Linda
Lê: "Văn chương là quê hương, vì máu là từ mực"
Sơn
Ca -
RFI
Đăng ngày: 12/09/2021 - 13:09
Trong cuốn Chống lại Sainte-Beuve, Marcel
Proust đã chỉ trích Sainte-Beuve không nhìn thấy vực sâu chia cắt giữa con người
nghệ sĩ với con người xã hội, không hiểu rằng cái tôi của nhà văn chỉ hiện diện
trong tác phẩm, không phải trong những cuộc chuyện trò với người khác.
https://s.rfi.fr/media/display/41ad157e-32fa-11ea-acb0-005056a917b9/w:900/p:16x9/linda_le_rfi_0.webp
Nhà văn Linda Lê
trong phòng thu của đài RFI, tháng 01/2020. © RFI/Fanny Renard
Proust cho rằng văn chương, điều khi nhà văn
viết trong cô đơn khác với chuyện kể trong lúc hàn huyên, bởi cái tôi bề ngoài
cất tiếng nói khi có sự hiện diện của người khác, còn cái tôi sâu lắng khi ở một
mình mới là điều mà người nghệ sĩ muốn đạt tới. Theo Proust, không thể đồng hoá
tác phẩm với con người bề ngoài của tác giả, qua lời kể của bạn bè hay qua thư
từ. Sainte-Beuve đi từ đời tư tác giả để giải thích tác phẩm, còn Marcel Proust
đi từ tác phẩm để tìm tới tác giả. (1)
Linda Lê, với tiểu thuyết Œuvres Vives, viết
năm 2014, đã làm việc ngược lại với Proust, là viết một tác phẩm trong đó kể về
một nhà báo điều tra về cuộc đời của nhà văn mới tự tử, Antoine Sorel, thông
qua việc tìm gặp những người thân, những người quen biết nhà văn. Nhân vật nhà
báo, người tiến hành cuộc điều tra, cùng lúc đã đọc rất nhiều tác phẩm của nhà
văn này, nhưng người đọc, là chúng ta, tuyệt nhiên không biết gì về nội dung những
cuốn sách ấy.
Điều ta biết khi đọc tác phẩm Œuvres Vives là
câu chuyện về cuộc đời riêng tư của Antoine Sorel, thông qua lời kể của nhiều
người khác nhau. Linda Lê chia sẻ rằng, nội dung những cuốn tiểu thuyết của
Antoine Sorel được ẩn đi, vì theo bà, người đọc vẫn luôn đồng hành cùng người
viết để hoàn thiện tác phẩm trong quá trình đọc. Vì vậy, thông qua việc dựng
lên chân dung của một nhà văn, bà muốn để người đọc tưởng tượng và hình dung về
những cuốn sách mà người ấy sáng tác. (2)
Linda Lê cũng giải thích về tiêu đề của tác phẩm:
"Thông thường, người ta gọi "Œuvre vive" là phần chìm dưới mặt
nước của một chiếc tàu. Đó là bộ phận mà chúng ta không trông thấy, vì nó khuất
dưới mặt nước. Ngược lại "Œuvre morte" là phần ở bên trên mặt nước.
Cái gì nhìn thấy là phần "chết", còn phần "sống" lại là cái
gì không trông thấy…Thế rồi ở đây tựa cuốn sách này cũng gợi lên ý tưởng là những
tác phẩm của Sorel tiếp tục sống mãi cho dù ông văn sĩ đã về cõi vĩnh hằng."
(3)
Tác phẩm Œuvres Vives được dịch
ra trong tiếng Việt năm 2018 với tựa đề Vượt sóng có thể chưa
thật chuẩn với nội dung tiểu thuyết và ý đồ của Linda Lê.
