Wednesday, May 6, 2015
Một
bạn đọc NHH mới chỉ cho tôi bài phản biện của bác Đỗ Minh Tuấn (ĐMT) trên tạp
chí Văn hoá Nghệ An (1). Số là cách đây không lâu tôi có tỏ ra
phân vân về việc đăng kí bản quyền phát biểu của ông cụ Hồ về triết lí giáo dục
(2). Bài này của bác ĐMT là phản biện bài đó của tôi (2). Để tôi nói thêm cho
rõ …
Trong
bài viết của tôi, tôi có viết rằng trong học thuật, để biến một câu phát biểu
hay cái ý nào đó thành một triết lí hay một ideology thì đòi hỏi nhiều công
trình nghiên cứu, và đích thân người có ý tưởng hay học trò của người đó phải
có nỗ lực truyền bá ý tưởng. Một ví dụ tiêu biểu là khái niệm tỉ số thiền (Zen
ratio) mà tôi có dịp giới thiệu trước đây, tác giả không chỉ nói vài phát biểu
đơn giản, mà ông triển khai thành nhiều nghiên cứu, kết quả nghiên cứu nhất
quán với lí thuyết của tác giả, và từ đó phát triển thành một thuyết. Một ví dụ
khác là những ý tưởng được đúc kết trong cuốn "Thinking, fast and
slow" qua hàng loạt nghiên cứu và diễn thuyết, dẫn đến sự ghi nhận là tác
giả Daniel Kahneman được trao giải Nobel kinh tế (3).
Không
phải chỉ phát biểu một câu chung chung, rồi kì vọng thế giới phải ghi nhận mình
là người nghĩ ra ý tưởng đó. Khổng Tử và môn đệ của ông phải triển khai, giải
thích những lời giảng của ông thì người đời sau mới ghi nhận. Nếu chỉ đơn giản
nói đôi ba câu chung chung và không giải thích gì thêm mà được công nhận là tư
tưởng và bắt người đời sau phải ghi nhận thì là một đòi hỏi quá đáng.
Bất
cứ ai trong chúng ta, dù không phải là nhà thông thái, vẫn có thể phát biểu về
giáo dục. Chúng ta quan tâm đến giáo dục, và vì chúng ta quan sát từ thực tế
chung quanh cũng như trải nghiệm cá nhân. Ý tưởng của chúng ta có thể trùng
nhau, cho dù chữ có thể không giống nhau. Chẳng hạn như tôi có thể quan sát và
đi đến kết luận "Chức năng của giáo dục là phải rèn luyện nhân cách, và
trang bị kiến thức cho học sinh". Bạn cũng có thể nghĩ đến ý đó, nhưng có
thể nói một cách khác. Lí do ý của bạn và của tôi trùng nhau là do những gì
chúng ta suy nghĩ nó mang tính phổ quát. Trước đây, các nhà hiền triết đều có
nói như thế, nhưng chúng ta chắc chắn không đạo ý tưởng của họ. Và, có lẽ chúng
ta không đi đăng kí bản quyền cho phát biểu đó.
Năm
1949, Chủ tịch Hồ Chí Minh nói trong một bài nói chuyện ở Trường đảng Nguyễn Ái
Quốc rằng "Học để làm việc, làm người, làm cán bộ. Học để phụng sự đoàn thể,
giai cấp và nhân dân, Tổ quốc và nhân loại. Muốn đạt mục đích, thì phải cần, kiệm,
liêm, chính, chí công vô tư". Từ đó đến nay, chẳng thấy ai nói gì thêm. Bản
thân ông cụ cũng không giải thích gì thêm. Thật ra, ông cụ ít nói về giáo dục.
