Khải Đơn | Báo Tiếng Dân
26/05/2025
https://baotiengdan.com/2025/05/26/mat-na-mat-na/
Sự
hiện hữu trở thành màn trình diễn mà ta quên mất mình đã hoá thành nhân vật
chính.
1.
Nhiều
năm về trước tôi vô tình thấy một series tranh “Mặt Nạ” của hoạ sĩ người Trung
Quốc tên Zeng Fanzhi, lý do là năm đó bức “Bữa Ăn Cuối Cùng” được bán với giá
23,3 triệu USD.
HÌNH : https://baotiengdan.com/wp-content/uploads/2025/05/1-99.jpg
Sự
tò mò của tôi về bức tranh thật “xôi thịt”, là vì giá tiền. Suy nghĩ của tôi
cũng là một biểu hiện mà hoạ sĩ Zeng tìm cách biểu đạt: xã hội tiêu dùng mới của
Trung Quốc và những con người chật vật trong đó. Những bàn tay trong tranh, chắc
nục thịt, đốt ngón tay quằn quèo hổ lốn, nhưng các gương mặt giống nhau và
không có biểu cảm vì đang đeo mặt nạ.
Các
nhân vật đeo trên cổ loại khăn gì? là khăn quàng đỏ đội viên quen thuộc của đội
thiếu niên tiền phong ở những nước cộng sản như Trung Quốc, Việt Nam, biểu hiện
của ý thức hệ cộng sản, hay là cà-vạt màu đỏ thoạt nhìn giống khăn quàng?
Trên
các trang nghệ thuật, người bình luận gọi những chiếc khăn màu đỏ là “cà-vạt”,
nhưng nút thắt mà tôi thấy là khăn quàng đỏ kiểu đội viên. Ở vị trí của Juda, kẻ
phản Chúa [từ tranh gốc của Leonardo da Vinci), là cậu bé đeo chiếc cà-vạt
vàng, biểu hiện của nền kinh tế hiện đại, một sự “phản bội” để tiến đến kinh tế
tư bản của Trung Quốc.
Đó
là bức đánh số #48, trong series tên “Mặt Nạ”. Trong các tranh khác của ông,
nhân vật thường mặc áo sơ mi có nét nhàu, đeo cà vạt công chức, mang giày tây,
tóc cắt gọn gàng chải ngôi 4-6.
Tất
cả họ đều đeo mặt nạ. Những gương mặt trung tính, môi mím chặt, mắt nhìn thẳng,
không thực sự có biểu cảm nào. Cảm xúc bị bó kín xong bật ra ở những bàn tay cục
mịch to tướng, gồ ghề thịt, hoặc màu của cánh tay đỏ ửng lên như thể đó là phần
xác thịt duy nhất của nhân vật mà người xem được tiết lộ.
HÌNH : https://baotiengdan.com/wp-content/uploads/2025/05/2-33.jpg
2.
Tôi
thường nhìn những bức tranh này và rùng mình vì dự cảm chúng đang biểu đạt thế
giới của mình, cũng dần biến hình theo những nét vẽ này. Có phải hội hoạ ở một
quốc gia xa xôi lại mang theo tâm tính của đời sống này – chuyển động về cùng
hướng chưa biết với vô vàn bất an che giấu.
Nhân
vật của Zeng trong “Mặt Nạ” hay đeo cà vạt. Hồi còn là sinh viên, thỉnh thoảng
tôi được mời tham gia vào các hội thảo bán sản phẩm đa cấp, mục đích của người
mời là để mình bỏ tiền tham gia vào “mạng lưới”, bán sản phẩm sức khoẻ ưu việt
với giá siêu đắt, và dụ dỗ người thân họ hàng cùng vào “mạng lưới” làm giàu tự
động. Có một người dắt tôi đến giới thiệu tôi với anh chàng thuyết trình hôm
đó. Vào năm 2007, anh mặc một bộ vest vừa khít, màu sắc nhã nhặn, ngực mở rộng
đầy kiêu hãnh. Bộ vest anh mặc khác hẳn với những bác lớn tuổi ở quê mặc áo
vest rộng quá khổ, cà vạt xộc xệch, hay quần dài quá so với giày, trong mỗi dịp
đi đám cưới con cháu.