Đọc Linda Lê, rất khó tách bạch sáng tác khỏi
cuộc đời bà, hệt như Patrick Modiano đã dùng chất liệu đời mình để nhào nặn nên
tác phẩm văn chương. Nhà văn Đinh Linh, trong lời đề từ tiểu thuyết Tiếng
nói của Linda Lê xuất bản năm 2017 tại Việt Nam, cũng thừa nhận Linda
Lê chịu ảnh hưởng của một số nhà văn Tây phương nhưng ảnh hưởng lớn nhất tới
sáng tác của bà là ảnh hưởng của lý lịch và bà đã thừa hưởng những bất hạnh của
một dân tộc chịu nhiều bất hạnh.
Những đề tài trong
tiểu thuyết của Linda Lê
Người chết, người điên, người viết, người đọc,
người tha hương khỏi ngôn ngữ và quê hương và người tha hương trong những cuộc
tình, là đề tài chính trong các tác phẩm của Linda Lê.
Thư chết, Sóng ngầm, Œuvres Vives, In memoriam...là những tác phẩm của Linda Lê mở đầu bằng cái chết, trong đó, trừ tác
phẩm Thư chết nói về cái chết của người cha, những tác phẩm
còn lại đều là cái chết của nhà văn. Lại chơi với lửa là tuyển
tập truyện ngắn sáng tạo về ngôn từ và hình ảnh, đầy ẩn dụ và mê hoặc, ám ảnh
và bạo liệt những câu chuyện về người đọc và người viết, nơi từ ngữ tách ra khỏi
trang sách, nhảy vọt lên cắn vào cổ người đọc, nơi lọ mực lên tiếng
xúi giục người viết cầm dao đuổi theo đâm chết tên độc tài, nơi một người khách
từ trong bản thảo bước ra khi một tác phẩm hoàn thành.
Nhân vật trong các tác phẩm còn lại của Linda
Lê đều là những người đọc và người viết. Mở đầu tiểu thuyết Cronos là
hình ảnh một người đàn ông mải đọc sách trên băng ghế dưới chân một ngọn đèn,
quên mất giờ giới nghiêm nên bị một tên lính nện báng súng vào đầu. Ông ngã xuống
với khuôn mặt đẫm máu khi trong tay vẫn ôm chặt cuốn sách. Thư chết và Vu
Khống là hai tác phẩm đều nhắc đến một người cậu bị điên và cả hai người
điên này đều sống trong sách vở. Đặc biệt, người điên trong Vu khống sống
trong bệnh viện, học tiếng Pháp từ những cuốn tiểu thuyết văn chương của một
bác sĩ đưa cho anh, và chính những cuốn sách ấy đã cứu rỗi anh.
Nhân vật cháu gái trong Vu khống,
nhân vật Văn và Ulma trong Sóng ngầm, nhân vật Sorel trong Œuvres
Vives cũng là những người đọc và người viết. Qua lăng kính của Linda
Lê, họ là những người tha hương khỏi cuộc đời này: "Tôi sáng tác
những câu thơ kinh khủng, chỉ để nói rằng cuộc sống không thực sự ở đây. Tôi
cũng viết nhật ký, chỉ để nói rằng tôi không tìm thấy chỗ của mình trong thế giới
này." (4)
Tha hương là đề tài trở đi trở lại trong tác
phẩm của Linda Lê: tha hương về địa lý, tha hương trong ngôn ngữ, trong đời sống
và sáng tác, đặc biệt là tha hương bên lề cuộc đời người khác, trong gia đình
và trong những cuộc tình. Nhân vật trong tác phẩm của Linda Lê bị bật rễ khỏi
quê hương, gia đình và những người yêu quý. Các mối quan hệ cha mẹ, con cái
trong tác phẩm Sóng ngầm, Œuvres Vives hầu như
không có mối quan hệ mật thiết, xa cách về tư tưởng, ngôn ngữ và văn hóa, thậm
chí xung đột gay gắt. Đặc biệt, Linda Lê luôn tạo các mối tình tay ba, các mối
tình ngoài luồng trong tác phẩm của mình. Trong Vu Khống có một
chi tiết Linda Lê đã so sánh tình cảm của một người đứng bên lề cuộc đời người
khác, giống hình ảnh của một người tha hương bên lề đất nước không phải quê
hương nguồn cội mình.
