Đếm
phiếu là chuyện rất phức tạp
01/08/2024
https://www.voatiengviet.com/a/dem-phieu-la-chuyen-rat-phuc-tap/7724546.html
Tự
do dân chủ không phải một chủ nghĩa mà chỉ là những phương cách tổ chức cuộc sống
thực tế. Dân chủ chỉ bao gồm những “luật chơi,” không khác các luật đá banh. Nếu
tất cả mọi người giữ tinh thần “trọng pháp,” như các cầu thủ theo đúng “luật
chơi,” thì xã hội có thể sống hài hòa với nhau.
https://gdb.voanews.com/01000000-0aff-0242-b7c9-08dc7b699e12_w1023_r1_s.jpg
Hình
mình hoạ, bầu cử sơ bộ - party primaries - tại St. Philip's Episcopal Church,
Mississippi, 12 tháng Ba, 2024.
Một
luật chơi dân chủ là dân có quyền bỏ phiếu và mỗi lá phiếu đều có giá trị như
nhau. Nhưng có nhiều phương cách bỏ phiếu khác nhau, có thể ảnh hưởng đến kết
quả; có thể khiến không giữ được quy tắc “mỗi lá phiếu giá trị bằng nhau” nữa!
Cuộc
bỏ phiếu tại nước Anh vừa qua là một thí dụ cụ thể. Đảng Lao Động (Labour) sẽ lập
chính phủ, nắm quyền hành pháp, vì họ chiếm đa số trong Nghị viện (Parliament).
Đảng Lao Động thắng với 404 ghế, bằng 63 phần trăm số đại biểu. Nhưng họ chỉ đoạt
được 34%, hơn một phần ba tổng số phiếu của cử tri toàn quốc. Tức là một phần
ba dân Anh sẽ cai trị hai phần ba số còn lại! Trong nghị viện, 650 người đắc cử
chỉ chiếm được 42% số phiếu của dân; 58% số cử tri còn lại không có đại diện vì
những người được họ chọn đã thất cử.
So
sánh kết quả bầu cử của đảng Tự Do Dân Chủ (Lib Dems) và đảng Cải Cách (Reform
UK) thấy lạ lùng nhất. Đảng Reform được 4.1 triệu dân trên toàn quốc tín nhiệm,
gần 600 ngàn lá phiếu nhiều hơn đảng Lib Dems. Nhưng đảng Lib Dems đã chiếm được
72 ghế đại biểu, đảng Reform chỉ có năm ghế!
Tại
sao kết quả kỳ lạ như vậy? Vì một quy tắc được áp dụng trong hầu hết các cuộc bỏ
phiếu trên thế giới, là “Nhiều phiếu nhất thì thắng.” Giản dị nhất, nếu chỉ có
hai ứng cử viên thì người được trên 50% số phiếu sẽ đắc cử. Khi có nhiều ứng cử
viên, không ai chiếm được trên một nửa, thì người được nhiều phiếu nhất được
coi là thắng. Quy tắc này, tiếng Anh gọi là “First-Past-The-Post,” ở Mỹ gọi là
“Winner-Takes-All.”
Chắc
ai cũng đồng ý rằng người được nhiều phiếu nhất thì phải thắng. Điếu này là tự
nhiên, hợp lý và công bằng. Đó là một “luật chơi dân chủ,” giống như luật đá
banh, ai đá lọt vô lưới thì “làm bàn.” Đảng nào sử dụng được các quy luật với
hiệu quả cao nhất thì sẽ thắng.