Đến
năm 1996, UNESCO có công bố một báo cáo do nhà kinh tế học và chính trị gia
Jacques Delors chủ trì. Bản báo cáo viết về "giáo dục trọn đời" và đề
nghị 4 trụ cột: (i) học để biết (learning to know); (ii) học để làm (learning
to do); (iii) học để chung sống với nhau (learn to live together , learning to
live with others); (iv) học để phát triển nhân cách (learning to be). Không phải
chỉ viết ra chung chung như thế, các tác giả còn lí giải mỗi "trụ cột"
khá rõ ràng. Tài liệu là một thành quả của một thời gian nghiên cứu và tham khảo
các ý tưởng trong quá khứ. Uỷ ban soạn thảo tài liệu có đại diện từ Nhật, Hàn
Quốc, Tàu, Ấn Độ, Senegal, Jamaica, Venezuela, Slovakia, Jordan, Mĩ, Pháp, Ba
Lan, v.v. Tức là người ta đã điểm qua các hệ tư tưởng Đông Tây để soạn ra văn bản
đó, chứ không phải đơn thuần là phát biểu của một cá nhân.
Văn
bản của UNESCO như thông lệ có phần tài liệu tham khảo. Trong phần tài liệu
tham khảo, hoàn toàn không có một trích dẫn nào về giáo dục từ Việt Nam hay từ
Chủ tịch Hồ Chí Minh. Việt Nam không có trong hội đồng soạn thảo văn bản.
Ấy
thế mà có một giáo sư VN đề nghị là gửi thư đến Liên hiệp quốc để nói cho họ biết
rằng Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu triết lí giáo dục trước UNESCO hơn 50 năm! Vị
giáo sư này nói rằng phải gửi thông tin đến UNESCO "để cả thế giới thấy rõ
Bác Hồ và Việt Nam đã góp phần phát triển giáo dục như thế nào".
Thật
ra, quan điểm về sự học (tức là learning, chứ không phải education) của uỷ ban
Jacques Delors (UNESCO) có điểm gần với suy nghĩ của Chủ tịch HCM, nhưng chỉ
tương đối thôi. Chủ tịch HCM nói học để học để làm việc là gần với "learn
to do" của UNESCO, học để làm người có thể hiểu như là "learn to
be" của UNESCO. Chủ tịch HCM quan niệm rằng học để "làm cán bộ, […] để
phụng sự đoàn thể, giai cấp và nhân dân, Tổ quốc và nhân loại" thì không
được UNESCO đề cập đến. UNESCO nhắc đến sự học để tìm hiểu người khác và để
chung sống chung với những người có thể khác chính kiến với mình. Rất khó biết
khi ông nói học để phục vụ giai cấp là giai cấp nào. Do đó, không thể nói rằng
UNESCO lấy ý tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Càng
không thể nói ý tưởng về giáo dục của Chủ tịch Hồ Chí Minh là "triết lí giáo
dục" vì ông đâu có lí giải gì thêm ngoài phát biểu chung chung đó. Như tôi
có nói, cũng như bất cứ ai trong chúng ta, của Chủ tịch Hồ Chí Minh chắc chắn
có quan tâm đến giáo dục, nhưng để có những ý tưởng được lí giải như trong tài
liệu UNESCO thì ông chưa bao giờ làm được. Do đó, nâng một câu phát ngôn chung
chung của ông thành một triết lí giáo dục tôi e rằng không công bằng cho ông.
Trong
bài này (1), bác ĐMT phản biện rằng "Các nhà tư tưởng không cần phải diễn
giải ý tưởng của mình thành bài thành sách với những lập luận khoa học logic để
chứng minh mà ý tưởng của họ vẫn có giá trị khai sáng cho cộng đồng, nhân loại.
Như Phật và các bậc hiền giả Đông Tây nhiều khi chỉ nêu ý tưởng, các học trò của
họ thuyết minh diễn giải theo tinh thần hệ thống mà họ đã truyền trong nhiều lần
giảng đạo."
Tôi
chỉ đồng ý 1/3 với nhận xét này. Các nhà tư tưởng chẳng những phát biểu ý tưởng
mà họ còn lí giải ý tưởng của họ, chỉ ra những ý tưởng đó có ứng dụng trong thực
tế. Phật Thích Ca là một ví dụ, ông đâu chỉ nói suông; ông lí giải bằng những rất
trường hợp rất cụ thể, ông còn tỏ ra thông tuệ vì những ý của ông sau này được
người đời làm thí nghiệm (khoa học) và chứng minh là ông đúng. Vì thế, người ta
mới công nhận ông là một nhà hiền triết. Dĩ nhiên, nói như thế để hiểu thôi, chứ
cụ Hồ không thể nào so sánh được với Đức Phật. Cái ý tưởng học để phụng sự giai
cấp thì chắc khó mà đúng được.