Hôm
đó anh đứng nói anh đã trở thành triệu phú ra sao. Tóc anh chải mượt, răng trắng
bóng, anh đứng trên sân khấu hỏi lớn: “Mọi người có sẵn sàng thành công như Việt
không?” – Cả sân khấu rú lên “sẵn sàng! sẵn sàng!” – Giữa đám đông đó, tôi thấy
mình nhoà đi trong thành công, như thể đi với con người ăn mặc hoàn hảo không
tì vết, chung đường với đám người tự tin hô to này, tôi cũng có thể sẽ giàu và
hoàn hảo như thế. Hôm đó, tôi đến dự hội thảo trong chiếc quần thun thể dục mặc
từ hồi lớp 12 và chiếc áo thun chật vai vì tôi béo ra quá mức.
Tất
nhiên, tôi không có tiền để tham gia “mạng lưới”. Nhưng tôi vẫn không ngơi nhớ
đến hội trường thơm mùi nước hoa xịt phòng, những người đàn ông đeo cà vạt, mặc
áo khoác sải bước tự tin từ bàn tư vấn này đến bàn tư vấn khác, những phụ nữ mặc
váy dài, trang điểm đậm, cầm theo những gói tiền dắt khách hàng đến quầy mua ra
từng thùng sản phẩm ưu việt.
Vài
năm sau, người quen dắt tôi đến hội thảo đã bán căn nhà cuối cùng của anh để trở
thành “VIP” trong mạng lưới. Vài năm sau nữa, chàng trai thuyết trình và bộ
suit không tì vết có mặt trên báo vì tội lừa đảo. Trên báo anh vẫn mặc cùng bộ
suit đó, mái tóc chải mượt. Năm đó, tôi dần hiểu ra đã có hàng chục ngàn người
như tôi, không có đủ tiền mua chiếc quần tây không tì vết, ước ao bước vào thế
giới VIP của sự giàu có “đầu tư” tự sinh sôi. Trong số hàng chục ngàn nạn nhân
bị lừa, chắc chắn có người đã kịp mua cà vạt, áo khoác may vừa khít và quần tây
ủi thẳng xếp li để đi lừa họ hàng và những “nhà đầu tư” khác vào mạng lưới thu
nhập của họ.
Người
đàn ông đeo mặt nạ mỉm cười, gục đầu xuống gối trong bộ đồ tây nhăn nhúm và đôi
giày tây nâu bóng lộn như đang lén nhìn tôi từ tranh của Zeng Fanzhi. Cảm thức
khao khát giàu, sự choáng ngợp của thế giới hiện đại nơi mọi thứ biểu đạt thể
hiện trên quần áo, gương mặt, giày. Chân dung cá nhân bị chiếc mặt nạ “ăn thịt”
mất đến không còn chính mình. Người thuyết trình đa cấp ăn mặc bóng lộn đó tồn
tại song song với nhân vật đeo cà vạt mà Zeng mô tả, có thể đó là hình ảnh đầu
tiên tôi nhớ kỹ về loại trang phục này.
Sự
khao khát giàu và nhân tính bị nghiền nát bởi thế giới tiêu dùng lặp đi lặp lại
trong khung cảnh đời sống mà tôi có dịp quan sát trong những năm làm việc.
Một
lần khác, tôi phỏng vấn một tổng giám đốc công ty cho một bài viết được yêu cầu.
Ông có cách trình bày cực kỳ ấn tượng. Khác với những “giám đốc” mặc suit ngày
trước, ông chỉ mặc áo thun bỏ thùng trong quần tây khi tiếp phóng viên. Ông di
chuyển liên tục, giải thích mọi thứ, hành động đầy năng lượng trong suốt chuyến
công tác.
