14.08.2015
Vào khoảng cuối tháng 7 năm 2015, nhà nước Trung Quốc,
một cách bất ngờ, hoàn trả cho Ngải Vị Vị tấm hộ chiếu họ đã tịch thu của ông bốn
năm về trước. Tháng 4 năm 2011, Ngải Vị Vị bị nhà cầm quyền Trung Quốc bắt
giữ với tội danh “trốn thuế.” Ông được cho về nhà dưới chế độ quản chế tại gia
sau 81 ngày bị “tạm giam” nhưng hộ chiếu của ông thì được nhà nước “cất hộ”.
Ngoài ra ông còn bị cấm tham dự vào những “sinh hoạt chính trị.” Nghĩa là ông bị
tước đoạt cái khả năng đi lại tự do cũng như quyền được sinh hoạt như một công
dân bình thường. Những người ủng hộ Ngải Vị Vị cho rằng tội danh trốn thuế chỉ
là cái cớ để chính quyền Trung Quốc làm im tiếng nhà hoạt động dân chủ này.
Trong những năm tháng sau đó, chính quyền nới lỏng dần những hạn chế, cấm đoán
áp đặt lên Ngải Vị Vị một cách tùy hứng và không một lời giải thích. Khi quyết
định trả lại cho Ngải Vị Vị giấy hộ chiếu cũng vậy, không một ai biết được tại
sao! Một người bạn, và đồng thời là luật sư của nhà nghệ sĩ phản kháng nổi tiếng
này, đã gửi lời chúc mừng qua mạng Tweeter với lời cảnh báo: “Có thông hành
không có nghĩa là muốn đi đâu thì đi!”
Nói chung, Ngải Vị Vị ở Trung Quốc và các nhà hoạt động
dân chủ/nhân quyền ở Việt Nam luôn ở vào một tình thế khó xử. Với Ngải Vị Vị, một
nghệ sĩ có tầm mức quốc tế, làm thế nào để giữ được tính cách gây hấn, không thỏa
hiệp trong phát ngôn cũng như trong các công trình nghệ thuật (phần đông được
dàn dựng bên ngoài lãnh thổ Trung Quốc) và cùng một lúc không làm cho chính quyền
đủ lo ngại để áp dụng những biện pháp nhằm hạn chế quyền căn bản của một công
dân Trung Quốc bình thường, thí dụ như không bị quản thúc tại gia hay tước hộ
chiếu… Việc đu dây giữa những nhu cầu đối nghịch nhau không phải là điều ai và
khi nào cũng có thể thực hiện được.
Để tránh không phải đối đầu với hoàn cảnh khó xử
này, Ngải Vị Vị có thể chọn ra nước ngoài để sinh sống. Đây là một lựa chọn hợp
tình hợp lý, xét hoàn cảnh của Ngải Vị Vị. Gia đình hạt nhân của ông, gồm vợ và
cậu con trai nhỏ, hiện đang cư ngụ tại Berlin, Đức Quốc.
Theo nguồn
tin mới nhất, bộ ngoại giao Đức mới đây đã cấp visa dài hạn
cho phép Ngải Vị Vị được ra vào nước này thoải mái trong nhiều năm tới. Như vậy,
việc đi thăm gia đình (với sự cho phép của chính quyền Trung Quốc) và chọn ở lại
nước Đức với tư cách tỵ nạn xem ra là điều có thể thực hiện được. Chỉ riêng mục
tiêu đoàn tụ gia đình cũng đủ là một lý do xứng đáng cho việc rời bỏ tổ quốc.
Tuy vậy, điều này không nhất thiết là chọn lựa tối ưu cho mục tiêu tranh đấu của
Ngải Vị Vị, và có vẻ như ông cũng đồng ý như thế. Khi được hỏi ông thấy chính
mình ở đâu trong tương lai, Ngải Vị Vị trả lời là ông sẽ làm được việc nhiều
hơn nếu ở lại trong nước. Nếu chọn phương án ở lại, Ngải Vị Vị coi như chấp nhận
giao phó an nguy của mình cho “luật rừng” của đảng cầm quyền ở lục địa.
