29.12.2014
(qua
bài "Nhân
một cuộc hội thảo về Văn Học Miền Nam 1954-75" )
Tôi
đã được đọc bài viết của nhà phê bình văn học Vương Trí Nhàn (VTN) ở trong nước,
với tựa đề là "Nhân Một Hội Thảo về Văn Học Miền Nam" (*).
Bài viết tương đối ngắn nhưng cho thấy có những thiện chí trong việc thắp sáng
niềm tin vào sự tất yếu của một sự kết hợp văn học hai miền trong thời gian hai
mươi năm chiến tranh 1954 – 1975, và của văn học trong và ngoài nước.
Dù
sao, trong bài viết này của Vương Trí Nhàn, tôi cũng thấy có những nhận xét nên
được xem xét lại, vì có lẽ chúng đã được phát biểu khi chưa có đủ thông tin;
qua đó, chúng sẽ dẫn đến một vài nhận định có thể tạo sự hiểu lầm về thiện chí
giữa những người đã cùng chung tay đóng góp cho những điều tốt đẹp chung.
1.
Anh
VTN bảo là anh hơi thất vọng vì cuộc hội thảo này. Tôi hiểu. Thật sự, khi người
ta đặt niềm tin vào một điều gì đó, vào một đối tượng mà người ta quan tâm hay
quý mến, người ta dễ bắt gặp cảm giác như thế, khi một số kỳ vọng không được
đáp ứng. Hay, không được đáp ứng đúng mức. Thất vọng có thể đến từ nhiều nguồn,
nhiều lý do. Thứ nhất, có thể vì ta đã đặt kỳ vọng quá cao. Thứ hai, có thể vì
ta đã không nhìn đúng được hiện tượng từ vị trí nhìn ngắm, tiếp cận của mình.
Và, thứ ba, khi ta vội vã, xem xét hiện tượng một cách nhanh gọn để có thể sớm
đi đến kết luận, và ta thất vọng vì kết luận ấy.
Anh
VTN trách là "các đồng nghiệp của tôi ở hải ngoại vẫn bị cảm xúc chi phối
quá nặng". Tôi đề nghị nhìn lại vấn đề như thế này: Hãy thử nghĩ, khi người
ta nói về một nền văn học bị cố tình tẩy xoá khỏi ký ức con người, một nền văn
học bị buộc tội, bị truy diệt, bị đẩy cho trôi dạt trên dòng lịch sử, chưa nói
đến việc người ta là một người đã sống và lớn lên trong dòng văn học ấy, chắc
chắn người trình bày vấn đề sẽ không khỏi ít nhiều bị cảm xúc chi phối. Còn cảm
xúc ấy chi phối người ta như thế nào, đến mức độ nào, hoặc theo hướng nào, thì
người quan sát nên có một cái nhìn bình tĩnh và kiên nhẫn hơn. Họ nên để tâm
thu thập tài liệu. Cần đọc kỹ và tìm hiểu ý nghĩa của chúng trước khi đưa ra kết
luận.
Trong
bài nhận định của mình, anh VTN cho biết là cảm tưởng, ý kiến của anh được đưa
ra "sau khi đã đọc tất cả các bài tham luận". Thật sự, vào thời điểm
anh đưa ý kiến (ngày 21 tháng Mười Hai, 2014, trên diễn đàn Văn Việt, và còn sớm
hơn nữa trên trang blog của VTN, ngày 19-12-14—Văn Việt sử dụng lại bài đã có
trên trang blog đó), tất cả các báo chí (trên giấy
và trên mạng), trong và ngoài nước, chỉ mới phổ biến được một vài bài trong nhiều
bài tham luận hoặc thuyết trình từ cuộc hội thảo này. Thật sự, đây là một
cuộc hội thảo khá quy mô, được tổ chức trong vòng hai ngày, với 16 diễn giả.
Theo tôi biết, Ban tổ chức đã để cho các diễn giả quyền tự do chọn lựa đề tài
riêng của mình. Mỗi diễn giả chỉ được phép trình bày tối đa trong vòng 30 phút.
