Tom
Fawthrop - The
Diplomat
Khánh Anh dịch
Posted on Tháng Tám 29, 2019
Hạn hán năm nay chỉ là điều báo trước những vấn đề
nghiêm trọng hơn sẽ xảy ra nếu chính phủ không thay đổi.
Bờ sông bị sạt lở
Sông Mê Kông đang quay cuồng trong sự tấn công của
biến đổi khí hậu, khai thác cát và xây đập nước sông liên tục, tất cả những điều
này kết hợp lại làm gây ra trận hạn hán tồi tệ nhất trong hơn 100 năm hồi tháng
Bảy.
“Đây là thảm họa sinh thái tồi tệ nhất trong lịch sử của khu vực sông Mê
Kông,” chuyên gia tài nguyên thiên nhiên Thái Lan
Chainarong Setthachua tuyên bố.
Mực nước ở hồ Tonle Sap, Campuchia, hồ nước nội địa tuyệt vời, trái tim của sông Mê Kông, đã bị giảm cạn xuống chưa từng có ở nhiều nơi với một ngôi làng nổi gần như khô cạn hoàn toàn. Người dân Tonle Sap gần như không thể tin là điều này xảy ra không phải vào mùa khô, mà là hai tháng đầu mùa mưa.
Youk Sengleng, một chuyên gia thủy sản NGO ở vùng Tonle
Sap chia sẻ: “Cá chết nhiều vì nước cạn,
nhiệt độ nóng và nước độc hại do thiếu oxy. Khoảng 2,5 triệu người sống phụ thuộc
vào nghề cá từng rất phong phú ở hồ này đã bị ảnh hưởng trực tiếp.”
Lấy quá nhiều nước từ sông về cơ bản sẽ giết chết
sông. Chất ô nhiễm cô đặc hơn và dòng nước chảy chậm lại, gây ra tích tụ trầm
tích làm tắc nghẽn lòng sông.
Trong một mùa mưa bình thường, hồ Tonle Sap mở rộng
kích thước lên hơn 40% dựa trên mực nước dâng cao 7-8 mét ở sông Mê Kông sau những
cơn mưa lớn. Hiện tượng “xung lũ” tuyệt vời này trên sông Mê Kông thường vào giữa
cuối tháng 8 và giữa tháng 9 làm đảo ngược dòng chảy của nhánh sông Tonle vô hồ
lớn.
Số phận của dòng sông bây giờ không chắc chắn và đầy
lo lắng. Con sông thay đổi quá trình hàng năm, nhưng hiếm khi có giảm xung lũ
như vậy. Sông Mekong đã quá yếu ớt để có thể nuôi cá và đảm bảo an ninh lương
thực thường cho 60 triệu người sống ở lưu vực hạ lưu sông Mê Kông.
Ian Cowx, giám đốc Viện Thủy sản Quốc tế Hull Đại học
Hull (Hifi) – Anh, giải thích rằng trở ngại lâu dài lớn nhất đối với sự phục hồi
của nghề cá sẽ không do biến đổi khí hậu và hạn hán, mà là do các con đập ở thượng
nguồn.
Theo nghiên cứu của Hifi, tất cả các loài cá đều
thích nghi với thời kỳ hạn hán và lũ lụt và yếu tố khí hậu không gây ra nguy cơ
tuyệt chủng. Vấn đề lớn ở đây là liệu các hoạt động khác như điều tiết dòng chảy
và [hiệu ứng] rào cản do đập thuỷ điện, chất ô nhiễm và khai thác trầm tích gây
ra có làm suy giảm môi trường sống và làm tăng nguy cơ tuyệt chủng hay không.
Có lẽ vấn đề lớn nhất ở đây là giảm dòng chảy do các con đập của Trung Quốc, đập
Lower Sesan 2 [trên một nhánh sông Mê Kông ở Campuchia] và con sông Hou Sahong
biến mất vì đập Don Sahong.
Ngoài ra, đập Xayaburi, con đập đầu tiên được xây dựng
và gần hoàn thành ở hạ lưu sông Mê Kông, là một ví dụ khác về dự đoán thiệt hại
lâu dài cho hệ sinh thái, lớn hơn nhiều so với vấn đề biến động nước tạm thời.
Lý do chính khiến mực nước hạ thấp ở sông Mê Kông
vào tháng 7 này là do thiếu mưa, nhưng hoạt động tại đập Jinghong ở Trung Quốc
và đập Xayaburi gần như đã hoàn thành ở Lào, cũng làm trầm trọng thêm khủng hoảng
nước. Trung Quốc đã quyết định “tắt máy khai thác sông Mê Kông” ở Jinghong với
lý do phải tiến hành bảo trì lưới điện.
