Ngô Nhân Dụng
March 7, 2017
“Giáo
Sư Kim Andre Gosling Jr., đại học Harvard, tuyên bố trên báo The Boston Daily
Inquirer rằng: Sinh viên Việt Nam thông minh nhất thế giới.”
Ông bạn tôi ở Pháp gửi cho mẩu tin trên qua email.
Ông đoán rằng nếu đưa tin này công khai trên báo thì chỉ 5 phút sau sẽ được
chuyển đi cùng khắp các mạng Internet.
Nhưng đó là một tin bịa đặt (fake news, một
chữ bây giờ nghe rất quen thuộc). Thứ nhất, Giáo Sư Gosling Jr. không hề tuyên
bố như vậy! Thứ Hai, thành phố Boston không có báo nào mang tên Daily Inquirer.
Hơn nữa, không có giáo sư nào tên Kim Andre Gosling Jr. ở đại học Havard!
Tại sao bản tin bịa đặt này có thể sẽ lan truyền
nhanh chóng trên mạng? Vì người Việt Nam đọc thấy thích, nó đáp ứng rất nhiều
nhu cầu tâm lý của mình. Cũng giống như nhiều tin bịa khác đã được truyền đi rất
nhanh trên mạng, khi người đọc thấy những tình tự yêu hay ghét của mình được thỏa
mãn.
Tin bịa không phải một hiện tượng mới mẻ. Tháng Tư,
1975, dân Sài Gòn kháo nhau những tin đồn rất nhanh, vì ai cũng muốn bám lấy một
niềm hy vọng trong cơn hoảng hốt. Nhiều khi người ta chuyển tin cho người khác
chỉ để chứng tỏ mình “thạo tin.”
Các cuộc bầu cử tổng thống ở Mỹ vẫn là cơ hội cho
nhiều tin bịa đặt ra đời. Năm 1800, Tổng Thống Adams tranh cử với Phó Tổng Thống
Jefferson. Phe ông Adams loan truyền tin nói rằng ông Jefferson là con lai, của
một cô da đỏ với một ông lai da đen ở Virginia, và theo chủ nghĩa vô thần. Tin
bịa này đi xa và đi nhanh, đến nỗi bà Martha Washington, vợ cựu tổng thống đầu
tiên của nước Mỹ, cũng tin là thật. Đáp lại, phe Jefferson đồn rằng Adams có ý
định sẽ đánh nhau với nước Pháp, nhiều người cũng tin.
Nhưng
hiện tượng tin bịa nổ bùng trong năm 2016, không phải chỉ vì bầu cử, mà vì những
kỹ thuật thông tin mới. Những người không dính dáng đến
các ứng cử viên cũng có thể tham gia vào phong trào tung tin bịa! Những tin bịa
đặt đưa lên mạng được truyền đi nhanh hơn, rộng hơn, và có thể “sinh lợi” cho
người bịa tin, bằng tiền mặt!
Những kỹ thuật của Facebook, Google, Twitter được giới
bịa tin tận dụng vì họ vô tình vừa giúp “kẻ gian” tạo ra dư luận vừa cung cấp
cơ hội cho người ta kiếm tiền. Thí dụ, Google theo dõi hàng ngày các mạng tin tức.
Nếu thấy số người mở, rồi “click” và đọc những bài và tin trên mạng nào đó tăng
lên, Google sẽ đưa các quảng cáo thương mại vào, hay kèm vô bài của tác giả nào
“ăn khách.” Hai bên sẽ chia nhau tiền quảng cáo.
Vì thế, năm ngoái một nhóm bạn trẻ ở nước Macedonia
đã có sáng hiến lập một mạng thông tin với những tin bịa đặt nóng hổi về cuộc bầu
cử ở Mỹ. Nhiều người Mỹ thích quá, kêu nhau vào coi và đóng góp thêm ý kiến và
tin tức cho mạng này. Với số lượng “lưu thông” tăng vọt, tự nhiên những công ty
như Google đem quảng cáo tới! Thế là mấy thanh niên chưa đầy 20 tuổi ở tận bên
Đông Âu đã kiếm tiền nhờ dân Mỹ hăng say tranh cử!