Cộng thêm 10 phút cho phần đặt câu hỏi, thảo luận và đưa ý kiến từ phía những
người tham dự. Bởi thế, gần như tất cả các bài thuyết trình hay tham luận này,
theo tôi biết như một người trong cuộc, đều phải rút gọn lại. Đa số các anh chị
diễn giả cũng đều cho biết như thế trên diễn đàn hoặc trong những khung cảnh
khác ở ngoài diễn đàn. Và họ hứa sẽ cho phổ biến tham luận của mình sau đó,
trên các phương tiện truyền thông, một cách đầy đủ hơn. Tôi nghĩ, anh VTN, vào
thời điểm anh viết bài nhận định, giống như nhiều độc giả khác, ở trong và
ngoài nước, mới chỉ được đọc một vài bài tường thuật trên báo chí, cũng như có
thể mới được theo dõi một vài phần phát biểu của một vài thuyết trình viên từ
các video clips.
Tôi
nghĩ, từ những quan sát, theo dõi ấy, người ta chỉ có thể có được một ấn tượng
nào đó về cuộc hội thảo mà thôi. Người ta khó có thể đưa ra được một nhận định
có cơ sở và đáng tin cậy về nó khi chưa được đọc hết nguyên văn các bài tham luận.
Cũng như để phê bình một tác phẩm, người ta không thể chỉ đọc phần tóm lược nội
dung tác phẩm. Thậm chí, nếu có đọc thêm một vài bài phê bình, nhận xét về tác
phẩm đó, người ta cũng không thể đưa ra những nhận định khách quan và có giá trị
về tác phẩm. Người ta, tôi nghĩ, phải tự mình thâm nhập vào tác phẩm, phải sống
với nó, rung động với nó, đồng thời, tỉnh táo theo dõi, xem xét nó. Ở cuối hành
trình ấy, người ta mới có thể hy vọng đưa ra được một vài suy nghĩ, một vài ý
tưởng khả dĩ tạo được dấu ấn cho những nhận xét của mình. Cố gắng đó sẽ giúp
cho người đọc mở rộng thêm cái nhìn về tác phẩm, mở rộng biên độ cảm xúc cũng
như rung động của họ đối với tác phẩm.
2.
Có
vẻ như nhà phê bình VTN không chấp nhận phát biểu, được đưa ra trong buổi hội
thảo, về "sự bất hạnh" của văn học miền Nam. Nhà phê bình Nguyễn Hưng
Quốc, trong phần mở đầu bài thuyết trình của mình, cho rằng: “Văn học miền Nam, 1954-1975, là một
trong những nền văn học bất hạnh nhất trong lịch sử văn học Việt Nam”. Anh VTN cho rằng "Nếu muốn dùng chữ bất hạnh,
tôi nghĩ tới cả nền văn học dân tộc nói chung, bao gồm cả văn học miền Bắc.
Nhưng hiểu theo nghĩa này, thì cứ gì văn học VN. Mà văn học Trung Hoa lục địa
cũng bất hạnh, văn học Nga xô viết cũng bất hạnh." Tôi không chắc ý kiến của
anh VTN sẽ được tất cả mọi người cùng chia sẻ (nhất là, ở đây, khung quy chiếu
chỉ thu hẹp trong "lịch sử văn học Việt Nam"), nhưng rõ ràng ý kiến ấy,
ở một khía cạnh nào đó, cho thấy một sự nhạy cảm sâu sắc, mang đậm nét nhân bản,
cùng với sự cộng cảm trong nỗi đau xót và thiết tha về nền văn học của dân tộc
nói chung trong khoảng thời gian hai mươi năm chia cắt. Tôi nghĩ, nếu có sự bất
hạnh, thì nó vẫn còn đó, không biến mất đi, cho dù có những sự bất hạnh khác được
mang ra so chiếu. Cùng mang một thuộc tính "bất hạnh", nhưng mỗi nỗi
đau có một số những đặc điểm, "đường nét" riêng. Không phải vì nhiều
đối tượng cùng chia sẻ một thuộc tính nào đó mà thuộc tính ấy có thể triệt tiêu
lẫn nhau và biến mất.
Ngoài
ra, trong cái nhìn của tôi, nếu có nói về "sự bất hạnh" thì chỉ là để
xác định một hoàn cảnh, một thế sống, để từ đó tiếp tục vươn lên. Anh VTN nói
đúng, và thật thiết tha, "May mà những năm ấy, còn có văn học miền Nam!". Vâng, và cả những người con của nó. Chủ đề của buổi
hội thảo là nói về hai mươi năm văn học miền Nam. Những gì đã xảy ra với dòng
văn học này nên và cần được nhìn lại. Còn cái khung cảnh văn học hiện tại ở quê
nhà có thể cho thấy đã có một số những cởi mở, tháo gỡ, thông cảm ở một mức độ
giới hạn nào đó, chúng ta rất nên ghi nhận, để có lòng tin vào tương lai. Nhưng
việc nhìn lại, xem xét và đánh giá lại mọi sự đã xảy ra là một điều cần thiết.
