Đằng
sau lá bài Libya bất ngờ của Putin
Robert Uniacke
- Foreign
Policy
Nguyễn Thị Kim Phụng, biên dịch
22/07/2022
https://nghiencuuquocte.org/2022/07/22/dang-sau-la-bai-libya-bat-ngo-cua-putin/
Thị trường dầu mỏ toàn cầu đã cảm nhận được sức ép từ việc các mỏ dầu
Libya ngưng hoạt động do tác động từ lính đánh thuê Nga.
Khi đặc nhiệm của Tập
đoàn Wagner, Vladimir Andonov, mật danh “Vakha,” bị giết trong một trận chiến
ở miền đông Ukraine vào đầu tháng 6, một binh sĩ Ukraine đã vô tình chấm dứt
chuỗi tội ác chiến tranh kéo dài đến tận Libya. Wagner là một mạng lưới lính
đánh thuê hoạt động dưới sự kiểm soát của một nhà thầu quân sự tư nhân Nga. Là
một người tham gia trò chơi phiêu lưu quân sự gián tiếp của Điện Kremlin, từ
Ukraine, đến Syria, đến vùng ngoại ô phía nam Tripoli, thủ đô của Libya,
Andonov bị tình nghi có dính líu đến nhiều vụ giết người ngoài tư pháp
(extrajudicial killings).
Kể từ khi lực lượng này
chính thức tham chiến ở Tripoli vào tháng 09/2019, con số lính đánh thuê Wagner
hiện diện ở đây đã tăng lên khoảng 2.000 người, gồm cả lính tác chiến người Nga
và lính bổ trợ được tuyển dụng từ Syria. Việc Andonov được tìm thấy ở khu vực
Donbas, miền đông Ukraine, là bằng chứng ủng hộ các báo cáo gần đây, rằng
Wagner đã rút bớt lực lượng tại Libya, đưa hàng trăm lính Wagner đến tham chiến
trên các chiến trường Ukraine kể từ khi Nga xâm lược hồi tháng 2. Các báo cáo
này xuất hiện trong bối cảnh Nga hạ cấp các chiến dịch của lính đánh thuê bán
nhà nước (quasi-state) trên toàn cầu, để chuyển những người lính tác chiến như
Andonov sang cuộc chiến khó khăn của họ với Ukraine.
Tuy nhiên, việc diễn giải
những điều chuyển chiến thuật – ví dụ, quyết định đưa Andonov đến Libya và sau
đó quay trở lại Ukraine – như một sự thay đổi quan trọng trong lập trường của
Nga về Libya là đã hiểu sai tình hình. Lính Wagner vẫn đang cố thủ bên trong và
xung quanh các căn cứ quân sự và cơ sở dầu khí quan trọng ở Libya, làm lính
đánh thuê cho Quân đội Quốc gia Libya (LNA) của Khalifa Haftar. Họ là một phần
quan trọng trong chiến dịch của Haftar nhằm giành quyền kiểm soát nhà nước
Libya khỏi tay chính phủ tại Tripoli. Duy trì sự hiện diện của Wagner ở Libya
phù hợp với quyết tâm rộng hơn của Nga: gây áp lực lên các quốc gia thành viên
NATO ở châu Âu nhằm đạt được nhiều kết quả chính trị khác nhau, bằng cách kiểm
soát các nguồn năng lượng lân cận và gieo rắc bất ổn trên biên giới của họ.
Người Nga đã tự xây dựng
cho mình một lực lượng đánh thuê giá rẻ, có thể dễ bề phủ nhận, những người vừa
cần thiết cho sự tồn tại của một nhân vật chủ chốt của Libya, vừa giúp họ gia
tăng quyền lực đáng kể ở cửa sau của NATO. Sau cùng, lá bài chiến lược này có
thể quan trọng đối với Tổng thống Nga Putin hơn cả những gì ông đang phải trải
qua ở Ukraine.