Những
người cùng xe, là nhân viên cấp dưới, thường có hành động tỏ vẻ chăm sóc, hỏi ý
kiến, hoặc ý nhị khen sự tài giỏi của ông. Tôi là người khách được tham quan
màn trình diễn đó. Chuyến đi kéo dài đến chiều tối, khá vất vả vì vùng nguyên
liệu sản phẩm ở xa. Khi xe về đến sảnh công ty, tôi xin phép đi vào nhà vệ
sinh. Lúc trở ra, từ phía sân, tôi thấy ông cầm một xấp giấy tờ ném vào mặt cô
nhân viên ban sáng vẫn nhỏ nhẹ hỏi ý kiến và làm mọi thứ ông yêu cầu. Tôi dừng
lại không đi tới nữa. Cô nhân viên nhặt xấp giấy lộn xộn lên, cúi đầu xin lỗi rồi
chạy vào trong. Khi ông thấy tôi trở ra, đã đưa tay ra bắt nói lời cảm ơn,
không tì vết cơn giận dữ nào. Gương mặt luôn mỉm cười, cách vung tay và cử động
vai đầy năng lượng, giọng nói sang sảng tích cực đối nghịch với hình ảnh người
ném xấp giấy vào mặt cô gái. Cả hai là một, tồn tại cùng lúc với nhau, từ khoảnh
khắc này loang qua khoảnh khắc khác, nhưng chiếc mặt nạ dính vào da thịt của mặt.
https://baotiengdan.com/wp-content/uploads/2025/05/3-17.jpg
Tranh
“Mặt Nạ” số 4 của Zeng Fanzhi
3.
Mặt
nạ có phải là chế độ thường thức mới của chúng ta? – Câu hỏi này làm phiền tôi
nhiều năm.
Tôi
có thói quen quan sát người xung quanh. Những người tôi thường gặp ở thôn quê
hay nói huỵch toẹt ra điều họ thấy, hoặc né tránh bỏ đi nếu không muốn tiếp
chuyện. Khi đối mặt với chuyện phiền lòng, như giận dữ, bị lừa, mất người thân…
họ có thể chửi bới, nói to tiếng, hay cười phớ lớ. Họ có thể mang dép hoặc đi
chân đất. Tay họ vung vẩy. Gương mặt họ có cảm xúc liên đới với thể hiện lời
nói. Với người gian xảo hay láu cá, cả điều đó cũng thể hiện từ cách họ nhìn,
né tranh, hay từ chối.
Dân
đi du lịch hay có kiểu khen người ở quê chất phác hồn hậu quá, có lẽ vì ngạc
nhiên trước sự rõ ràng về cảm xúc [cả tốt lẫn xấu] như vậy.
Nhưng
trong không gian văn phòng ở các cao ốc lớn, nơi chúng ta bước vào guồng máy
chuyên nghiệp, ứng xử trở thành mô thức cần phải học. Ta không chửi vào mặt đồng
nghiệp khi tức giận. Ta nói xấu họ sau lưng. Ta không thể hiện rằng ý kiến của
cấp trên tệ quá. Ta im lặng rời khỏi buổi họp. Mọi người ngủ với nhiều đồng
nghiệp trong cùng phòng ban sau đó lên mạng lập group bàn tán về cơ thể họ. Mọi
cảm xúc cũng đầy đủ như ở quê, vì ta là con người, nhưng thường được che giấu
sau sự phẳng lặng của bộ quần áo ủi phẳng, bàn làm việc sáng bóng, màn hình máy
tính sáng chong chong, và tất cả gương mặt đều có nụ cười vừa phải kiềm chế những
rối bời hỗn loạn bên dưới.
Nếu
không làm được như vậy, ta thường bị đánh giá là kẻ không chuyên nghiệp.
Sự
chuyên nghiệp được đánh giá dựa trên tiêu chí loại bỏ đời sống cá nhân khỏi
không gian sản xuất tích cực năng suất cao. Mọi hành vi cản trở năng suất đều
sai trái, cho dù hành vi đó tìm cách chứng minh ta là con người trong sự tồn tại
đầy đủ nhất có thể. Trong tranh của Zeng Fanzhi, phần người đó chỉ tồn tại ở những
bàn tay gân guốc, da thịt nổi cục, những sự bầy hầy trọn vẹn của nhân tính bị
che giấu dưới giày tây, áo khoác, cà vạt và mặt nạ.