Cuộc
bầu cử quốc hội Pháp vừa qua là một thí dụ khác. Trong lần bỏ phiếu đầu, đảng cực
hữu Tập Hợp Quốc Gia (Rassemblement National, RN) của bà Marine Le Pen bất ngờ
chiếm được nhiều ghế, đến nỗi báo Le Parisien phải đặt câu hỏi “Làm cái gì bây
giờ?” Các ứng cử viên đảng RN được nhiều phiếu nhất vì các đảng khác chia nhau
số phiếu còn lại. Trong vòng bỏ phiếu thứ nhì, tập hợp các đảng của Tổng thống
Emmanuel Macron và tập hợp cánh tả của ông Jean-Luc Mélenchon đã phải bàn cách
thỏa hiệp. Vì quy tắc “Nhiều phiếu nhất thì thắng,” họ đồng ý phải giảm bớt số
người ra tranh cử để khỏi giành phiếu lẫn nhau. Ứng cử viên bên nào yếu hơn
trong vòng đầu sẽ rút lui, nhường phiếu cho bên kia; cuộc trao đổi thực hiện
trong 200 đơn vị. Kết quả là đảng của ông Mélenchon, LFI (La France Insoumise -
Nước Pháp Bất Khuất) chiếm được nhiều ghế nhất. Tập hợp các đảng của Tổng thống
Macron, Ensemble, đứng hạng nhì; còn Rassemblement National phải chịu về hạng
ba, không hy vọng thành lập chính phủ mới như họ nghĩ trước đó.
Trong
cuộc bỏ phiếu vừa qua ở Anh Quốc, đảng Tự Do Dân Chủ (Lib Dems) đã thay đổi chiến
lược cũng vì quy tắc “First-Past-The-Post.” Thay vì trải rộng tài nguyên trên cả
nước, họ dồn sức vào một số đơn vị thấy có hy vọng chiếm chiếm nhiều phiếu nhất.
Họ chọn các đơn vị “nhà giàu,” những gia đình sống trong những ngôi già giá
hàng triệu đô la. Các cử tri này thường ủng hộ đảng Bảo Thủ (Conservative, quen
gọi là Tory), năm nay đang bị mất tín nhiệm. Lib Dems vốn đã thu hút được các cử
tri loại này, họ thắng tại 5 trong số 10 khu vực giàu nhất nước, theo công ty
Automatic Knowledge, chuyên nghiên cứu dữ kiện. Chiến lược “tập trung và tấn
công” vào các thành trì Tory kiên cố đạt kết quả. Báo Economist cho biết đảng
Lib Dems chiếm thêm được 61 ghế từ đảng Bảo Thủ. Năm 2019, họ phân tán lực lượng,
được 3.7 triệu lá phiếu nhưng chỉ có 11 người đắc cử. Năm nay, mặc dù tổng số
phiếu xuống chỉ còn 3.5 triệu, họ nâng lên thành 72 ghế.
Bầu
cử ở Mỹ cũng theo quy tắc “winner-takes-all,” ai nhiều phiếu nhất thì đắc cử.
Nhưng dân Mỹ không trực tiếp bầu tổng thống mà chỉ tuyển các “đại cử tri”
(electors) gửi đi bỏ phiếu chọn tổng thống. Các “đại cử tri” họp thành Cử Tri
Đoàn (Electoral College); họ có bổn phận bỏ phiếu cho ứng cử viên nào đã được
đa số dân mỗi tiểu bang chọn. Tối cao Pháp viện Mỹ năm nay đã phán rằng các “đại
cử tri” không có quyền “bỏ phiếu đại” theo ý mình.
Con
số đại cử tri được ấn định với một công thức đặc biệt. Mỗi tiểu bang được quyền
cử ra một số đại cử tri lớn bằng số dân biểu (Hạ viện) cộng với số nghị sĩ (Thượng
viện). Số dân biểu nhiều hay ít tùy theo dân số cao hay thấp. Nhưng mỗi tiểu
bang, dù lớn hay nhỏ, đều có hai nghị sĩ như nhau. Quy định này giúp cho các tiểu
bang thưa dân được lợi. California có 53 dân biểu nên có 55 đại cử tri; Vermont
và Delaware ít dân quá, chỉ có một dân biểu, nhưng mỗi tiểu bang đều có 2 nghị
sĩ nên được đưa ra ba đại cử tri. Trong mỗi cuộc bầu cử tổng thống, ai được nhiều
phiếu đại cử tri nhất thì thắng. Một hệ quả là có khi vị tổng thống chiếm được
đa số phiếu đại cử tri mà nếu tính tổng số phiếu của người dân thì lại ít hơn.