Đồng thời, các nhà phê bình cũng đã quy trách nhiệm
cho đập Xayaburi vì tiến hành thử nghiệm đặc biệt đã đóng cửa lũ. Điều đó càng
khiến người nông dân Thái Lan ở 220 km về phía hạ lưu ở tỉnh Chiang Rai tức giận
hơn.
Trong khi công ty xây dựng đập Thái Lan CK Karnchang
từ chối mọi trách nhiệm làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng nước, các tổ chức
phi chính phủ Thái Lan đã kiến nghị lên Tòa án Hành chính Thái Lan, yêu cầu
EGAT, Ủy ban Điện lực Thái Lan, trì hoãn việc mua điện từ đập Xayaburi, chờ điều
tra thêm về vai trò tiềm năng của đập trong việc gây ra hạn hán. Vụ kiện này có
thể trì hoãn việc khai trương đập dự kiến vào tháng 10.
Mọi thứ đang thay đổi trên sông Mê Kông.
Hạn hán đang gia tăng; tài nguyên nước đang giảm. Sự
phong phú của nghề cá và đa dạng sinh học đang bị đe dọa cả từ biến đổi khí hậu
lẫn sự phá hủy sông không kiểm soát được.
Người dân địa phương quan sát xói mòn ở đồng bằng
sông Cửu Long vào tháng 7 năm 2019. Ảnh của Trần Văn Tú.
Chainarong, giáo sư sinh thái chính trị và quản lý
tài nguyên thiên nhiên tại Đại học Maha Sarakham, khẳng định, “Ngày nay, chúng ta có thể thấy từ trường
hợp các con đập Trung Quốc ở thượng nguồn và đập Xayaburi ở [Lào] rằng các
chính phủ sông Mê Kông và chính sách của họ đã gây ra một thảm họa sinh thái ở
lưu vực sông lớn nhất trong khu vực.”
Nhưng bất chấp những cảnh báo khoa học khác nhau về
sự suy giảm nghiêm trọng ở sông Mê Kông, các nhà hoạch định chính sách và chính
phủ đã không chú ý đến các yêu cầu của xã hội dân sự nhằm áp đặt các biện pháp
kiểm soát môi trường lớn hơn để bảo vệ con sông Mê Kông đang bị bao vây.
Ủy ban sông Mê Kông (MRC), bao gồm bốn quốc gia
thành viên: Lào, Campuchia, Thái Lan và Việt Nam đã đưa ra lời cảnh báo quan trọng.
MRC chính thức ra mắt báo cáo Nghiên cứu của Hội đồng về tác động thủy điện vào
năm 2018. Trong số nhiều kết luận đáng báo động, báo cáo cho thấy sẽ giảm
35-40% sinh khối cá vào năm 2020. Hơn nữa, báo cáo cảnh báo rằng phát triển thủy
điện đến năm 2040 sẽ loại bỏ cá di cư ở phần lớn sông Mê Kông. Không có loài cá
di cư sông Mê Kông nào có thể sống sót trong các hồ chứa đập được lên kế hoạch
vào năm 2020 và 2040.
Bộ phận thủy sản MRC đã báo cáo giá trị của nghề cá
Mê Kông – nghề cá nước ngọt lớn nhất thế giới – ở mức 11 tỷ đô la đánh bắt tự
nhiên (trừ trang trại cá) cho các nước trong vùng MRC, các nhà quan sát lo ngại
sâu sắc về viễn cảnh tuyệt chủng cá thảm khốc.
Tuy nhiên, ba trong số bốn quốc gia thành viên –
Lào, Thái Lan và Campuchia – đã bất ngờ từ chối xác nhận tài liệu mang tính bước
ngoặt này dựa trên năm năm nghiên cứu và không thể hiện ý muốn thảo luận về báo
cáo này. Chỉ có Việt Nam hoan nghênh và tán thành báo cáo.
“Chính phủ vùng sông Mê Kông thực sự cần phải thức tỉnh trước những báo động
của những năm gần đây và bắt đầu làm việc cùng nhau vì lợi ích chung,” nhà sinh thái học đất ngập nước, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Thiện cho biết, Ông
Nguyễn Hữu Thiện người đã thực hiện một số báo cáo quốc tế về sông Mekong với
vai trò cố vấn cho WWF và ICEM.