Bác
ĐMT còn cho rằng "Những câu nói về giáo dục của Hồ Chí Minh là những câu
nói đầu tiên mang tư tưởng về giáo dục của riêng Hồ Chí Minh mà sau này UNESCO
lặp lại, dù vô tình hay có tham khảo, để triển khai từ cách tiếp cận mang tính
hệ thống hoá, giải trình chi tiết." Tôi hoàn toàn không đồng ý với nhận
xét này. Văn bản về giáo dục của UNESCO không có tham khảo ý tưởng của ông cụ Hồ.
Ông cụ Hồ phát biểu bằng tiếng Việt, mà trong hội đồng soạn thảo của UNESCO chẳng
ai biết tiếng Việt. Vậy làm sao có thể nói là UNESCO biết đến phát biểu của ông
cụ? Vả lại, ông cụ lúc đó cũng chẳng có tiếng gì về giáo dục và chẳng có công
trình gì đáng chú ý, làm sao UNESCO quan tâm đến phát biểu của ông? Ông cụ là một
chính khách, chứ không phải là nhà giáo dục. Do đó, không có bất cứ một chứng cứ
nào để nói UNESCO lặp lại triết lí giáo dục của ông cụ Hồ. Chắc chắn UNESCO, mà
phần đông đại diện là từ thế giới phi cộng sản, không nghĩ đến việc giáo dục phụng
sự giai cấp như ông cụ Hồ nói. Chắc chắn không. Không có chuyện UNESCO lặp lại
ý tưởng hay lấy ý tưởng của ông cụ Hồ.
Bác
ĐMT còn nói rằng ông cụ Hồ là "người đầu tiên đưa ra ý tưởng phát động
trồng cây thường niên trong cộng đồng dân tộc với giải pháp và kế hoạch rõ ràng
mà 20 năm sau Shumakher phát động rộng rãi ở tầm thế giới". Tôi cứ tưởng
bác ĐMT đùa chứ.
Thú
thật tôi không rõ và cũng chưa biết có ai đăng kí bản quyền một câu phát biểu trong
quá khứ. Tôi biết người ta đăng kí bằng sáng chế, nhưng bằng sáng chế phải dựa
trên một ý tưởng được trình bày có hệ thống và có dữ liệu yểm trợ. Nói ra một ý
tưởng chưa đủ, mà phải có chứng cứ thực tế hay nghiên cứu để yểm trợ.
Trong
học thuật, người ta ghi nhận đóng góp về ý tưởng qua trích dẫn. Nếu một câu
phát biểu hay, phản ảnh được một thực trạng, hay cung cấp được một cái [mà tiếng
Anh gọi là] wisdom, thì cộng đồng học thuật sẽ ghi nhận. Hình thức ghi nhận là
được trích dẫn. Nhưng trong thực tế, một câu phát biểu “lâm thời”, không có hệ
thống thì rất khó được trích dẫn. Những câu nói về giáo dục của ông cụ Hồ, theo
tôi thấy, chưa thể xem là tư tưởng, và càng không thể xem là triết lí giáo dục.
Ông cụ có quan tâm đến giáo dục (và điều này là chắc chắn) và có phát biểu về
giáo dục. Chúng ta cũng có quan tâm và có phát biểu. Chỉ có cái khác là ông cụ
nổi tiếng hơn nên câu nói của ông được người đời sùng kính, còn câu nói của
chúng ta thì bay theo gió. Tất cả chúng ta, nói như Trịnh Công Sơn, chỉ là những
hạt bụi trong thế giới này thôi mà.
====
(4)
Trong bài viết bác ĐMT nhắc đến kỉ niệm xưa, nên tôi phải nhắc đến lần nữa. Bác
ĐMT và tôi là chỗ thân quen từ hơn 20 năm qua. Bác ĐMT chính là người đầu tiên
giới thiệu tôi cho tạp chí Tia Sáng và báo Nhân Dân. Qua giới thiệu của bác mà
tôi có một thời gian có thể nói là rất "productive" với Tia Sáng. Những
bài và ý kiến của tôi trên Tia Sáng nghe nói (xin nhấn mạnh: nghe nói từ bạn bè
trong giới báo chí) đã làm cho bác Thiện Nhân [lúc đó là Bộ trưởng Bộ Giáo dục]
có lúc không vui. Bác ĐMT còn nói đùa tôi thành sách, tôi có cám ơn bác ĐMT
trong Lời nói đầu, nhưng chắc bác ấy chưa biết. Nói như thế để các bạn thấy là
tôi với bác ĐMT có "ân oán giang hồ" từ thời xa xưa theo kiểu khác:
kiểu thân tình.