Những bài học lịch sử cũng vẫn nhắc nhở con người phải làm điều đó.
3.
Về
vấn đề áp dụng những phương pháp tiếp cận văn học mới mẻ để tìm hiểu, phát huy
những khía cạnh đặc thù của văn học miền Nam, nói riêng, văn học Việt Nam, nói
chung, điều này cần phải được tiếp tục thực hiện. Và ta có thể áp dụng bất cứ
hướng tiếp cận nào thích hợp. Một cuộc hội thảo, lại là cuộc hội thảo đầu tiên,
có thể chưa cho ta cái cơ hội để nhìn ngắm rõ những nỗ lực ấy. Dù sao, khi
chúng ta chưa có cơ hội đọc và tham khảo hết các bài tham luận, có lẽ chúng ta
cũng chưa nên phán đoán vội.
Trong
cái nhìn của tôi, riêng về mặt này, ta có thể để ý đến hai bài tham luận của
nhà nghiên cứu Đinh Từ Bích Thuý và nhà văn Đặng Thơ Thơ. Ở một mức độ nào đó,
hai tham luận này, theo tôi, đã có những nỗ lực khá tốt để, qua việc nhìn lại một
vài tác phẩm trong dòng văn học miền Nam trước đây, phần nào đóng góp một cái
nhìn mang tính khai phá về những khía cạnh giao lưu văn hoá, di sản hậu thuộc địa,
tính dị hoá/xa lạ hoá như một căn cước, v.v. Tuy nhiên, tôi nghĩ, văn học miền
Nam, nói riêng, trong vòng hai mươi năm chiến tranh, và văn học cả nước nói
chung, tính đến thời điểm hiện tại, là những khu vườn rộng lớn. Chúng cần được
ta gìn giữ, chăm bón, tìm hiểu để tiếp tục phát huy những hương thơm và sắc màu
tươi đẹp của chúng, không riêng cho sự thẩm thức, thưởng ngoạn của chúng ta,
trong thế hệ này, mà còn cho những thế hệ nối tiếp nữa. Ta không nên chỉ mong mỏi
và dừng lại ở một cuộc hội thảo duy nhất. Và, có lẽ, cũng không nên chỉ chăm chắm
trông chờ để nhìn vào những cái mới. Cái mới, nói chung, là tốt. Và cần thiết.
Nhưng ngoài cái mới, có thể chúng ta cũng nên quan tâm đến việc đào sâu vào những
giá trị cốt lõi, nhưng có thể chỉ mới được thăm dò một cách khái quát hay trên
bề mặt. Sự đào sâu theo bề dọc và xới tung ra bề ngang cũng có thể là những điều
có ích cho cái học và cái hiểu của ta. Hơn là chỉ nhắm vào việc áp dụng cho bằng
được những phương pháp mới. Có khi điều ấy chỉ đem lại sự khiên cưỡng.
Dù
sao, mong mỏi làm mới, có được cái mới, vẫn là một mong mỏi chính đáng và đầy
thiện chí. Nó thúc đẩy chúng ta tiếp tục làm mới sự thẩm thức, mở rộng địa lý của
cái hiểu, cái biết về văn học của mình.
4.
Cuối
cùng, anh VTN phát biểu: "Làm sao trong khi
đề cao VHMN 54-75, các anh có thể sổ toẹt cái phần thành tựu theo một cách
riêng của văn học miền Bắc trong thời gian đó." (phần gạch dưới là theo nguyên văn trong văn bản
của VTN). Và anh cho rằng "Đối lập và tuyệt đối hóa những khác biệt văn
học giữa hai miền chẳng những là bất cận nhân tình mà còn là phản khoa học."
Trong
cái nhìn của tôi, buổi hội thảo này, về văn học miền Nam, bao gồm nhiều đề tài
nhỏ, do các diễn giả tự chọn, trong đó có những đề tài không có những gắn bó rõ
rệt với văn học miền Bắc để có thể đặt chúng trong thế đối sánh. Nhưng có những
trường hợp, khi trình bày về hệ thống này, người ta phải nói đến hệ thống khác;
và khi nói về nền văn học miền Nam, có những lúc có lẽ cũng khó tránh để không
đưa nó vào thể đối sánh với văn học miền Bắc.