Trong một cuộc phỏng vấn với ông Thiện ở Cần Thơ,
ông đã chỉ ra mối quan tâm lâu dài cho tương lai Việt Nam: “Đồng bằng đang chìm vì hầu hết các trầm tích giàu chất dinh dưỡng quan
trọng cho đồng bằng bị kẹt ở thượng nguồn vì các con đập. Điều này gây ra suy
thoái môi trường quy mô lớn cũng liên quan đến sự mất ổn định và căng thẳng
trong khu vực. Trong tương
lai, đồng bằng sẽ không còn có thể duy trì nuôi sống 18 triệu dân. Họ sẽ phải bỏ
đi di cư và tị nạn. Thủy điện ở khu vực sông Mê Kông đang gieo mầm bất ổn
cho khu vực và có thể trở thành một vấn đề an ninh khu vực.”
Nghiên cứu mới được Viện Môi trường Stockholm công bố
vào năm 2018 cho thấy 96% trầm tích giàu dinh dưỡng của sông Mê Kông sẽ không
bao giờ đến được đồng bằng nếu tất cả 11 con đập ở Hạ lưu sông Mê Kông được xây
dựng.
Nếu việc phá hủy thượng nguồn và suy thoái môi trường
dẫn đến việc Việt Nam “mất” vùng đồng bằng, điều đó có nghĩa là mất nguồn gạo,
trái cây và rau quả chính, chiếm gần 25% GDP. Tiến sĩ Thiện đặt câu hỏi về lâu
dài nếu không có đồng bằng, Việt Nam có thể tồn tại?
Khi nào và nếu việc ngăn chặn có thể dừng lại, Marc
Goichot phụ trách về tài nguyên nước của WWF giải thích rằng sẽ có nhiều lợi
ích cho dòng sông: Việc giữ dòng chảy hạ lưu sông Mê Kông sẽ khiến khoảng 28
triệu người ở Campuchia và Việt Nam kiên cường hơn với thảm họa khí hậu và nước
trong khi vẫn cải thiện an ninh lương thực của họ.
Hy vọng rằng các đập thủy điện có thể sớm bị coi là
lỗi thời vì năng lượng tái tạo từ năng lượng mặt trời và năng lượng gió đang bắt
đầu trong khu vực. Nhà phân tích năng lượng của Mekong, Brian Eyler, một giám đốc
tại Trung tâm Kích thích có trụ sở tại Hoa Kỳ tin rằng các quốc gia MRC đang bắt
đầu nắm lấy năng lượng tái tạo và cuối cùng sẽ chuyển hướng khỏi thủy điện. Kể
từ khi đập Xayaburi bắt đầu xây dựng vào năm 2012 đã có nhiều thay đổi, ông
nói. “Tôi chắc chắn ở Thái Lan, chính phủ
Thái Lan rất tiếc khi thấy đập Xayburi (do Thái Lan tài trợ) là một dự án hoàn
toàn không cần thiết.
Ước mơ ban đầu của Thỏa thuận MRC 1995 là một dòng
sông hợp tác quốc tế và chia sẻ công bằng tài nguyên nước. Nhưng Tiến sĩ Thiên
Đinh Trần, Giám đốc Học viện Kinh tế Hà Nội, phát biểu tại một Diễn đàn Mê Kông
vài năm trước, than thở rằng đó không phải là cách giải quyết vấn đề. Chúng tôi chỉ có thể cứu sông Mê Kông bằng
cách loại bỏ tâm lý hẹp hòi để kiếm lợi nhuận từ [mỗi phân khúc có chủ quyền của
dòng sông] nhân danh sự phát triển.”
Một số nhà bình luận hoài nghi có thể cho rằng đã
quá muộn để xoay chuyển mọi thứ và vạch ra một con đường mới và bền vững hơn
cho sông Mê Kông. Vào thời điểm sông Mê Kông đang bị đe dọa chưa từng có, học
giả Thái Lan Chainarong lại cho ý kiến khác. “Vẫn chưa quá muộn để bảo vệ dòng sông này bằng cách ngăn chặn tất cả
các dự án đập trong đường ống, và một chính sách phát triển sông Mê Kông dựa
trên việc tuân thủ Ủy ban Đập Thế giới và sự tham gia đầy đủ của xã hội dân sự
và cộng đồng ven sông.”
“Tất cả các chính phủ sông Mê Kông nên hợp tác để ngăn chặn các tác động
xấu nhất từ thiên tai, thiệt hại sinh thái và tàn phá tài nguyên thiên nhiên bằng
một chính sách khác nhằm cân bằng bảo vệ môi trường cùng với sự phát triển.”
Nguồn bản gốc:
Tom
Fawthrop - The
Diplomat
August 26, 2019
This year’s drought is just a preview of more dire
problems to come if government don’t change course.
No comments:
Post a Comment