Tại sao đám thanh niên này thành công được? Vì các mạng
xã hội tạo ra những “không gian kín” cho những người cùng khuynh hướng chính trị
tụ họp với nhau. Người ta chỉ thích đọc những ý kiến giống mình và các tin tức
thỏa mãn sở thích của mình. Một người chú ý đến tin chính trị nước Pháp chẳng hạn,
ngày nào cũng mở các tin đó coi. Đến một ngày, khi họ mở trang “tin tức” của
các công ty Yahoo, hay Google ra, sẽ thấy rất nhiều tin về chính trị Pháp. Nếu
đi tìm tin điện ảnh Hàn Quốc nhiều lần, mở ra sẽ được đọc rất nhiều tin sao
Hàn! Nếu bạn thích đọc tin xấu về nước Tàu hay nước Anh, các công ty “gom tin”
sẽ chiều ý, có cái gì xấu về hai nước đó sẽ đem gửi hết cho bạn đọc!
Vì vậy, trên Facebook, bạn sẽ gặp toàn những người bạn
cùng sở thích, cùng yêu và cùng ghét những thứ như nhau! Đồng thanh tương ứng,
đồng khí tương cầu; nghĩa là những con chim hót giống nhau sẽ đối đáp nhau, những
con thú có mùi giống nhau sẽ tìm đến gặp nhau. Loài người cũng vậy! Rốt cục bạn
sẽ chỉ được cung cấp những thông tin một chiều, được đọc những lời vừa ý, lâu dần
sẽ hoàn toàn không hiểu được các quan điểm khác mình.
Trong khung cảnh như vậy các tin bịa, fake news, lan
ra nhanh chóng như vi trùng bệnh truyền nhiễm. Một khi bản tin được đưa lên
Facebook rồi, ai thích nó sẽ dùng Twitter chuyển cho người khác coi. Người ta
đã coi trên Twitter, lấy 20 tin bịa được nhiều người bấm (click) nhất so sánh với
20 tin thật được đọc nhiều nhất, và thấy rằng tin bịa ăn khách hơn tin thật rất
nhiều! Trước khi một tin bịa có thể bị phanh phui và tố giác thì nó đã được
hàng trăm ngàn người đọc. Và những “tín đồ” đã tin vào một tin bịa rồi thì có
khi họ không bao giờ chấp nhận rằng mình sai lầm! Có ai vui vẻ thú thật rằng
mình bị đánh lừa hay không?
Hiện tượng trên nổi bật ở nước Mỹ vì 62% dân Mỹ đọc
tin trên mạng, theo nghiên cứu của Pew Research, và 44% qua Facebook. Đọc tin
trên mạng khác đọc báo, nghe đài. Những người đọc báo có thể lật trang, nhìn thấy
những tin tức hay bài vở khác nhau. Có tin tốt, tin xấu, có mặt trái và mặt phải
của cùng một vấn đề. Người ta có cơ hội đọc những ý kiến với lập trường đối nghịch.
Nhưng khi chỉ đọc tin trong “không gian kín” trên mạng, người ta sẽ không có cơ
hội đó. Người ta gọi đó là những “phòng dội âm” (echo chamber).
Dùng mạng xã
hội để đọc tin càng nhiều thì người ta càng dễ trở thành thiên lệch, quá khích. Họ không tin vào những tin tức hay ý kiến trái với sở thích và niềm tin
của mình. Sau khi đã ghiền mạng, đọc báo, nghe đài thấy những gì trái với ý
mình là người ta không tin. Trong năm 2016 có 15% người Mỹ vào Twitter ít nhất
một lần mỗi tháng. Cùng năm đó, số người tin tưởng vào báo chí giảm xuống chỉ
còn 33%.
Ở Châu Âu, số người đọc tin từ các mạng xã hội thấp
hơn. Chỉ có 6% người Ý, 5% người Pháp và 4% người Đức vào Twitter mỗi tháng một
lần. Ngược lại, có 52% người Đức vẫn tin tưởng vào tin tức trên báo chí, 70%
tin tưởng vào các đài radio và ti-vi; chỉ có 8% tin vào những gì họ đọc trên
Facebook hay Twitter. Ở Pháp và Ý, lòng tin vào báo chí thấp hơn, chỉ có 32% và
42%.