Cũng
xin nói thêm, chủ đề của cuộc hội thảo là nói về văn học miền Nam, nên chắc chắn
ta phải nhấn mạnh đến nó. Độ nhấn, dấu nhấn và hướng nhấn là ở nơi mỗi diễn giả
với mỗi đề tài cụ thể. Tuỳ theo cách nhìn nhận và cách diễn đạt, trong bối cảnh
cần thiết của chủ đề, mỗi diễn giả có một cách trình bày, tiếp cận vấn đề của
mình. Và sự đánh giá là ở nơi người đọc, người đón nhận.
Về
phần mình, tôi cũng chia sẻ cái nhìn của nhà phê bình VTN là cả hai nền văn học
đều có cái bối cảnh và những nét đặc thù riêng của chúng. Chúng có những đặc
tính và giá trị riêng. "Dù phân lượng không đồng đều", như cách mà
anh VTN nói. Cả hai cần được nhìn ngắm trong một toàn bộ của nền văn học Việt
Nam giai đoạn hai mươi năm chiến tranh. Tôi đã nhắc đến ý này không phải chỉ một
lần trong bài tham luận của mình. Tạm trích: "(…) [V]ăn học miền Bắc trong giai đoạn ấy cũng có những đường nét riêng của
nó. Nó phản ánh một gương mặt của chiến tranh. Và gương mặt ấy có thật. Ở một mức
độ nào đó, và trong những góc nhìn nào đó, dù bị chỉ đạo, nền văn học ấy, ngoài
âm vọng sử thi, ngoài những tấu tụng về chiến công, về vinh quang, nhiều khi được
tô mầu một cách khá thô sơ, vụng về, cũng nói lên được cái đời sống, cả tinh thần
lẫn vật chất, của cả một xã hội, của những con người, với những tâm trạng, những
hy sinh và những đớn đau riêng. Và, như thế, nó cũng đã đóng góp những đường
nét của mình để vẽ nên khuôn mặt chung của văn học Việt Nam giai đoạn ấy. Khuôn
mặt của văn học Việt Nam thời chiến. "
Và,
ở một chỗ khác: " Văn học miền Bắc,
trong bối cảnh và chủ trương riêng của mình, trong hai mươi năm của cuộc chiến,
đã có những nét vẽ riêng, những bảng mầu, những cung bậc, tiếng nói riêng, để,
phần nào, định dạng và định tính xã hội và con người miền Bắc. Qua đó, cũng cho
thấy một khuôn mặt cần được nhìn ngắm của cuộc chiến, của lịch sử Việt Nam."
Ngoài
ra, trước khi bài nhận định của VTN được phổ biến, trong một thảo luận trên mạng,
với cương vị của một người sống tại miền Nam, nói riêng, được cưu mang bởi nền
văn học miền Nam, gắn bó với những giá trị nhân bản, công bằng và bình đẳng mà
nền văn học ấy luôn xiển dương, và với cương vị của một người Việt Nam, nói
chung, tôi cũng có dịp nói rõ: "(…)
Trong cái lý tưởng của riêng họ, những người đã đóng góp vào nền văn học miền Bắc,
nói chung, họ cũng đã nhìn cuộc chiến đấu và hy sinh của những con người miền Bắc
là một cuộc chiến đấu để bảo vệ đất nước. (…) Dĩ nhiên, nền văn học miền Bắc có
một giá trị riêng của nó khi ta nhìn toàn bộ nền văn học Việt Nam trong bối cảnh
20 năm chiến tranh. Còn nền văn học miền Nam, như tôi đã trình bày, là một nền
văn học rất phong phú. (…) Hai nền văn học đó rất khác nhau. Chúng có những đặc
tính riêng và những giá trị riêng của chúng."
Để
kết, với tính cách cá nhân, tôi muốn nói rằng tôi nhìn bài nhận định của nhà
phê bình Vương Trí Nhàn, nói chung, là một phản ánh tốt, với thiện chí, về cuộc
hội thảo "Hai Mươi Năm Văn Học Miền Nam". Tôi quý sự thiết tha của
anh VTN khi anh nhận định: "[T]rong sự phát triển của mình, văn học hai
miền thời gian 1954-75 đã có sự nhìn vào nhau, đối thoại ngấm ngầm với nhau. Việc
nghiên cứu trở lại cuộc đối thoại xảy ra trong những năm đó là một trong những
phương cách thiết yếu để đẩy tới cuộc đối thoại giữa văn học trong nước và văn
học hải ngoại hôm nay."
