạnh mẽ để “thi đua” xây dựng hình tượng “con
người mới” của đảng viên, bộ đội, công an, cán bộ nhà nước, hoặc người nông dân
hăng hái sản xuất. Mục đích của hoạt động này là xây dựng lực lượng để phục vụ
cho Điện Biên Phủ.
·
Áp
đặt tư tưởng cộng sản, xây dựng lòng trung thành với Đảng và kiểm soát ý kiến
trái chiều của các trí thức.
·
Tuyên
truyền về lòng yêu nước, anh hùng cách mạng khiến xã hội sùng bái lãnh tụ (Hồ
Chí Minh).
·
Đảng
kiểm soát các hoạt động giáo dục và tuyên truyền.
·
Duy
trì nền kinh tế thời chiến: phát hành tiền.
·
Cải
cách ruộng đất: thay đổi cấu trúc xã hội từ hạ tầng (làng/xã). Tuyên truyền về
lý tưởng của các cán bộ Đảng để thay thế vai trò của các chủ đất nông dân. Cải
cách ruộng đất không phải chủ đề mới, nhưng cách Goscha đặt hoạt động này trong
cơ chế/cỗ máy chiến tranh để dẫn tới trận đánh cuối cùng tại Điện Biên Phủ là
cách nhìn mới.
Hồ
Chí Minh và các đồng chí cũng áp dụng chiến lược huy động tổng thể nguồn lực của
xã hội cho chiến tranh (social total mobilization). Thanh niên phải đi nghĩa vụ
quân sự.
Ngoài
ra, một lượng khổng lồ dân thường được huy động để chuyên chở vũ khí và lương
thực cho Điện Biên Phủ, hoặc giao thông viên bưu điện.
Christopher
Goscha đã sử dụng nhiều tư liệu tiếng Việt để minh họa cho quá trình xây dựng
nhà nước này.
Theo
ông, những gì xảy ra tại Việt Nam trong từ 1950-1954 rất giống với cách những
người Bolsheviks huy động lực lượng xã hội Nga để thực hiện Cách mạng tháng Mười
và nội chiến.
Cái
giá của chiến tranh
Để
cân bằng tranh luận của mình, Christopher Goscha phân tích cái giá (human cost)
rất đắt mà Việt Nam phải trả cho chiến thắng Điện Biên Phủ. [17]
Một
lực lượng lớn dân thường (1,6 triệu người, trong đó một nửa là phụ nữ) bị huy động
làm việc trong điều kiện vô cùng khắc nghiệt đã dẫn tới sự kiệt sức của toàn xã
hội (profound exhaustion of society).
Thêm
vào đó, khoảng 500.000 - 1 triệu dân thường thiệt mạng do vũ khí, đói, bệnh tật
hoặc kiệt sức. Các thiệt hại này để lại những tổn thương lâu dài cho xã hội hậu
chiến.
Với
hơn 500 trang sách, công trình của Goscha bao gồm những tư liệu học thuật cập
nhật nhất về Điện Biên Phủ. Nó cung cấp cho người đọc một cái nhìn tổng thể và
cân bằng hơn về cuộc chiến khốc liệt nhất thế kỷ 20.
Đảng
Cộng sản vẫn tiếp tục tuyên truyền về tinh thần Điện Biên Phủ bất diệt, nhưng
các tổn thương sâu sắc mà cuộc chiến gây ra cho xã hội cũng cần được nhìn trực
diện và chữa lành để lịch sử có thể sang trang.
----------------------
Chú
thích
[1]
Đọc thêm tại đây.
[2]
Sao Khuê, Chiến thắng Điện Biên Phủ dưới góc nhìn của nhà nghiên cứu lịch sử
Cao Văn Liên, báo điện tử Lạng Sơn, truy cập ngày 6/5/2024. Đọc thêm tại đây.
[3]
Cuối năm 2023, Tỉnh ủy Điện Biên có kế hoạch kỷ niệm 70 năm chiến thắng Điện
Biên Phủ. Kế hoạch này bao gồm hàng loạt các hoạt động như xây dựng/sửa chữa cơ
sở hạ tầng (xây cảng hàng không Điện Biên Phủ, sửa chữa sân vận động, cải tạo
điểm di tích); “đền ơn đáp nghĩa” (5.000 căn nhà đại đoàn kết); và các hoạt động
văn hóa, thể thao, du lịch. Tuy nhiên, kế hoạch này không chỉ rõ kinh phí cho
các hoạt động đến từ đâu. Sau đó, Ủy ban Trung ương Mặt trận tổ quốc Việt Nam
phát động các địa phương đóng góp cho các hoạt động của Điện Biên. Riêng thành
phố Hồ Chí Minh, có đợt, đã hỗ trợ tỉnh Điện Biên tới 85 tỷ đồng. Cho đến nay,
công chúng không biết chính xác số tiền (gồm ngân sách nhà nước và tư nhân) cho
các hoạt động kỷ niệm 70 năm này là bao nhiêu. Xem thêm tại đây.
[4]
Ví dụ về các khái niệm danh tính quốc gia, ký ức tập thể, chiến tranh và sang
chấn tập thể. Độc giả có thể tham khảo thêm tại: marquettehistorians; cambridge.org/core/journals; cambridge.org/core/books/abs
[5]
Ví dụ: Lê Mạnh Thái (2004), Điện Biên Phủ một góc nhìn, Hồi ký. Xem
thêm.
[6]
Jules Roy (2002), the Battle of Dien
Bien Phu;
Jean-Jacques Arzalier (2021), Battle of Dien Bien Phu.
[7]
Đọc thêm tại đây và Christian C. Lentz (2019), Contested Territory:
Ðien Bien Phu and the Making of Northwest Vietnam.
[8]
Alan Stephens (2007), Dien Bien
Phu, and the Defence of Australia.
[9]
David J. A. Stone (2004), Wars of The Cold War Campaigns & Conflicts
1945 – 1990; Martin Windrow (2021); Dien Bien
Phu 1954: The French Defeat that Lured America Into Vietnam.
[10]
Yi Jian Wen Hua (2015), Battle of Dien Bien Phu (Chinese Edition).
[11]
Daisuke Nishiima (2006), Dien Bien Phu Manga. Đọc thêm tại đây.
[12]
Danette Enrico (2021), Vietnam War Memoir: A Historical Novel About Dien
Bien Phu: Dien Bien Phu.
[13]
Đọc thêm tại đây.
[14]
Các trao đổi của giới học thuật về cuốn sách, xem tại đây.
[15]
Về sự lan rộng của cách mạng từ Nga sang Trung Quốc trước và sau Chiến tranh thế
giới thứ hai, xem thêm: Alfred Rieber, The Origins of the Cold War in
Eurasia: A Borderland Perspective in Eurasia, in Konrad H. Jarausch and
Thomas Lindenberger (2007), Conflicted Memories Europeanizing Contemporary
Histories, Berghahn Books.
[16]
Quốc gia Việt Nam được thành lập theo thỏa thuận năm 1949 giữa vua Bảo Đại và tổng
thống Pháp.
[17]
Ở khía cạnh này, Christopher Goscha có sử dụng tư liệu đã được các học giả khác
viện dẫn.
==============================================
Hiến pháp 1967: Bản
hiến pháp tiến bộ và dân chủ nhất trong lịch sử Việt Nam
Thảm kịch trại cải tạo
sau năm 1975
NGUYỄN
HẠNHAPR 29, 2024
Nền nông nghiệp Việt
Nam Cộng hòa: Dấu ấn Đài Loan
No comments:
Post a Comment