Với trữ lượng dầu mỏ dự đoán vào khoảng 48 tỷ thùng
và khí đốt tự nhiên vào khoảng 1.500 tỷ mét khối, Libya là một gã khổng lồ năng lượng tiềm năng nằm ngay ở ngưỡng cửa của
châu Âu. Nước này chiếm đến 39% tổng trữ lượng dầu của châu Phi. Năm 2020, họ
đã bán 63% lượng hàng xuất khẩu của mình sang châu Âu (chủ yếu là Ý, Tây Ban
Nha, và Đức), với sản lượng đạt hơn 1 triệu thùng/ngày trong năm 2021. Kể từ
năm 2020, Wagner đã chuyển sang ngăn chặn sản lượng xuất khẩu của Libya, cũng
như ngăn chặn bất kỳ nỗ lực nào trong tương lai của Liên minh châu Âu để hạn chế
sự phụ thuộc năng lượng vào Nga bằng cách khai thác tiềm năng năng lượng của
Libya.
Những nỗ lực của Wagner để
giúp Haftar chiếm Tripoli, trung tâm chính trị của Libya, đã sụp đổ vào tháng
05/2020 sau sự can thiệp của Thổ Nhĩ Kỳ. Lính đánh thuê sau đó đã được tái triển
khai đến một loạt các cơ sở dầu khí và các căn cứ quân sự gần đó ở cả trung và
tây nam Libya. Nhân danh LNA, họ đã thiết lập hàng phòng thủ kiên cố để chống lại
các cuộc tấn công từ các lực lượng phía tây Libya và Thổ Nhĩ Kỳ, đồng thời củng
cố khả năng trấn áp các cơ sở sản xuất và xuất khẩu chiến lược nhất của Libya.
Tháng 07/2020, Tập đoàn Dầu
mỏ Quốc gia Libya thông báo rằng lực lượng Wagner đã kiểm soát hoàn toàn mỏ dầu
Sharara ở tây nam Libya, mỏ lớn nhất của đất nước, với sản lượng 300.000
thùng/ngày. Tập đoàn lính đánh thuê này đang tiếp tục gây thêm khó khăn khi triển
khai quân tại nhiều cơ sở dầu khí khác, bao gồm khu phức hợp hóa dầu Ras Lanuf,
mỏ dầu Zillah, cảng Es Sider, và cảng Zuetina, nơi Tập đoàn Dầu khí Quốc gia
cho biết Wagner đã hạ cánh một máy bay quân sự, sử dụng đường băng của cơ sở
cho mục đích quân sự, và chuyển vào các dãy nhà ở của công nhân. Song song với
đó, Wagner đã giành được quyền kiểm soát trên thực tế đối với mạng lưới các căn
cứ quân sự và không quân trải dài từ Qardabiya gần Sirte đến Brak gần Sabha,
đưa các máy bay chiến đấu MiG-29 và Su-24 từ Nga vào, xây dựng các khu đồn trú
và công sự rộng lớn ở những khu vực này (có thể nhìn thấy rõ ràng trong ảnh vệ
tinh), và thiết lập hệ thống phòng không. Đến đầu năm 2021, Wagner đã nắm giữ vị
trí quan trọng có thể can thiệp và ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất dầu của
Libya ở các mỏ phía tây nam và Lưỡi liềm Dầu (Oil Crescent). Điều này được thể
hiện rõ ràng trong vụ chiếm mỏ dầu Sharara vào tháng 07/2020, khi lực lượng
Wagner tiến vào khu vực để áp đặt ‘lệnh phong tỏa’ dầu của LNA.
Các nhà lãnh đạo Liên
minh châu Âu đã bày tỏ sự quan tâm muốn đầu tư vào cơ sở hạ tầng năng lượng của
Libya để giảm sự phụ thuộc vào khí đốt của Nga, nhưng sự hiện diện của Wagner
đã biến Điện Kremlin thành chướng ngại vật cho mọi tính toán trong tương lai –
hoặc chí ít họ cũng có một lá bài để thương lượng trong các cuộc đàm phán.
