Cuộc
tháo chạy khỏi nước Nga của giới trí thức
Bùi
Vĩnh Phúc dịch
2 Tháng Tư, 2022
http://vanviet.info/van-de-hom-nay/cuoc-tho-chay-khoi-nuoc-nga-cua-gioi-tr-thuc/
https://cdn.prod.www.spiegel.de/images/d23c947b-33f0-41a2-b074-a94b64a7dd38_w670_r1_fpx59_fpy53.jpg
Mikhail Viktorovich
Zygar
Mấy lời dẫn của người dịch:
Mikhail Viktorovich Zygar là một nhà báo, nhà
văn người Nga. Từ năm 2010 đến năm 2015, ông giữ chức vụ tổng biên tập của mạng
truyền hình Nga độc lập Dozhd. Bài tiểu luận mang tính xã hội, chính trị và văn
học này của ông được dịch giả chuyển từ bản Anh ngữ The
Intellectual Exodus from Russia / Escaping Putin, được đăng trên tuần
báo Der Spiegel ngày 15.3.2022.
Tiểu luận này đã được viết từ cuộc chiến đang
xảy ra tại Ukraine, nhưng chắc hẳn nó đã được suy ngẫm từ nhiều năm trước. Nó mở
rộng vấn đề thời sự hiện nay và trình bày được những khía cạnh quan yếu về các
mặt xã hội, chính trị và văn học Nga trong khung cảnh cuộc sống đời thường cũng
như cuộc sống chính trị và văn học của nước Nga và người Nga, đặc biệt là của
giới trí thức đất nước này.
Exodus (viết hoa) là tên một
quyển sách, gọi là sách Xuất Hành, trong Kinh Thánh, mô tả sự ra đi của dân Do
Thái khỏi Ai Cập; vì thế, không có gì đáng ngạc nhiên khi từ này được dùng để
chỉ bất kỳ một cuộc ra đi hàng loạt nào. Nguyên ngữ của từ này, được đưa vào sử
dụng trong tiếng Anh (từ tiếng Latinh), bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp Exodos,
với nghĩa đen là “con đường đi ra ngoài”. Từ này trong tiếng Hy Lạp được hình
thành bằng cách kết hợp tiền tố ex- (nghĩa là “ra khỏi”)
và hodos, “đường” hoặc “cách”. Có rất nhiều từ phái sinh của hodos trong
tiếng Anh, trong đó bao gồm cả các từ episode, method, odometer,
và period.
Ngoài ra, cũng còn có nhiều từ ngữ khoa học dẫn thẳng đến nguồn của từ hodos. Anode và cathode được
dùng để chỉ các điện cực âm và dương của một diode, và hodoscope dùng
để chỉ một dụng cụ để theo dõi đường đi của các hạt ion-hóa.
Trong tiếng Anh, những từ cùng nghĩa (dĩ nhiên
với những nghĩa tố mang những độ phản chiếu đậm nhạt khác nhau) với exodus bao
gồm mass departure, withdrawal, evacuation, leaving, exit, migration,
emigration, hegira, diaspora, flight, escape, retreat, fleeing (sự ra
đi hàng loạt, rút lui, di tản, rời đi/bỏ đi, lối ra/đường thoát, di trú, di cư,
sự chuyển đổi chỗ ở (của Muhammad từ Mecca sang Medina vào năm 622 trước công
nguyên; đưa đến nghĩa tổng quát cũng gần như exodus hay migration),
lưu vong, chuyến bay/cuộc trốn chạy, trốn thoát, rút lui, chạy trốn).
Tựa đề bài dịch, cũng như những cách chuyển ngữ
các khái niệm ra đi, di cư, chuyển đổi chỗ ở, rời đi/bỏ đi, ra đi hàng
loạt, trốn chạy, lưu vong… được diễn trong bài, đều từ gốc exodus và
những từ/ngữ phái sinh của nó được tác giả sử dụng trong các ngữ cảnh khác nhau
của bài.
Tất cả những từ, ngữ, khái niệm này, đổ ập vào
bài viết, khiến nó mang lại một hiệu ứng bục mở, đứt xé, rách toang, vỡ nát, và
đau đớn. Tuy nhiên, tất cả đều được viết ra với một ngôn ngữ và thái độ mang
tính phân tích bình tĩnh. Dù không thiếu những nét xót xa, trầm thống.