Năm
1876 đã xảy ra chuyện này: Tổng thống Rutherford B. Hayes được tuyên bố thắng cử
mặc dù thua ông Samuel Tilden 254,000 lá phiếu trên toàn quốc. Gần đây, năm
2000, Tổng thống George W. Bush được 271 phiếu đại cử tri; phó tổng thống Al
Gore chỉ có 266; nhưng trên toàn quốc ông Gore chiếm 500,000 lá phiếu do dân bầu
nhiều hơn ông Bush. Năm 2016, Tổng thống Donald Trump đắc cử với 304 phiếu đại
cử tri, Ngoại trưởng Hillary Clinton chỉ có 227. Hillary Clinton mất tất cả 46
phiếu Cử Tri Đoàn của Michigan, Wisconsin, Pennsylvania. Bà chỉ thua ông Trump
gần 80,000 phiếu ở ba tiểu bang đó, trong khi được nhiều hơn ông Trump 2.8 triệu
phiếu dân bầu trong cả nước.
Tại
sao hiến pháp Mỹ không ấn định cho dân trực tiếp bầu tổng thống? Vì khi thành lập
vào cuối thế kỷ 18 đường xá giao thông còn trắc trở, khó tổ chức bỏ phiếu trên
toàn quốc. Để cho mỗi tiểu bang bầu riêng, rồi sau một hai tháng đại biểu của họ
họp thành Cử Tri Đoàn bỏ phiếu, có vẻ tiện hơn. Thứ hai, lúc đó luật lệ mỗi tiểu
bang cũng khác nhau, có nơi ai cũng có quyền bỏ phiếu, nơi khác lại đặt thêm điều
kiện, thí dụ, phải là người da trắng hoặc phải có tài sản.
Ngay
từ đầu, khi phương pháp bầu theo Cử Tri Đoàn được ghi vào hiến pháp, đã có người
phản đối. Điều gây rắc rối nhất là quy tắc “ai thắng ở đâu được tất cả các phiếu
Cử Tri Đoàn ở đó” (winner-takes-all) có thể đưa tới những hệ quả phi lý (hiện
48 tiểu bang, kể cả DC, áp dụng phương pháp này). Thí dụ, ứng cử viên A hơn ứng
cử viên B tại Califronia, dù chỉ có 3,000 phiếu, thì vẫn được hưởng 55 phiếu đại
cử tri của tiểu bang này. Trong khi đó ông B lại thắng bà A ở 10 tiểu bang nhỏ
khác là Maine, Vermont, West Virginia, Mississippi, Montana, Arkansas, South
Dakota, Kentucky, Alabama và North Dakota. Tại mỗi nơi này ông B hơn bà A 1,000
phiếu, tổng cộng 10,000 phiếu. Đến khi tính phiếu Cử Tri Đoàn, thì mười tiểu
bang nhỏ cộng lại chỉ có 50 đại cử tri. Thế là bà A đắc cử vì hơn ông B 5 phiếu
đại cử tri, dù thua ông B tới 7,000 phiếu của dân. Một “quốc phụ” nước Mỹ là
ông Madison đã yêu cầu xóa bỏ điều luật “winner-takes-all” này; nhưng tới nay vẫn
chưa ai làm được. Sửa đổi bản hiến pháp nước Mỹ rất khó!
Cuối
cùng, các nhà chính trị và dân chúng Mỹ, Anh hay Pháp phải chấp nhận các hệ quả
của quy tắc “winner-takes-all,” được ăn cả, ngã về không. Vì đó là một luật
chơi ai cũng đồng ý trước khi giao đấu!
No comments:
Post a Comment