Ngoài khả năng đe dọa sườn phía nam của NATO nhờ triển khai lực lượng đa nhánh
– nhất là vì nhiều cơ sở dầu khí được trang bị đường băng và cơ sở hạ tầng thuận
tiện cho mục đích quân sự – việc Wagner nắm trong tay dự trữ dầu thô ngọt, có
hàm lượng lưu huỳnh thấp đắt giá của Libya đã mang lại cho Điện Kremlin lợi thế
chiến lược để bắt ép các ‘khách hàng’ châu Âu. Và lợi thế này đến trong bối cảnh
thị trường năng lượng toàn cầu đã bị thắt chặt kể từ cuộc xâm lược vào Ukraine,
và châu Âu đang lo lắng về cuộc khủng hoảng nguồn cung khí đốt mùa đông sắp xảy
ra.
Thị trường dầu mỏ toàn cầu
đã cảm nhận được sức ép từ việc các mỏ dầu Libya ngưng hoạt động, khi lính
Wagner của LNA tìm cách cản trở khả năng tiếp cận nguồn thu từ dầu của chính phủ
Tripoli. Gần đây nhất, kể từ ngày 18/04, lực lượng liên kết với LNA đã buộc
đóng cửa các mỏ dầu ở phía tây nam Sharara và El Feel, cũng như các bến cảng tại
Zuetina và Marsa al-Brega, trước khi mở rộng đến các đường dẫn dầu Ras Lanuf,
Es Sider và mỏ Sarir vào đầu tháng 6. Dựa trên ước tính từ các báo cáo, việc
đóng cửa các mỏ này đã khiến sản lượng dầu của Libya sụt giảm, từ khoảng 1,2
triệu thùng/ngày xuống còn 300.000 đến 400.000 thùng/ngày. Dù việc ngừng hoạt động
xuất phát từ khủng hoảng chính trị của Libya – tức cuộc đối đầu giữa Thủ tướng
Abdul Hamid Dbeibeh tại Tripoli và Thủ tướng Fathi Bashagha được LNA hậu thuẫn,
hiện đang ở Sirte – nhưng có cơ sở để kết luận rằng việc lực lượng Wagner được
triển khai xung quanh các cơ sở là bằng chứng cho thấy có sự chấp thuận ngầm
khi cuộc phong tỏa kéo dài.
Không nghi ngờ gì nữa, thời
gian đang đứng về phía Moscow. Đặc biệt là trong thị trường năng lượng hiện
nay, việc sản lượng giảm gần một triệu thùng mỗi ngày sẽ càng làm gia tăng áp lực
lên cuộc khủng hoảng năng lượng của châu Âu, ngăn chặn một nguồn dầu mỏ và khí
đốt thay thế cho các quốc gia đang cân nhắc chuyển hướng khỏi năng lượng của
Nga. Ảnh hưởng chính trị của Nga đã hiện rõ trong cuộc đối đầu lần này: Moscow
là thủ đô duy nhất chính thức công nhận chính phủ của Bashagha, và khi một bài
viết của Bashagha chỉ trích cuộc xâm lược Ukraine xuất hiện trên tờ Times
của Vương quốc Anh vào đầu tháng 5, ông đã buộc phải xuống nước và phủ nhận việc
mình là tác giả.
Việc đóng cửa các mỏ dầu,
ngay cả khi không có sự tham gia trực tiếp của Nga, vẫn sẽ là một lời cảnh tỉnh
đối với các quốc gia thành viên NATO lo ngại về sức mạnh chính trị và kinh tế của
Nga ở gần biên giới của mình. Hành động này nhấn mạnh rằng, trong những năm gần
đây, Điện Kremlin đã nắm bắt cơ hội để trở thành một tác nhân quan trọng trong
tiến trình chính trị của Libya. Đan xen vào cấu trúc an ninh LNA, Wagner đang
giúp duy trì và đẩy nhanh các xu hướng gây tổn hại đến lợi ích của châu Âu.