Bác
ĐMT nhắc đến diễn đàn VNSA mà có lẽ phần đông các bạn ở đây chưa biết hay nghe
đến. Đó là một diễn đàn trên mạng của du học sinh thời giữa thập niên 1990s, do
hai nghiên cứu sinh là Đoàn An Hải và Đàm Thanh Sơn thành lập. Tôi nhớ thời đó
An Hải đang học Masters, nhưng đã tỏ ra là một người rất giỏi (tôi nói "rất
giỏi"), còn Đàm Thanh Sơn đã xong PhD bên Nga nhưng vẫn còn lang thang đó
đây bên Mĩ. Ngoài ra, còn có Lê Phú Bình, Nguyễn Xuân Long, [và ai nữa tôi đã
quên]. Bây giờ thì An Hải và Thanh Sơn đều trở thành danh và thành giáo sư cả rồi.
Thời đó, những người đi trước như tôi đóng góp tích cực cho các bạn trẻ trên diễn
đàn. Tôi chỉ các bạn ấy cách viết lí lịch khoa học, cách viết và nói tiếng Anh
sao cho "ngon lành", cách viết bài báo khoa học, cách xin postdoc,
v.v. Có lẽ tôi quá nhiệt tình chỉ dẫn không dấu một cái gì, nên cho đến nay các
bạn ấy vẫn còn nhớ đến tôi.
Posted
by Tuan Nguyen at 3:10 AM
1
comment:
Anonymous
said...
Tôi
đã đọc bài của bác này trên báo VHNA từ mấy tuần trước. Cảm tưởng là: thật đáng
tiếc! Giá bác ấy là người như mấy ông tuyên huấn thì không nói làm gì. Đa số họ
nói điều mà bản thân họ cũng không tin hoặc không hiểu. Đằng này… Nhưng mà
thôi. Bác này cũng chỉ là một trong số không ít vị cuồng Hồ còn sót lại, cũng
như những người cuồng Mao ở bên Tàu. Họ có đặc điểm là yêu nước, tự hào dân tộc,
do vậy họ luôn ngưỡng mộ và tự hào về nhân vật nổi tiếng của dân tộc mình là cụ
Hồ. Mà xét ra thì cụ Hồ là người được khá nhiều người ngưỡng mộ trên thế giới,
nhất là phe cánh tả và các nước cựu thuộc địa thiếu thông tin chính xác. Chỉ
còn một thần tượng mà bây giờ bị giải thiêng thì họ khó lòng chấp nhận. Thà là
bám vào huyền thoại để còn có cái mà tự hào, và thế là họ phải ra sức níu kéo,
thậm chí là bắt vạ các tổ chức quốc tế như UNESCO phải công nhận cho họ.
Tuy vậy số người cuồng Hồ mà khỏi được chứng này cũng ngày một nhiều. Đáng để ta suy nghĩ là các ông đã từng tiếp xúc với cụ Hồ như Vũ Thư Hiên, Bùi Tín, Trần Đĩnh, Trần Đức Thảo. Phải chăng sự thật đã giải phóng họ?
Bệnh cuồng Hồ vừa thuyên giảm, chứng cuồng Giáp lại lây lan. Đến khổ cái dân tộc này!
Tuy vậy số người cuồng Hồ mà khỏi được chứng này cũng ngày một nhiều. Đáng để ta suy nghĩ là các ông đã từng tiếp xúc với cụ Hồ như Vũ Thư Hiên, Bùi Tín, Trần Đĩnh, Trần Đức Thảo. Phải chăng sự thật đã giải phóng họ?
Bệnh cuồng Hồ vừa thuyên giảm, chứng cuồng Giáp lại lây lan. Đến khổ cái dân tộc này!
No comments:
Post a Comment