Trần Hùng dịch
30/03/2020
Các sự kiện như đại dịch COVID-19, vụ sụp đổ thị trường
nhà ở tại Mỹ năm 2007-2009 và các cuộc tấn công khủng bố ngày 11 tháng 9 năm
2001 thường được gọi là sự kiện “thiên nga đen”. Thuật ngữ này có nghĩa là
không ai có thể đoán trước chúng sẽ xảy ra. Nhưng, trên thực tế, những sự kiện
này đều liên quan đến những ẩn số đã biết (known unknowns), hơn là những gì cựu
Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ Donald Rumsfeld từng gọi là “ẩn số chưa biết”
(unknown unknowns).
Rốt cuộc, trong mỗi trường hợp, các nhà phân tích am
hiểu đều biết được không chỉ điều đó có thể xảy ra, mà còn cả khả năng
nó sẽ xảy ra trên thực tế nữa. Mặc dù tính chất và thời điểm chính xác của những
sự kiện này không thể dự đoán được với độ chính xác cao, nhưng mức độ nghiêm trọng
của hậu quả là có thể đoán được. Nếu các nhà hoạch định chính sách đã xem xét các rủi ro và thực hiện
các bước phòng ngừa trước, họ có thể đã ngăn chặn hoặc giảm nhẹ được thiệt hại
do thảm họa.
Trong
trường hợp COVID-19, các nhà dịch tễ học và các chuyên gia y tế khác đã cảnh
báo về sự nguy hiểm của một đại
dịch virus trong nhiều
thập kỷ qua, bao gồm gần đây nhất là năm
ngoái. Nhưng
điều đó đã không ngăn được Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố rằng cuộc khủng
hoảng là “không lường trước được”, rằng đó là “một vấn đề mà không ai từng nghĩ
sẽ là vấn đề”. Tương tự như vậy, sau các cuộc tấn công ngày 11 tháng 9
năm 2001, Tổng thống George W. Bush đã khẳng định sai rằng, “ít nhất, không có
ai trong chính phủ của chúng tôi, và tôi không nghĩ rằng cả chính phủ tiền nhiệm,
có thể hình dung được việc máy bay đâm vào các tòa nhà với một quy mô lớn như vậy.”
Trước những tuyên bố như vậy, người ta thường dễ quy
kết những thảm họa này chỉ là do sự bất tài của chính phủ điều hành. Nhưng lỗi
của các lãnh đạo phía trên khó có thể là một lời giải thích đẩy đủ, nếu ta thấy
rằng thị trường tài chính và công chúng nói chung cũng thường bị bất ngờ. Thị
trường chứng khoán đã đạt mức đỉnh lịch sử ngay trước cuộc khủng hoảng tài
chính 2008, và một lần nữa trước vụ sụp đổ mới nhất bắt đầu vào cuối tháng Hai
năm nay. Trong cả hai trường hợp, có rất nhiều rủi ro có thể thấy trước mà đáng
lẽ ra đã phải làm giảm sự hưng phấn vô lý đó.
Trong cả hai lần, các nhà đầu tư không chỉ theo dõi
các dự báo cơ bản quá lạc quan. Họ còn gần như không nhìn thấy rủi ro nào. VIX
– thước đo mức độ biến động của thị trường tài chính (đôi khi được gọi là chỉ số
sợ hãi) – ở gần mức thấp kỷ lục trước cả hai năm 2007-2009 và 2020.
Một
số yếu tố giúp giải thích tại sao các sự kiện cực đoan thường khiến chúng ta bất
ngờ.
Thứ
nhất, ngay cả các chuyên gia kỹ thuật cũng có thể không
nhìn thấy bức tranh lớn nếu họ không phân tích đủ dữ liệu. Đôi khi họ chỉ nhìn
vào các tập dữ liệu gần đây, cho rằng trong một thế giới thay đổi nhanh chóng,
các sự kiện từ 100 năm trước là không liên quan. Người Mỹ thường có một yếu tố gây hạn chế tầm nhìn khác:
tập trung quá mức vào Hoa Kỳ. Không quan tâm đến phần còn lại của thế giới là một
trong những rủi ro của chủ nghĩa biệt lệ Mỹ.
Ví dụ, vào năm 2006, các chuyên gia tài chính đã định
giá chứng khoán có thế chấp bảo đảm ở Mỹ chủ yếu dựa vào lịch sử giá nhà ở gần
đây của Mỹ, về cơ bản cho rằng giá nhà đất không bao giờ giảm theo giá trị danh
nghĩa. Nhưng quy tắc đó chỉ đơn thuần phản ánh thực tế rằng chính các nhà phân
tích chưa bao giờ chứng kiến giá nhà đất danh nghĩa giảm
trong đời họ. Giá nhà đất thực sự đã giảm ở Mỹ vào những năm 1930 và ở Nhật Bản
lần gần đây là vào những năm 1990. Nhưng những giai đoạn đó không trùng khớp với
kinh nghiệm sống của các nhà phân tích tài chính ở Hoa Kỳ.