Ngoài ra, còn có một điểm
nữa được Wagner tận dụng. Đó là việc một số quốc gia châu Âu, chủ yếu là Pháp,
coi LNA như một lực lượng giúp duy trì ổn định và một pháo đài chống lại hoạt động
khủng bố. Quan điểm này làm xáo trộn khái niệm lợi ích tập thể của châu Âu và đặt
ra câu hỏi ở các thủ đô như Paris về việc liệu vai trò của Wagner trong việc
ngăn chặn hạt nhân hóa an ninh của Libya có lớn hơn những mối đe dọa mà tập
đoàn này gây ra cho NATO hay không. Bằng cách này, việc triển khai lính Wagner ở
Libya – một quốc gia nơi xung đột nội bộ đã làm sáng tỏ các lợi ích địa chính
trị mâu thuẫn của các quốc gia châu Âu – cũng góp phần làm nổi bật sự chia rẽ
giữa các thủ đô châu Âu. Nếu xung đột tại Libya leo thang, ngay cả khi các nước
như Anh và Ý lựa chọn ủng hộ Thổ Nhĩ Kỳ chống lại Wagner, thì bản chất chia rẽ
giữa các quốc gia thành viên NATO xoay quanh vấn đề Libya có nghĩa là những nỗ
lực ấy sẽ chỉ là chắp vá mà thôi.
Cuối cùng, sự hiện diện của Wagner ở Libya dẫn đến
bất ổn thụ động, dù thiếu vắng một cuộc xung đột công khai, và nó thể hiện tầm ảnh hưởng chiến lược của Điện Kremlin tại quốc gia
này. Việc hai chính phủ song song xuất hiện một lần nữa vào tháng 3 đã tạo cơ hội
cho Wagner tích cực gây bất ổn bằng việc hỗ trợ cho một cuộc tấn công của LNA,
nhưng lính Wagner không cần phải trực tiếp chiến đấu thì mới gây ra bất ổn. Chỉ
nội sự hiện diện của họ đã là một vấn đề bị chính trị hóa và gây phân cực, làm
sâu sắc hơn chia rẽ đông-tây. Hai bên đều đồng thời yêu cầu lính đánh thuê của
đối thủ phải rời đi theo khuôn khổ thỏa thuận ngừng bắn vào tháng 10/2020,
nhưng LNA đơn giản chỉ cần nhắc đến sự hiện diện của quân đội Thổ Nhĩ Kỳ và lực
lượng lính đánh thuê Syria ở phía tây để dập tắt lập luận này. Trong khi đó,
các báo cáo về những hành động tàn bạo của Wagner đối với dân thường trong chiến
dịch Tripoli 2019-2020 – bao gồm cả việc đặt mìn sát thương và giết người ngoài
tư pháp – càng đổ thêm dầu vào chảo lửa. Đồng thời, Moscow có thể âm thầm sử dụng
các hoạt động triển khai tại Libya làm chỗ dựa để xây dựng sức mạnh ở châu Phi,
khai thác các lỗ hổng an ninh do các đối thủ châu Âu và Mỹ để lại. Ví dụ, Nga
đã sử dụng một căn cứ không quân tại Khadim, gần Benghazi, làm trung tâm hậu cần
để trung chuyển nhân viên và thiết bị đến Mali.
Tất nhiên, cũng tồn tại
nguy cơ leo thang liên tục, dẫn đến các hành động đối đầu trực tiếp, có thể nhắm
vào các mỏ dầu hoặc các khu vực khác mang lợi ích chính trị hoặc kinh tế đối với
các đối thủ của Điện Kremlin. Bản chất của mối quan hệ giữa Wagner và LNA là điểm
gây tranh cãi chính giữa các nhà quan sát và phân tích: Trong khi một số người
cho rằng Haftar đã nắm quyền kiểm soát lực lượng Wagner bằng cách hạn chế việc
triển khai của họ, những người khác cho rằng LNA không kiểm soát các lực lượng
Nga, dẫn chứng bằng việc Wagner đơn phương rút khỏi Tripoli sau khi Nga đạt được
thỏa thuận phòng thủ với Thổ Nhĩ Kỳ vào năm 2020. Các cuộc trò chuyện với nhân
chứng cho thấy quan điểm thứ hai mới là chính xác, lực lượng Wagner hoạt động gần
như độc lập với chuỗi chỉ huy LNA.