Mặc
dù không lạc quan, tôi vẫn hy vọng là chúng ta đang bắt đầu có những nỗ lực để,
trong những điều kiện và hoàn cảnh khả thi, thực hiện điều cần thiết đó. Và,
cũng trong tinh thần ấy, tôi tin tưởng vào sự phát triển tốt đẹp của nền văn học
Việt Nam, nói chung, ở cả trong lẫn ngoài nước.
Bùi
Vĩnh Phúc
24.
XII. 2014
(*)
Tựa đề lấy theo bản của Văn Việt: http://vanviet.info/nghien-cuu-phe-binh/nhn-mot-hoi-thao-ve-van-hoc-mien-nam/
. Bản trên blog của Vương Trí Nhàn, truy cập ngày 23-12-14, có tựa đề là
"Nhân một cuộc hội thảo về văn học miền Nam 1954-75".
---------------------------
4 bình luận
nam
dao viết:
Chia
sẻ và cám ơn hai anh BVP & VTN. Có lẽ đề tài văn học trong và ngoài nước sẽ
là một đề tài rất thú vị. Hiện nay, có chút it giao thoa, nhưng lực cộng sinh
thì chỉ lẻ loi, nhợt nhạt!
-
29.12.2014 vào lúc 7:29 am
black raccoon viết:
Trong
cái nhìn của tôi, buổi hội thảo này, về văn học miền Nam, bao gồm nhiều đề tài
nhỏ, do các diễn giả tự chọn (BVP)
Nhà
văn Bùi Vĩnh Phúc là người trực tiếp tham dự thuyết trình trong cuộc hội thảo
này nên tôi tin những gì ông viết. “đề tài nhỏ do các diễn giả tự chọn”; đó
chính là ý nghĩa của tất cả. Nó thể hiện gần như tuyệt đối của sự tự do trong
văn học. Không phải sao, thử tưởng tượng, đến với một cuộc hội thảo (có chủ đề),
và người ta hoàn toàn được tự do chọn lựa đề tài để tự trình bày. Thú vị chứ.
Mà đề tài nhỏ nữa. Theo tôi hiểu, nhỏ không phải là chi li vụn vặt, nhỏ là
riêng, là một khía cạnh nào đó mà người diễn giả nhìn thấy. Và, chính nhiều cái
nhỏ sẽ làm cái lớn. Biết đâu.
-
29.12.2014 vào lúc 9:50am
Thiệp
Hằng viết:
Vài
ba năm gần đây, nhiều hội thảo nghiên cứu chuyên đề về khoa học trên tầm mức quốc
tế đã được tổ chức tại Việt Nam trong đó các tham dự viên là những nhà nghiên cứu,
những giáo sư đại học từ các quốc gia khắp trên thế giới được mời tham dự. Ông
VTN có đề nghị những nhà phê bình văn học VN trong và ngoài nước nên ngồi với
nhau nghiên cứu về Văn Học Miền Nam 54-75. Ý rất tốt! Tại sao hội nhà văn VN
không tổ chức một hột thảo như thế tại một trường đại học ở Saigon, như trường
đại học Văn Khoa cũ, và mời những nhà văn, nhà phê bình VN ở ngoài nước về tham
gia và đóng góp trên tinh thần khai phóng với những tham dự viên có tằm cỡ
trong nước? Mong lắm thay!
-
29.12.2014 vào lúc 11:10 am
Lê
Minh Hà viết:
Từ
anh Vương Trí Nhàn và anh Bùi Vĩnh Phúc, cảm nhận được sự trân trọng và thiện
chí dành cho nhau, trong mối quan tâm chung về văn học nước nhà thời chúng ta
đã và đang sống.
Hi vọng đây không giản đơn là thái độ của hai cá nhân làm chữ nghĩa dành cho nhau, mà là thái độ phổ biến từ hai phía người viết của một nền văn học khốn khổ.
Hi vọng đây không giản đơn là thái độ của hai cá nhân làm chữ nghĩa dành cho nhau, mà là thái độ phổ biến từ hai phía người viết của một nền văn học khốn khổ.
-
29.12.2014 vào lúc 11:31 am
---------------------
TIN
LIÊN QUAN :
No comments:
Post a Comment