Bùi Vĩnh Phúc
*
Nước Nga hiện đang trải qua một cuộc tháo chạy mang
tính vô hình nhất trong lịch sử – cuộc di cư hàng loạt của các nhà báo, các nghệ
sĩ và các lập trình viên. Họ là một phần của truyền thống lâu đời của những người trí
thức đã buộc phải chạy trốn khỏi sự cai trị thô bạo của Moscow.
Huy chương bán chợ
trời tại Tbilisi, thủ đô Georgia. Ảnh: Orhan Karsli / Anadolu / Getty Images
Không biết có bao nhiêu người đã rời khỏi nước
Nga trong hai tuần qua, nhưng chắc chắn chúng ta đang nói về hàng trăm nghìn
người. Đây có lẽ là cuộc di cư ít được nhìn thấy một cách rõ ràng nhất trong lịch
sử. Khi cả thế giới tập trung vào cuộc chiến kinh hoàng ở Ukraine, một cuộc di
cư hàng loạt của các nhà báo, nghệ sĩ, diễn viên và lập trình viên Nga đã bắt đầu.
Theo ước tính sơ khởi của chính quyền Georgia,
khoảng 20.000 đến 25.000 người Nga đã đến Tbilisi kể từ khi chiến tranh bắt đầu.
Tbilisi luôn là thành phố nổi tiếng của người
Nga với những món ăn tuyệt vời, với rượu ngon, và những con người hiếu khách.
Nhưng bây giờ có quá nhiều người Nga ở đây. Dòng người nhập cư đang khiến nhiều
người trong nước lo ngại. Một số cư dân của Tbilisi đã bắt đầu thu thập chữ ký
để thực hiện một bản kiến nghị đưa ra các yêu cầu về thị thực đối với công dân Nga.
http://vanviet.info/wp-content/uploads/2022/04/clip_image002.jpg
Một cây cầu bắc qua
sông Kura ở Tbilisi, Georgia. Ảnh của Mint Images.
Và hành vi của các nhà chức trách đã được thể
hiện một cách trái ngược nhau: Một mặt, Georgia đã nộp đơn chính thức xin gia
nhập Liên minh Châu Âu. Mặt khác, ít nhất hai nhà báo Nga nổi tiếng từng phản đối
cuộc chiến ở Ukraine, và lâu nay thường chỉ trích Putin, đã bị đuổi ra khi họ cố
gắng thực hiện các thủ tục nhập cảnh để vào đất nước này. Georgia là nơi kết
thúc của làn sóng di cư Nga gần đây nhất, và nhiều người trong số họ nhận thức
được rằng nơi này còn lâu mới là chốn an toàn nhất cho mình.
Sự ra đi của tầng lớp trung lưu Nga khỏi đất
nước, bắt đầu vào Chủ nhật, ngày 27 tháng Hai, mỗi ngày lại mỗi bị cơn hoảng loạn
xâm chiếm. Đó là ngày hầu hết các nước châu Âu đóng cửa không phận họ đối với
máy bay Nga. Nhiều người Nga nghĩ rằng biên giới rồi sẽ sớm bị phong tỏa và sẽ
không có lối thoát.
Kết quả là giá vé từ Moscow đến Istanbul,
Dubai, Yerevan, Baku, Bishkek và thậm chí Ulaanbaatar tăng gần 10 lần. Trí thức
của Nga bay loạn ra mọi hướng, đi những đường vòng kỳ lạ nhất. Thật vậy, sự sợ
hãi về những biên giới bị đóng cửa vẫn là một trong những nỗi ám ảnh dai dẳng
nhất của tất cả các cư dân cũ của Liên Xô.
Trong hơn 20 năm Putin làm tổng thống, khi sự
tôn trọng nhân quyền và quyền tự do ngôn luận tiếp tục bị suy giảm, nhiều người
Nga đã thiết lập một đường ranh giới đỏ cho chính mình, vượt qua đường biên đó
họ sẵn sàng di cư: nếu biên giới bị đóng lại. Đằng sau đó là một cơn chấn thương
lịch sử mà xã hội Nga vẫn chưa vượt qua được, dù nó đã nằm ở đấy trong quá khứ
hơn một trăm năm. Vào tháng Mười năm 1917, những người Bolshevik tổ chức một cuộc
đảo chính và lật đổ chính phủ lâm thời cấp tiến. Vài tháng sau, họ đóng cửa các
biên giới, cấm việc đi ra nước ngoài, việc xuất khẩu tiền và vật dụng có giá trị
ít hẳn lại. Giới quý tộc Nga, các nhà thơ của Thời Đại Bạc (Silver Age), các
nghệ sĩ tiên phong xuất chúng, các vũ công múa ba lê Nga, các nhà khoa học, các
nhà văn và các nhà báo buộc phải tìm cách trốn chạy, từ bỏ tất cả của cải tài sản
của mình.