Nếu các nhà phân tích đó tham khảo một bộ dữ liệu lớn
hơn, các ước tính thống kê của họ sẽ cho phép xác suất giá nhà đất cuối cùng sẽ
giảm và do đó các chứng khoán có thế chấp bảo đảm cũng sẽ sụp đổ theo. Các nhà
phân tích tài chính chỉ phân tích dữ liệu nước họ và trong một khoảng thời gian
hạn chế thì cũng giống như các nhà triết học người Anh ở thế kỷ 19 đã kết luận
từ quan sát cá nhân rằng tất cả thiên nga đều màu trắng. Họ chưa bao giờ đến
Úc, nơi người ta phát hiện ra những con thiên nga đen từ một thế kỷ trước, và họ
cũng không tham khảo ý kiến các nhà điểu học.
Hơn nữa, ngay
cả khi các chuyên gia đúng, thì các lãnh đạo chính trị vẫn thường không nghe lời
họ. Ở đây, vấn đề là các hệ thống chính trị có xu hướng
không phản ứng trước các cảnh báo mà ước tính khả năng xảy ra thảm họa ở mức thấp
chỉ khoảng 5% mỗi năm, ngay cả khi thiệt hại nếu bỏ qua xác suất như vậy là rất
lớn. Các chuyên gia cảnh báo về một đại dịch nghiêm trọng đã đánh giá đúng rủi
ro. Tương tự là Bill Gates cũng như nhiều nhà quan sát sắc sảo khác làm việc
trong các lĩnh vực từ sức khỏe cộng đồng tới kinh doanh điện ảnh. Nhưng chính phủ liên bang Hoa Kỳ
đã không chuẩn bị cho điều đó.
Tồi tệ hơn, năm 2018, chính quyền Trump
đã giải tán bộ phận thuộc Hội đồng An ninh Quốc gia do Tổng thống Barack Obama
thành lập để đối phó với nguy cơ dịch bệnh; và chính quyền này cũng thường xuyên
cố gắng cắt giảm ngân sách dành cho Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh
và các cơ quan y tế công cộng khác. Không có gì đáng
ngạc nhiên khi khả năng xử lý đại dịch của Mỹ – như tỉ lệ xét nghiệm thấp và
thiếu hụt trầm trọng các trang thiết bị y tế quan trọng – đã thua xa các nền
kinh tế tiên tiến khác, không chỉ Singapore và Hàn Quốc.
Nhưng, ngoài
việc làm giảm khả năng ứng phó đại dịch của Mỹ, Nhà Trắng đơn giản là không có
kế hoạch nào, cũng như không nhận ra rằng họ cần một kế hoạch ngay cả sau khi
rõ ràng là sự bùng phát virus ở Trung Quốc sẽ lan rộng ra toàn cầu. Thay vào đó, chính quyền đã thiếu quyết đoán và đổ lỗi cho người khác,
không chịu tăng cường năng lực xét nghiệm, và do đó khiến cho số lượng các trường
hợp nhiễm bệnh được xác nhận thấp một cách giả tạo, có lẽ là nhằm hỗ trợ giá cổ
phiếu.
Còn đối với tuyên bố của Trump rằng “Không ai từng
nhìn thấy bất cứ điều gì như thế trước đây”, người ta chỉ cần nhìn lại bốn năm
trước khi dịch Ebola giết chết 11.000 người. Nhưng họ ở rất xa, tận Tây Phi. Đại
dịch cúm 1918-19 đã giết chết 675.000 người Mỹ (cùng với khoảng 50 triệu người
trên toàn thế giới), nhưng đó là 100 năm trước.
Rõ ràng, các nhà lãnh đạo chính trị của chúng ta chỉ
bị ấn tượng khi một thảm họa giết chết một số lượng lớn công dân trong chính đất
nước họ và trong ký ức gần đây mà họ còn nhớ. Nếu bạn chưa bao giờ tận mắt
nhìn thấy một con thiên nga đen, chúng chắc chắn không tồn tại.
Thế giới hiện đang phải trả một mức học phí quá đắt
cho các bài học về đại dịch. Chúng ta chỉ biết hy vọng rằng thiệt hại nhân mạng
không quá cao – và người ta sẽ học được những bài học phù hợp.
----------------------------------
Jeffrey Frankel, giáo sư Trường Quản lý Nhà nước
Kennedy thuộc Đại học Harvard, nguyên là thành viên Hội đồng Cố vấn Kinh tế của
Tổng thống Bill Clinton. Ông điều hành Chương trình Tài chính Quốc tế và Kinh tế
Vĩ mô tại Văn phòng Nghiên cứu Kinh tế Quốc gia Hoa Kỳ, nơi ông là thành viên của
Ủy ban Xác định Chu kỳ Kinh tế, cơ quan chính thức của Hoa Kỳ chuyên xác định
thời điểm suy thoái và phục hồi của nền kinh tế.
Nguồn:
Jeffrey
Frankel, “Foreseeable
Unforeseeables”, Project Syndicate, 27/03/2020.
----------------------------------------------
XEM THÊM
No comments:
Post a Comment