Những gì xảy ra cho Ngải Vị Vị cũng đã từng xảy ra
cho nhiều trí thức, văn nghệ sĩ, các nhà hoạt động dân chủ/nhân quyền tại Việt
Nam. Về tội trốn thuế thì có blogger Điếu Cày Nguyễn Văn Hải, bị bắt hồi tháng
4 năm 2008 và sau đó bị tuyên án hai năm rưỡi tù giam. Bị tước hộ chiếu
thì khá đông, và khá phổ biến. Gần đây nhất, có giáo sư Nguyễn Huệ Chi, chủ
nhân của mạng Bauxite Việt Nam và
blogger Huỳnh Thục Vy là hai nạn nhân mới nhất của hành động cấm xuất cảnh
và thu hồi hộ chiếu tùy tiện này. Dựa trên các biện pháp chế tài giống nhau như
đúc của hai nước anh em, những ai tin rằng nạn Bắc thuộc của xứ An Nam ta đã chấm
dứt từ nhiều thế kỷ trước cần phải đối chiếu lại với thực tế!
Chuyện đi hay ở cũng là một vấn nạn to lớn mà các
nhà hoạt động dân chủ Việt Nam đang phải đối diện. Đã có người ra đi, như
Cù Huy Hà Vũ, và gần đây nhất, blogger Điếu Cày Nguyễn Văn Hải. Còn quá sớm để
kết luận hai người này sẽ hoạt động hữu hiệu hơn nếu chọn ở lại trong nước, bên
cạnh một điều có vẻ chắc chắn hơn: tiếp tục ở tù! Riêng với những người có cơ hội
ra đi nhưng đã chọn ở lại, họ thức giấc mỗi buổi sáng ý thức được rằng cái khả
năng bị nhiễu hại, tù đày là có thật và rất gần gũi.
Nếu chọn ở lại, Ngải Vị Vị không phải chỉ đối phó với
sự đe dọa thường xuyên của nhà nước Trung Quốc mà còn cả sự lãnh đạm, thậm chí
chê trách của một số đồng nghiệp của ông. Ở nội địa Trung Quốc, không phải ai
cũng ưa thích Ngải Vị Vị, không phải ai cũng ngưỡng mộ cung cách diễn đạt những
ưu tư chính trị dõng dạc, mạnh mẽ như Ngải Vị Vị. Khi được hỏi tại sao các họa
sĩ trẻ Trung Quốc có vẻ ngần ngại không muốn can dự vào chính trị, một người am
hiểu tình hình Trung Quốc cho rằng nguyên do là ở chuyện kiếm tiền. “Nếu anh có
thể né tránh chuyện chính trị, chỉ nhắm vào khía cạnh kinh doanh, đời sống sẽ
khá hơn nhiều.”
Họa sĩ đa phương tiện Vương Kiến Vĩ (Wang Jianwei),
người có cuộc triển lãm gần đây ở Guggenheim, hoàn toàn phủ nhận Ngải Vị Vị.
Vương Kiến Vĩ cho rằng nhiều người thuộc giới thưởng ngoạn và phê bình hội họa
phương Tây chỉ chú trọng vào khía cạnh “phản kháng” của văn nghệ sĩ Trung Quốc.
“Chúng tôi (nghệ sĩ tạo hình Trung Quốc) không quan tâm đến Ngải Vị Vị và cái
cung cách giới truyền thông Tây phương ‘thờ phượng’ ông ta. Nếu một tác phẩm
nghệ thuật hay, tự nó hay!”