Một mối nguy
hiểm cho xã hội là những tin bịa trên các mạng xã hội nuôi dưỡng những tâm địa
thấp trong lòng người; yêu thích mù quáng, thù hận và kỳ thị chủng tộc, thành
kiến tôn giáo. Các phong trào cực đoan quá khích dùng Facebook để khích động
người theo họ qua những “không gian kín,” trong đó hoàn toàn không có một ý kiến
hay thông tin trái ngược nào.
Những tổ chức khủng bố như ISIS, al Qaeda đều dùng mạng
xã hội để chiêu mộ và củng cố lòng tin của các thanh niên bất mãn với đời Những
đảng chính trị cực đoan ở các nước Tây phương cũng biết tận dụng các mạng xã hội.
Lãnh Tụ Heinz Christian Strache của đảng “Tự Do” ở nước Áo làm một video với bản
nhạc “Osterreich Zuerst” (Nước Áo Số Một) không được đài nào cho lên. Strache
bèn đưa lên Facebook. Thế là ai cũng biết đến. Lãnh tụ dân tộc cực đoan Geert
Wilders ở Hòa Lan, Marine Le Pen ở Pháp đều dùng mạng xã hội để thổi lửa cho
các “tín đồ” của họ. Phong trào chống Hồi Giáo PEGIDA ở Đức khởi lên khi dùng
Facebook quy tụ đồng đảng.
Từ khi hai chữ fake news, tin bịa, được nhắc đi nhắc
lại hàng ngày, ai cũng có thể tự biện hộ bằng cách gán cho những người nói ngược
với mình là “fake news!” Ứng cử viên tổng thống Pháp Emmanuel Macron mới tố cáo
chính quyền Nga đang tung ra những “fausse nouvelle” để gây ảnh hưởng trên cuộc
bỏ phiếu vào Tháng Tư này. Khi tổ chức Ân Xá Quốc Tế báo cáo chính quyền Bashar
al-Assad ở Syria đã treo cổ 13,000 tù nhân dù không xét xử, nhà độc tài này đã
nói rằng đó chỉ là tin bịa! Một nhà chính trị phải đối diện với những thông tin
bất lợi, sau khi bôi nhọ đó là tin bịa, còn một cách trốn tránh là tung ra những
tin bịa lớn hơn để lái đám đông sang chiều hướng khác!
Sau khi nạn tin bịa tràn lan có vẻ nguy hiểm cho nền
tảng đạo lý và chính trị của xã hội, các công ty Google và Facebook đã quyết định
không cộng tác về quảng cáo với những trang mạng chuyên loan tin bịa đặt nữa. Sẽ
ít người kiếm được tiền bằng tin bịa như những thanh niên ở Macedonia. Nhưng
không phải ai bịa tin và tung tin bịa đặt cũng nhằm mục đích kiếm tiền!
Facebook còn đi xa hơn một bước, khi thấy một thông tin nào bị người khác tỏ ý
nghi ngờ thì họ đánh dấu báo động cho các độc giả khác biết!
Những chữ fake news, tin bịa, được nhắc đi nhắc lại
quá nhiều lần, theo quy luật ngôn ngữ thì chúng sẽ mất hết ý nghĩa. Đối với nhiều
người, hai chữ fake news, trở thành một tiếng chửi thề, không hơn không kém.
Nhiều người nghe vẫn thích nhưng chẳng cần biết lời tố giác đúng hay sai. Nó
cũng trở thành một tiếng hài hước cho những người tỉnh táo. Nghe xong rồi thì
cười, nhưng không ai quan tâm đến ý nghĩa nữa. Hy vọng trong một thời gian, cơn
bệnh dịch tin bịa sẽ tàn dần, như một trận dịch cúm đã qua chu kỳ của nó!
Nhưng tin bịa đã gây nên một hậu quả tai hại; một niềm
tin tưởng chung đang đi xuống! Khi nghe đâu cũng chỉ thấy toàn tin bịa thì biết
tin gì bây giờ? Chế độ tự do dân chủ đặt trên căn bản là người dân thu thập
thông tin trước khi bỏ phiếu. Và khi báo chí được tự do, các nguồn tin tức nói
chung có thể được độc giả khán giả gạn lọc, để biết sự thật. Nhờ đa số người
dân tỉnh táo, những báo, đài nói dối, bịa đặt sẽ thua, các báo đài nói thật sẽ
sống mạnh. Nếu mất niềm tin này, loài người có thể sống dân chủ hay không?