Một ví dụ được nhiều nhân
chứng nêu ra là vào đầu tháng 06/2020, khi pháo binh Wagner bắn vào Wadi Jarif
– một thung lũng sông nhỏ ở phía tây Sirte – trong lúc lực lượng Tripoli tiến
công dưới sự yểm trợ từ máy bay không người lái Bayraktar của Thổ Nhĩ Kỳ. Khi
hàng trăm gia đình phải bỏ trốn, một số người dân địa phương đã kiến nghị Ban
Chỉ huy Sirte của LNA can thiệp, nhưng các sĩ quan của LNA đã bất lực trong việc
ngăn chặn cuộc tấn công dữ dội. Sự kiện cho thấy tính độc lập chiến thuật của
Wagner, và đã được chứng thực thêm bởi các báo cáo về việc nhân viên LNA phải
xin phép để vào căn cứ của Wagner, và việc một số sĩ quan ủng hộ Haftar quan ngại
rằng lực lượng Wagner sẽ không rời đi, ngay cả khi có yêu cầu từ LNA, theo các
nguyên tắc của thỏa thuận ngừng bắn tháng 10/2020. Sự độc lập này đóng vai trò
quan trọng trong việc đánh giá lập trường của người Nga ở Libya: Thay vì tỏ ra
nhún nhường các đồng minh LNA, lính Wagner có quyền lực đáng kể để theo đuổi
chương trình nghị sự địa chính trị của Moscow ở Libya.
Quyền tự chủ chiến thuật
này cũng khiến cư dân địa phương phản đối sự hiện diện của Wagner. Các nhân chứng
được phỏng vấn tại Sirte đều phản đối sự hiện diện của Wagner trong khu vực, đặc
biệt là khi các công sự phòng thủ của tổ chức này khiến người dân địa phương
không thể về nhà, và bạo lực do Wagner gây ra đã giết chết các thành viên trong
gia đình họ, tất cả làm dấy lên sự phẫn nộ trong các bộ lạc địa phương trước sự
hiện diện của một lực lượng nước ngoài trên vùng đất của tổ tiên họ. Không chỉ
phá hoại mối quan hệ của LNA với cử tri bộ lạc địa phương trong cấu trúc xã hội
mong manh của Sirte, động thái này còn đặt ra câu hỏi về việc khi nào sự thất vọng
của cư dân địa phương có thể biến thành các hình thức phản kháng tích cực hơn,
chống lại sự hiện diện của Wagner. Chẳng hạn, mạng xã hội Libya tràn ngập các
tài khoản chống LNA, chia sẻ hình ảnh lính đánh thuê Wagner đang di chuyển
trong cộng đồng của họ, một số thậm chí còn chia sẻ tọa độ chính xác của các
tòa nhà và địa điểm được cho là có liên quan đến Wagner.
Bên cạnh việc chứng minh
những thách thức mà lính Wagner phải đối mặt khi triển khai tại đây, các dấu hiệu
phản kháng cục bộ còn cho thấy: Wagner đồng nghĩa với sự can thiệp của nước
ngoài, vốn đã làm xói mòn chủ quyền của Libya kể từ năm 2011. Trong giai đoạn
hiện nay, sự chia rẽ giữa các quốc gia NATO về chính sách Libya đã giúp thúc đẩy
một cuộc xung đột mà người Nga đã khai thác hiệu quả để nâng cao lợi thế chiến
lược của mình đối với NATO, mang lại cho Wagner sự kết hợp giữa độc lập chiến
thuật và vai trò chính trị ở Libya, mang lại lợi ích cho Điện Kremlin. Trong
lúc làm nhiệm vụ tại các căn cứ ở sa mạc Libya, các tay chân của Điện Kremlin
như Andonov cũng đang tiếp tục làm tăng sức nóng lên châu Âu.
---------------------
Robert Uniacke là nhà phân tích cấp cao về
Trung Đông và Bắc Phi tại Navanti Group.
Nguồn: Robert Uniacke, “Libya
Could Be Putin’s Trump Card,” Foreign Policy, 08/07/2022
No comments:
Post a Comment