Lưu đày ngôn ngữ cũng là một ám ảnh trong sáng
tác của Linda Lê, như bà từng viết: "Viết trong một ngôn ngữ không
phải của mình, là làm tình với một thây ma." (5)
Thế giới của người
ở bên rìa tất cả
Linda Lê cũng xuất bản nhiều tập tiểu luận
vinh danh những nhà văn tha hương, những người viết bằng ngôn ngữ khác, nơi bà
tìm thấy nhiều sự đồng cảm và có những người đã ảnh hưởng sâu sắc đến sự nghiệp
văn chương của bà như: Tu écriras sur le bonheur năm
1999, Marina Tsvetaieva, ça va la vie? năm 2002 và Par
ailleurs (exils) năm 2014.
Tác phẩm Sóng ngầm của Linda
Lê xây dựng hai nhân vật kỳ lạ. Hai người Pháp gốc Việt, anh em cùng cha khác mẹ,
đã tìm thấy nhau tại Pháp, và bắt đầu một mối tình, không chỉ là mối tình tay
ba nơi người chồng ngoại tình, mà còn là mối tình loạn luân cùng huyết thống.
Nhưng họ không cưỡng lại được sự hút nhau, như thể việc chung quê hương nguồn cội
và tiếng nói đã giúp họ chạm vào được phần sâu thẳm bên trong mình. Lần đầu
tiên nói "yêu em" trong tiếng Việt đã khiến Văn,
nhân vật trong tác phẩm, có được cảm giác hạnh phúc lạ kỳ.
"[...] không phải chúng tôi cùng cha sinh ra mà
bởi trong sâu thẳm chúng tôi là những kẻ ngoại cuộc, tôi không biết xứ nào là
quê hương, em có nhiều danh tính mà không cái nào làm điểm tựa. Cùng ở vị thế lập
lờ, cả hai chúng tôi đều như những kẻ mất hồn [...]. Tôi thấy ngọt ngào làm sao
khi thốt "yêu em" với Ulma bằng thứ tiếng ba mươi năm nay tôi không
còn nói nữa và lại có vẻ thật du dương. Không có Ulma tôi đã không nối lại với
thứ, nơi tôi, còn rơi rớt, dù ít ỏi chừng nào, của phương Đông. Tôi bị xáo động
tột cùng." (6)
Hãy để ý đến một điểm chung của tất cả những
người chết, người điên, người viết, người đọc, người tha hương trong tác phẩm của
Linda Lê. Đây là những người luôn sống ở bên rìa của tất cả, nơi thuộc về những tròng
trành, nơi thuộc về vùng đất của no man's land, như trong tiểu
luận Tròng trành mà Linda Lê đã viết. "Tôi yếu
lòng bảo vệ tính tiểu thuyết và chưa làm sáng tỏ bí ẩn của sự chuyển hóa những
tròng trành, rách xước và tang thương thành những từ ngữ mà ta ráng, trong một
sự ương ngạnh hung cuồng, lấy dao trổ khắc." (7)
No man's land, từ
mà Linda Lê đã dùng trong tiểu luận trên một lần nữa gợi nhắc về Patrick
Modiano, ngay cả cách Linda Lê dùng tên các địa danh và dữ liệu đời thực đưa
vào tác phẩm làm ta nghĩ đến ông, nhưng thế giới của Linda Lê là thế giới gần
như đối lập, không u sầu thơ mộng như trong thế giới của nhà văn của giải thưởng
Nobel 2014. Thế giới của Linda Lê luôn được đẩy đến mọi thái cực, quyết liệt,
đen tối, kỳ dị, bất thường, điên loạn...dù văn phong có sự thay đổi qua các thời
kỳ nhưng ngôn từ không thôi bùng cháy. "Tôi thích sự bùng cháy của
ngôn từ, rằng những cuốn sách là ngọn lửa rực cháy." (8)
Bóng dáng cuộc đời