-------------------------------------
Lê Phan
November 19, 2016
“Đây là câu chuyện của thiên niên kỷ!” Đó là loan
báo trên website WorldPoliticus.com. Dẫn một nguồn tin ẩn danh từ Cơ Quan Điều
Tra Liên Bang FBI, cái gọi là bản tin đó nói “Vào năm 2017 bà Hillary Clinton sẽ bị cáo buộc đưa ra tòa về các tội
phạm liên quan đến vụ scandal về email.” Tựa đề của bài đó tuyên bố: “Những
lời cầu nguyện của các bạn đã được đáp ứng.” Đối với những ủng hộ viên của ông
Trump, điều đó hoàn toàn đúng. Họ đã giúp câu chuyện hoàn toàn vô căn cứ này có
được đến 140,000 lần chia sẻ, phản ứng và bình luận trên Facebook.
Trong khi đó, khoảng 6,000 dặm cách đó qua một đại
dương, trong một ngôi làng nhỏ ở một trong những nước Cộng Hòa thuộc Liên Bang
Nam Tư cũ, nước Cộng Hòa Macedonia, một thanh niên thích thú nhìn đồng tiền đổ
vào trương mục Google AdSense của mình.
Trong năm qua, thị trấn nhỏ xíu của Macedonia có tên
là Veles, dân số chỉ có 45,000 người, đã được hưởng một hiện tượng mà
Buzzfeed.com gọi là một cuộc khám phá ra vàng trong khi các thanh niên trong thị
trấn tung ra đến ít nhất 140 địa chỉ chính trị Hoa Kỳ. Những địa chỉ này mang
những tên nghe có vẻ Hoa Kỳ như WorldPoliticus.com, TrumpVision365.com,
USConservativeToday.com, DonaldTrumpNews.co và USADailyPolitics.com. Và hầu hết
trong nhóm họ cho phổ biến những nội dung ủng hộ một cách quá khích ông Trump
nhắm đến những người bảo thủ và các ủng hộ viên của ông Trump ở Hoa Kỳ.
Tất cả những gì họ làm thuộc loại gọi là “clickbait”
tức là dụ cho người ta click. Thành ra, ở Macedonia, một cậu tên là Alex đã dụ
được những người ủng hộ cho ông Trump để họ ‘click’. Alex bảo “Tôi tin là số
người ra vào địa chỉ của tôi sẽ tốt ngày nào ông Trump còn có ảnh hưởng. Có quá
nhiều người thù ghét trên internet, và tất cả độc giả của tôi đều ghét bà
Hillary.”
Nhưng các thanh thiếu niên Macedonia này không có ác
ý. Họ làm hoàn toàn vì tiền.
Những thanh niên Macedonia điều hành các địa chỉ này
chẳng cần biết gì đến ông Donald Trump hay chính trị Hoa Kỳ. Họ chỉ phản ứng
cho một khuyến khích kinh tế thuần túy: Như phúc trình thường niên của Facebook
cho thấy, những người sử dụng Facebook ở Hoa Kỳ trị giá gấp bốn lần những người
sử dụng bên ngoài Hoa Kỳ. Cái số tiền chưa được một phần của một đồng penny cho
mỗi click của con chuột để quảng cáo sản phẩm Hoa Kỳ, một thị trường đang xuống
dốc cho các nhà xuất bản Hoa Kỳ, có giá trị rất lớn ở Veles. Nhiều thiếu niên
và thanh niên điều hành những địa chỉ này giải thích cách hay nhất mà họ tạo
người lui tới là làm sao cho câu chuyện chính trị của họ lan vào Facebook -và
cách tốt nhất để tạo “shares- chia sẻ” trên Facebook là cho đưa ra những tin tức
giật gân, và thường là giả mạo để chiều lòng những người ủng hộ ông Trump.