Không
ít lần ta có thể nhìn thấy những diễn dịch chuyên nghiệp này trong đời sống vội
vàng hiện thời, như khi một anh shipper bị người nhà của cô gái nhận hàng đánh chết ở Đà Nẵng, nhiều
ý kiến nói rằng anh shipper “không chuyên nghiệp” khi gọi điện chửi và đòi tiền
của khách, làm mất mặt công ty chuyển phát và cả công ty bán hàng. Nói cách
khác, phần đời sống người của anh [nhà nghèo, mỗi đơn hàng giao chỉ được vài
ngàn, phải nuôi vợ con] bị tối giản hoá xuống thành tính từ vi phạm quy trình dịch
vụ tiêu dùng hiện đại.
4.
Khi
phẩm giá đi kèm với khả năng làm ra tiền và tiêu nhiều tiền nhất có thể.
Dạo
gần đây, thủ tướng phát động phong trào toàn dân
thi đua làm giàu.
Trước cuộc phát động vài tháng, một cô gái trẻ tên Phan Thị Huyền Trang
và hơn 60 người bị
bắt khi về quê ăn Tết. Cô là một trong những “biên kịch” xây dựng kịch bản lừa
người qua mạng nhiều lớp lang, và đã lừa hơn 1.000 tỷ đồng của các nạn nhân.
Trên
Instagram và Thread của cô là những dòng trạng thái đầy tâm trạng về nỗ lực rời
khỏi nhà, đi nước ngoài làm việc, những cột mốc công việc, được ghi nhận, được
thưởng công việc, hoặc tự thưởng cho bản thân khi được tăng lương. Đi cùng trạng
thái là hình ảnh những bữa ăn đắt tiền, check-in ở nơi sang trọng, đồ hiệu tự
thưởng cho bản thân.
HÌNH
:
https://baotiengdan.com/wp-content/uploads/2025/05/1-100.jpg
https://baotiengdan.com/wp-content/uploads/2025/05/1-100.jpg
“Thành
công” của cô là khiến 13.000 nạn nhân mất tiền qua nhiều “vòng” của cuộc lừa đảo
qua mạng. Trên cổ của cô gái khi bị bắt đeo chiếc dây chuyền vừa được mua đăng
trên mạng vài ngày trước khi về Tết, cô đã thành công trong cuộc thi đua làm
giàu không khoan nhượng. Và những dòng cảm xúc mơ hồ của cô gợi nhắc về một tuổi
trẻ đầy ngã rẽ, nơi sự quyết tâm rời khỏi vùng an toàn thường được đền đáp xứng
đáng. Chỉ có điều, khi xem chân dung trên mạng, ta không thể biết cô làm gì để
đạt được thành công.
Mặt
nạ của những sự thành công bọc bằng những vật phẩm có giá trị không tưởng. Một
chiếc túi xách xuất hiện hờ hững trong ảnh có thể bằng số tiền làm việc 4-5 năm
của một nhân viên bình thường. Những người như Trang tạo nên khao khát có thật,
làm sao để sở hữu cuộc đời lóng lánh phi thường, bay khắp nơi từ nước này qua
nước khác, check-in ở những thương xá hàng đầu châu lục, ngồi chờ đợi ở nhà
hàng với những món ăn ta chỉ thấy trên phim.
Sự
xa xỉ là lý do khiến tất cả bơi về phía thịnh vượng, không khoan nhượng với bất
cứ sự chần chừ nào như nhân tính, đạo đức, nạn nhân, phẩm giá.
Người
thành công nói gì cũng đúng. Như những nhân vật nổi tiếng trên mạng bán kẹo rau
củ thu hàng tỷ đồng, người đẹp bán kem chống nắng giả, MC bán sữa giả hại người
già, trẻ em. Đằng sau chiếc mặt nạ họ đeo, là thế giới mới họ tạo ra, khiến vô
số người đồng tình đeo mặt nạ cho riêng mình, tự tin bước vào thế giới tiêu
dùng và mưu cầu sự vô tiền khoáng hậu, nơi không có chỗ cho những lời “bàn lui”
ở hậu trường sân khấu.