trong tiểu thuyết
Trong sự nghiệp sáng tác của mình, càng ở những
tác phẩm sáng tác về sau, ngòi bút của Linda Lê càng trở nên điêu luyện trong
cách kể chuyện bằng nhiều giọng kể. Nếu như Tiếng nói (1988) và Thư
chết (1999) chỉ là những độc thoại nội tâm của một giọng kể duy nhất,
nơi người ta dễ dàng có thể nhận thấy đó là tiếng lòng sâu thẳm và day dứt nhất
của Linda Lê sau những năm tháng mất cha, thì trong Sóng ngầm (2012) và Œuvres
Vives (2014), Linda Lê đã một mình phân thân mình thành nhiều mảnh và
hóa thân mình trong nhiều nhân vật, thể hiện sự lao động sáng tạo bền bỉ trong
ngôn từ và trí tưởng tượng. Sóng ngầm là bốn giọng kể trực tiếp
của bốn nhân vật khác nhau còn Œuvres Vives là nhiều giọng kể
gián tiếp của nhiều nhân vật khác nhau.
Bóng dáng cuộc đời cá nhân của Linda Lê dường
như vẫn hiện diện sắc nét trong tất cả các tác phẩm nhưng rõ ràng đó là những
tiểu thuyết văn chương hư cấu nơi Linda Lê theo nhiều cách đã luôn tìm cách
trao tiếng nói cho một người vừa mới qua đời. Linda Lê như người bị vỡ thành
trăm mảnh và bà đã nhặt từng mảnh vỡ và đặt mỗi mảnh nhỏ vào một nhân vật, và
trong những cuốn tiểu thuyết khác nhau, dù mỗi nhân vật đều có giới tính, tính
cách, đời sống, giọng nói riêng khác nhưng ta đều thấy Linda Lê ở đó.
Có thể nói văn chương Linda Lê thuộc dòng văn
học chấn thương như Anna Gotlib phân tích trong tiểu luận Chấn thương
và chuyện kể: "Chấn thương châm ngòi cho tự sự. [...] Những gì nó có thể
làm là trở thành chất xúc tác cho nhiều câu chuyện khác nhau – những câu
chuyện sâu sắc hơn về việc chúng ta là ai, chúng ta có giá trị như thế nào và
làm sao chúng ta có thể sống “sau” chấn thương. Chúng là câu chuyện về sự kiến
tạo ý nghĩa, làm lại ý nghĩa [...] mở ra những khả năng cho việc tái tạo các
câu chuyện, [...] tích hợp một số những kinh nghiệm tệ hại nhất của mình vào
trong những câu chuyện không ngừng được mở ra về chính bản thân mình.” (9)
Linda Lê sinh năm 1963 tại Đà Lạt và lớn lên tại
Sài Gòn. Cha bà là một kỹ sư Bắc Việt còn mẹ xuất thân từ một gia đình khá giả
có quốc tịch Pháp. Thuở nhỏ, khi còn ở Việt Nam, Linda Lê đặc biệt gắn bó với
cha về tình cảm nhưng xa lạ với tiếng Việt và văn hóa Việt. Không có nhiều sợi
dây liên hệ tinh thần với mẹ nhưng Linda Lê được mẹ cho học trường tiếng Pháp,
rất say mê và am hiểu văn chương Pháp. Năm 1977, Linda Lê cùng mẹ và các chị em
rời Việt Nam định cư tại Pháp, để lại người cha ở lại Việt Nam. Linda Lê liên lạc
với cha qua những lá thư, ngầm đặt cha mình là độc giả tưởng tượng khi viết
văn. Năm 1995, cái chết của người cha đã để lại nhiều day dứt và chấn thương
trong lòng bà, khiến bà thậm chí có những khoảng thời gian rơi vào trầm cảm. Đó
cũng là lý do vì sao đề tài về một người cha đã mất luôn lặp đi lặp lại trong
tác phẩm của bà.