Kết quả là cái gốc kỳ lạ của những địa chỉ ủng hộ
ông Trump ở nước Cộng hòa Nam Tư Macedonia vẫn tiếp tục đóng một vai trò đáng kể
trong việc phổ biến những nội dung sai hay không đúng được tìm thấy trong các
phân tích trên các trang Facebook cực đoan. Những địa chỉ này mở ra một cánh cửa
cơ hội để đi vào những lợi ích kinh tế cho việc cung cấp thông tin sai đặc biệt
cho thị trường quảng cáo giàu có nhất hành tinh và đặc biệt cho Facebook, mạng
lưới liên lạc xã hội lớn nhất thế giới, cũng như bên trong các hệ thống quảng
cáo online như Google AdSense.
Một sinh viên đang học đại học ở Veles, vốn là chủ
nhân của một trong những địa chỉ chính trị này, công nhận “Đúng, những thông
tin trên các blog này xấu, sai hay không đúng, nhưng lý luận chính là ‘nếu nó
được người ta click vào và tham gia rồi phổ biến nó’ thì nó sẽ mang tiền đến.”
Truy nguyên miền theo địa chỉ ghi danh và qua các cuộc
tìm kiếm online, BuzzFeed News tìm thấy trên 100 địa chỉ chính trị đang tích cực
hoạt động được điều hành từ Veles. Những địa chỉ lớn nhất trong số này có trang
Facebook với lời khoe là có nhiều trăm ngàn người theo.
Tờ Guardian nhận diện được hơn 150 địa chỉ miền đã
được ghi danh bởi những người có địa chỉ ở Veles. Đây là những địa chỉ đã có những
tựa đề nảy lửa như “Email bất hợp pháp của Hillary mới giết chết điệp viên Hoa
Kỳ đầu tiên” hay “Đây là cách những người tự do cấp tiến phá hủy Hoa Kỳ” hay
“Đây là lý do tại sao chúng ta cần Trump ở tòa Bạch Ốc.” Một số các địa chỉ
này, theo Guardian, tự nhận có nhiều triệu người xem một tháng.
Một thiếu niên 17 tuổi điều hành một địa chỉ với bốn
người nữa giải thích với Buzzfeed: “Tôi mở địa chỉ này vì đó là cách dễ dàng để
làm tiền. Ở Macedonia, nền kinh tế yếu kém và vị thành niên không được quyền
làm việc, thành ra chúng tôi phải kiếm những cách sáng tạo để kiếm tiền. Tôi là
một nhạc sĩ nhưng tôi không có đủ tiền để mua nhạc cụ. Ở Macedonia, tiền từ một
website nho nhỏ thế này cũng đủ để chúng tôi có thể mua được nhiều thứ lắm.”
Hầu hết những bài trên các địa chỉ này được viết lại
theo ý chung chung, hay là hoàn toàn copy, từ những địa chỉ thuộc cánh cựu hữu ở
Hoa Kỳ. Những thanh thiếu niên ở Macedonia thấy một câu chuyện đâu đó, viết một
tít thật giật gân, và ngay lập tức đưa lên địa chỉ của họ. Rồi họ chia sẻ trên
Facebook để tìm cách tạo người đến xem. Càng nhiều người click vào qua
Facebook, họ càng kiếm được thêm tiền từ những quảng cáo trên địa chỉ của họ.
Đầu năm nay, một số ở Veles thử nghiệm với nội dung
cánh tả hay ủng hộ cho ông Bernie Sanders, nhưng không có gì kiếm được nhiều
click trên Facebook bằng nội dung mà những người ủng hộ ông Trump thích. Một cậu
16 tuổi ở Macedonia vốn là chủ nhân của địa chỉ BVANews.com, giải thích “Ở bên
Mỹ người ta thích đọc tin về ông Trump.”
Điều mà cả tờ Guardian lẫn BuzzFeed News tìm thấy là
những câu chuyện thành công nhất từ các địa chỉ này hầu hết là giả mạo hay sai.
Chẳng hạn một trong những bài thành công nhất ở một
trong những địa chỉ ở Macedonia là dựa trên một câu chuyện từ một địa chỉ
chuyên viết tin bịa đặt. Tựa đề của câu chuyện của ConservativeState.com là “Hồi
năm 2013 Hillary Clinton tuyên bố ‘Tôi muốn thấy những người như Donald Trump
ra ứng cử; Họ lương thiện và không bị mua chuộc.’” Post đó chỉ mới có một tuần
và đã có được đến một con số khổng lồ 480,000 người chia sẻ, phản ứng và bình
luận trên Facebook.