Khi được hỏi về hiện tượng một số họa sĩ (trẻ) có vẻ
như đang quay lưng lại với chính trị, chỉ chuyên tâm vào cái gọi là “đời sống
cá nhân” của chính mình, Ngải Vị Vị cho rằng đó chỉ là một cái cớ. “Trong xã hội
Trung Quốc, liệu có cái gọi là ‘cá tính’ trong khi thiếu vắng những quyền cơ bản
của cá nhân? Người ta có thể trốn tránh, có thể giả bộ, nhưng khi nói đến nghệ
thuật đương đại, nó được phát triển qua sự phấn đấu [chống lại sự áp đặt của thế
lực thống trị]. Những văn nghệ sĩ không thừa nhận điều này chỉ muốn được tất. Họ
luôn luôn đứng về phe thống trị. Tôi không trách họ. Tôi bắt tay, tươi cười.
Nhưng trong lòng là một nỗi thất vọng to lớn.”
Nhận xét của Ngải Vị Vị về yếu tố cần thiết để nghệ
thuật đương đại phát triển, “cá tính,” theo tôi, chính là tính đặc thù, độc lập,
và toàn vẹn của cá thể. Nhìn ở phạm trù cá nhân, những điều kiện này không thể
tồn tại cùng một lúc trong một chế độ mà những quyền cơ bản của tự do ngôn luận
không được tôn trọng. Kết luận của Ngải Vị Vị, nếu chính xác, sẽ trở nên
một phần không thể tách rời trong việc thẩm định giá trị nghệ thuật của một tác
phẩm, bất kể đó là một cuốn tiểu thuyết, một tập thơ, một bức tranh, hay một
công trình sắp đặt nghệ thuật. Liệu một nhà văn hoặc một họa sĩ có thể cô lập
hóa tác phẩm của mình từ/khỏi những biến động văn hóa và chính trị của xã hội
đương thời mà không làm giảm đi hoặc triệt tiêu giá trị nghệ thuật của chính
tác phẩm đó hay không?
Có vẻ như những chọn lựa mà giới làm văn học nghệ
thuật Trung Quốc đang giằng co cũng không khác biệt gì mấy với những vấn nạn mà
văn nghệ sĩ Việt Nam hiện phải đối đầu. Sân chơi văn học nghệ thuật Việt Nam hiện
nay, ở một số góc nhìn, đủ rộng và đủ thoáng để văn nghệ sĩ chơi đùa mà không cảm
thấy quá tù túng. Chừng nào họ chỉ chạy lòng vòng trong sân, không quá xa khu
trung tâm, đám giám biên với đôi mắt cú vọ sẽ không có cơ hội phất cờ đỏ cờ
vàng. Lâu ngày chày tháng, người ta tin rằng tự do sáng tác/tự do diễn đạt là
điều có thật, và bằng cớ là họ đang sở hữu những đặc quyền này. Xem ra đâu có
gì khác biệt giữa họ và các nghệ sĩ cùng sở thích bên Tây, bên Mỹ, những nơi mà
tự do, dân chủ là những định chế phát triển và ổn định từ lâu. Cho đến khi họ,
vì lý do này hay lý do khác, mon men ra tận vùng biên của sân chơi, chạm vào những
đề tài được xem là “nhạy cảm” theo quan điểm của nhà cầm quyền, và nhận ra sự
khác biệt rất lớn giữa lựa chọn và tránh né. Từ đó, họ thỉnh thoảng tự hỏi, liệu
họ có thật sự yên tâm và hài lòng với con đường đã chọn.
Mong là họ sẽ thành thật với chính mình khi trả lời
câu hỏi quan trọng này. Bởi vì nó có thể giúp họ điều chỉnh lại khoảng cách giữa
họ và trung tâm điểm của cái sân chơi văn học nghệ thuật quốc nội.
Các bài viết được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ.
Các bài viết được đăng tải với sự đồng ý của Ðài VOA nhưng không phản ánh quan điểm hay lập trường của Chính phủ Hoa Kỳ.
No comments:
Post a Comment