Hoạ
sĩ Zeng Fanzhi trả lời phỏng vấn: “Vào giữa thập niên 90, Trung Quốc chuyển
mình rất nhanh. Quan chức Trung Quốc bắt đầu mặc suit và đeo cà-vạt. Ai cũng muốn
đẹp, nhưng đồng thời cũng có chút giả tạo. Tôi cảm thấy họ muốn thay đổi bản
thân ngoài bề mặt.” (1)
Những
chiếc mặt nạ ông vẽ, dường như hướng về cả bản thân và thế giới đang thay đổi
nhanh chóng khi ấy, khi chủ thể đứng nhìn vào gương, tay sờ mặt, nhưng không thấy
mắt mũi của chính mình, mà chỉ thấy hai mắt trừng trợn và môi mỉm cười vô hồn
do chiếc mặt nạ tạo ra. Người không tìm thấy phản chiếu chính bản thân nữa sau
vô số lần đắp lên những tầng lớp vật chất mới của hiện thực mới.
5.
Gương
mặt là thứ đầu tiên người trẻ muốn thay đổi khi bước vào đời. Tiền đề của sự
thành công giờ đây bắt đầu từ thẩm mỹ viện, ngay sau buổi học cấp Ba cuối cùng
chuẩn bị bước vào thế giới rộng lớn. Thẩm mỹ viện chạy quảng cáo nhắm vào thiếu
niến 16-17 tuổi. Những ngôi sao trẻ tiết lộ bí kíp thành công đầu tiên là được
phẫu thuật để có gương mặt hoàn hảo. Vì vậy đường vào đời sẽ suôn sẻ, nhan sắc
được coi trọng, tài năng được nâng đỡ nhờ vẻ đẹp. Sự bình thường của tuổi trẻ
giờ bị hạ thấp xuống thành tầm thường, xảy ra ở những người cẩu thả hoặc không
đủ nội lực tài chính chuẩn bị bệ phóng nhan sắc cho con.
Một
lần tôi tìm được quyển tiểu thuyết “Tongueless” [Cứng Họng] của nhà văn Lau
Yee-Wa người Hong Kong kể về hai cô gái làm giáo viên dạy tiếng Trung Giản Thể ở
một trường trung học. Một cô giáo sau đó đã tự sát bằng cách kinh khủng khiếp
vì cô nghĩ vẻ bề ngoài của cô khiến cô thất bại không được kí gia hạn hợp đồng.
Cô giáo còn lại quyết đi phẫu thuật thẩm mỹ để có sự nghiệp thăng tiến tốt hơn.
Trong sự vật lộn nghề nghiệp với một hiệu trưởng tham lam, học sinh tàn bạo, đồng
nghiệp vô cảm, cả hai nhân vật đã đổ lỗi cho hình thể gương mặt của bản thân,
thay vì nhìn thấy những làn sóng của không gian giáo dục méo mó đang làm tổn hại
hai cô.
“Tongueless”
viết về gương mặt người và sự biến đổi của chính họ trong căn phòng gương đầy ảo
giác của đời sống vật chất phù phiếm, thật tình cờ, gần giống với người đàn ông
sờ lên mặt nạ của chính mình mà Zeng Fanzhi vẽ.
Thay
vì nhìn thấy những sức mạnh nghiền nát mỗi thân phận ở tầm vĩ mô, ta chỉ thấy
gương mặt là thứ duy nhất có lỗi trong sự tồn tại bất lực của chính mình.
HÌNH : https://baotiengdan.com/wp-content/uploads/2025/05/1-101.jpg
Nhưng
sự dằn vặt này thường quá phức tạp, trong cơn khát được sống và sống thật
nhanh, ta chọn cách dễ nhất, cầm mặt nạ đeo lên, bước ra ngoài thế giới. Ở đó,
bản thể không quan trọng bằng cách thể hiện, nơi sự u buồn cá nhân không có chỗ
đứng, nơi ta bôi xoá sự khác biệt bằng vẻ bề ngoài đồng phục dễ thấy. Khi bước
vào đám đông triệu triệu gương mặt hệt như mình, ta thở phào nhẹ nhõm vì không
cần phải nhận trách nhiệm về sự hiện hữu phức tạp mà mình đang cố che giấu.
Thật
nhẹ nhõm.
_________
Chú
thích:
Toàn
bộ tranh của hoạ sĩ Zeng Fanzhi, đăng trên Sotheby’s
(1) https://www.sothebys.com/en/articles/zeng-fanzhi-the-artist-behind-the-mask
https://publicdelivery.org/zeng-fanzhi-last-supper/
https://chireviewofbooks.com/2024/06/20/tongueless-lau-yee-wa/
.
.
.
No comments:
Post a Comment