So sánh với điều này, bản tin độc quyền của tờ New
York Times tiết lộ là ông Donald Trump tuyên bố lỗ $916 triệu trong bản khai
thuế năm 1995 chỉ có được hơn 175,000 phản ứng trên Facebook trong một tháng.
Câu chuyện về bà Clinton được lấy từ địa chỉ
TheRightists.com, một địa chỉ công nhận họ phổ biến cả nội dung thật lẫn ngụy tạo.
Theo emails được phổ biến từ WikiLeaks, bà Clinton, trong một bài diễn văn
riêng đọc tại Ngân Hàng Goldman Sachs, nói là bà muốn thấy nhiều nhà kinh doanh
thành công tham gia chính trị hơn. Bà chưa bao giờ nhắc đến ông Donald Trump. Lời
được đưa lên làm tựa đề đó hoàn toàn không đúng.
Bốn trong năm những bản tin thành công nhất của các
địa chỉ ở Macedonia được tìm thấy là sai sự thật. Chúng bao gồm những điều như
Đức Giáo Hoàng ủng hộ ông Trump, hay ông Mike Pence nói bà Michelle Obama là “đệ
nhất phu nhân tầm thường nhất mà chúng ta có.” Bốn cái post đó tổng cộng có đến
một triệu chia sẻ, phản ứng và bình luận trên Facebook. Việc này dẫn đến số người
đến thăm thật nhiều và lợi tức quảng cáo đáng kể cho chủ nhân của các địa chỉ
này. Dĩ nhiên không ai nghĩ đến biết bao nhiêu người đã tin vào tin dỏm.
Nhưng phe ở Macedonia nói ngày nay có quá nhiều địa
chỉ ủng hộ ông Trump thành ra thị trường quá đông, khiến khó kiếm tiền hơn. Những
người tung ra các địa chỉ đầu năm 2016 kiếm được nhiều tiền nhất theo một sinh
viên. Anh bảo bạn mình kiếm được $5,000 một tháng. Có khi may mắn có thể có đến
cả $3,000 một ngày.
Cậu bé 16 tuổi điều hành BVCNews.com cùng với một
partner nói cậu cũng điều hành một số website về y tế cộng với số về chính trị
Hoa Kỳ. Họ tung ra địa chỉ này đầu năm 2016 và nay trung bình có một triệu người
xem một tháng, partner của cậu cho biết. Nhưng hai cậu từ chối không cho biết lợi
tức là bao nhiêu.
Cậu sinh viên tung ra website của mình hôm Tháng Tám
và nay không còn update nó nữa mà quay sang một website chuyên về sức khỏe và y
tế thành công hơn. Cậu dự đoán là có “nhiều ngàn” địa chỉ liên hệ đến sức khỏe
được điều hành từ Veles. Chỉ mới năm nay chính trị mới là một cơ hội tốt để làm
tiền, nhờ sự tập hợp của ông Trump và Facebook.
Ngoài chuyện kiếm tiền cũng có một yếu tố tự hào nữa
khi những người biết về web ở một quốc gia nhỏ bé như Macedonia có thể kiếm tiền
bằng cách lợi dụng Facebook, Google và người Mỹ. Cậu 17 tuổi còn nói “Đa số thế
giới nghĩ Macedonia lạc hậu, nhưng điều đó không đúng.”
Các cậu ở Macedonia biết là nguồn lợi tức từ ông
Trump khó kéo dài. Họ chờ đợi sẽ giảm dần một khi bầu cử kết thúc. Nhưng nay họ
hy vọng là ông Trump thắng cử sẽ giúp các địa chỉ của họ tiếp tục hoạt động. Cậu
16 tuổi, partner của cậu 17 tuổi giải thích “Nếu ông Trump thua tôi tính chuyển
địa chỉ sang thể thao. Nó có nghĩa là chả có gì đáng nói về chính trị nữa.”
No comments:
Post a Comment