Hơn một lần, trong tác phẩm cũng như trong trả
lời phỏng vấn, Linda Lê đều viết mình không biết nơi đâu là nhà, bất cứ chốn
nào cũng xa lạ, ở quê hương nguồn cội, ở đất nước mình đang sống, ở giữa mọi
người và ở trong cuộc đời. Sola trong In memoriam và Sorel
trong Œuvres Vives là hai nhà văn trong tác phẩm của Linda Lê,
đều chọn con đường tự tử để kết thúc cuộc đời. Dường như văn chương không thể cứu
rỗi cuộc đời họ. Nhưng với Linda Lê, văn chương không chỉ cứu rỗi,
văn chương còn giúp bà được chữa lành, được xoa dịu, được học hỏi và được lớn
lên từ đó. (10) Linda Lê cũng nhiều lần khẳng định văn chương chính là Tổ quốc
mình. Bởi thế, nhà phê bình Brigitte Lannaud Levy đã viết, với Linda Lê, ”văn
chương là quê hương vì máu là từ mực”. (11)
-------------
Trích nguồn:
(1) Phê bình cũ - phê bình mới, Phê bình văn học
thế ký 20, Thụy Khuê:
http://thuykhue.free.fr/PBVH/Chuong03-PheBinhCuMoi.html
(2) Linda Lê trả lời phỏng vấn tại hiệu sách
La Galerne:
https://www.youtube.com/watch?v=p3DBmaDl8Fg&t=326s
(3) "Œuvres Vives", tâm trạng cô đơn
của kẻ lưu đày, Tạp chí văn hóa RFI Tiếng Việt năm 2014:
https://www.rfi.fr/vi/viet-nam/20141024-oeuvres-vives-tam-trang-co-don-cua-ke-luu-day
(4) Vượt sóng, Phạm Duy Thiện dịch từ nguyên
tác "Œuvres Vives", Công ty cổ phần Sách Tao Đàn và NXB Hội nhà văn,
năm 2018.
(5) Linda Lê : de l'exil du langage au langage
de l'exil, Thi Thu Thuy Bui:
https://www.academia.edu/23953392/Linda_L%C3%AA_de_lexil_du_langage_au_langage_de_lexil
(6) Sóng ngầm, Hồ Thanh Vân và Bùi Thu Thủy dịch
từ nguyên tác Lame de fond, Nhã Nam và NXB Hội nhà văn, năm 2018.
(7) Tiểu luận Tròng trành của Linda Lê, Hồ
Thanh Vân dịch đăng trên tạp chí của Nhà xuất bản độc lập Ajar: http://www.ajarpress.com/Project-DetailVi.aspx?ProjectId=181
(8) Linda Lê : “J'aime que les livres soient
des brasiers“, Marine Landrot, 2020
https://www.telerama.fr/livre/linda-le-j-aime-que-les-livres-soient-des-brasiers,59204.php
(9) Anna Gotlib – Chấn thương và chuyện
kể, Hải Ngọc dịch
https://hieutn1979.wordpress.com/2021/01/03/anna-gotlib-chan-thuong-va-chuyen-ke/
(10) Linda Lê trả lời phỏng vấn Mediapart, thực
hiện bởi Dominique Conil và Yannick Sanchez: https://www.youtube.com/watch?v=mco7JdliulE
(11) "Sang d’encre", Brigitte
Lannaud Levy: https://www.onlalu.com/livres/roman-francais/oeuvres-vives-linda-le-le-8647/
***
CÁC NỘI DUNG LIÊN
QUAN
Những
lối vào tiểu thuyết Patrick Modiano
.
Từ
Romain Gary đến Émile Ajar: “Tôi cuối cùng đã thể hiện bản thân trọn vẹn”
No comments:
Post a Comment