Tiêu biểu cho thời kỳ này là câu chuyện của nhà thơ
huyền thoại Zinaida
Gippius và chồng bà là Dmitry Merezhkovsky, người nhiều lần được đề cử giải Nobel văn học. Nhờ vào những mối quan hệ có ảnh hưởng, họ đã cố gắng một cách thần diệu
để có được công việc làm giáo viên thực địa vào năm 1919, dạy lịch sử nghệ thuật
Nga cho các binh sĩ Hồng Quân.
Điều đó đã giúp họ rời Petrograd (nay được gọi
là St. Petersburg), bất chấp hệ thống cấp giấy phép nghiêm ngặt mà những người
Bolshevik đã đưa ra cho việc ra vào thành phố. Khi đến mặt trận, họ bỏ chạy và
đi bộ qua biên giới băng qua vùng băng giá của Vịnh Phần Lan. Sau đó, họ mất
khá nhiều thời gian để đi từ Phần Lan đến Paris, nơi họ sở hữu một căn apartment.
Họ mở cửa bằng chìa khóa của mình và ổn định cuộc sống lưu vong một cách an
toàn. Tất nhiên, họ là một trường hợp ngoại lệ – tất cả những người khác cũng gặp
khó khăn khi rời Nga, nhưng không phải ai cũng đều sở hữu tài sản ở Paris.
Hàng trăm nghìn người đã rời bỏ nước Nga trong
những năm đó, trong số này có nhiều người đã trở thành những ngôi sao ở nước
ngoài, có những đóng góp to lớn cho nền văn hóa và khoa học thế giới: Nabokov,
Rachmaninoff, Stravinsky, Diaghilev, Ayn Rand, Bunin, Chagall, Kandinsky,
Sikorsky. Và rồi có những người bạn và đồng nghiệp của họ đã cố hết sức tìm
cách ra đi – nhưng cuối cùng đã không thể.
http://vanviet.info/wp-content/uploads/2022/04/clip_image004.jpg
Nhà thơ Nga
Alexander Blok. Ảnh của Heritage Images/Getty Images
Nhà thơ vĩ đại người Nga Alexander Blok, bị ốm
nặng, xin được ra nước ngoài điều trị, nhưng chính phủ Liên Xô đã chỉ cấp thị
thực xuất cảnh mang tính giễu cợt cho ông chứ không cho vợ ông. Mikhail
Bulgakov, nhà văn Nga vĩ đại và là tác giả của cuốn tiểu thuyết Nghệ
nhân và Margarita, trong vài thập kỷ, đã cố gắng di cư khỏi nước và đã viết
nhiều lá thư cho Stalin, xin ông nếu họ không để ông ta biểu diễn các vở kịch của
mình ở Nga, thì có thể ít nhất cho phép ông ra nước ngoài. Nhưng mọi yêu cầu của
ông đều bị từ khước.
Điều đáng sợ, đáng phẫn nộ, là đã có những đợt
chính phủ bắt nạt giới trí thức tiểu tư sản tương tự trong suốt lịch sử văn hóa
của Nga. Các nhà khoa học, nhà văn và nghệ sĩ Nga luôn muốn tự do di chuyển
trong bối cảnh toàn cầu và tương tác, giao tiếp với các đồng nghiệp của họ; tuy
nhiên, chính quyền luôn cố gắng kiểm soát họ đến mức nghẹt thở. Kết quả là, tất
cả giới trí thức Nga ngày nay lớn lên với những câu chuyện kinh hoàng về cách
chế độ độc tài tiêu diệt những người thông minh và có học thức nhất – ngay cả
khi nó chưa đàn áp họ, nó đã bóp nghẹt họ trong vòng tay ôm của mình.
http://vanviet.info/wp-content/uploads/2022/04/clip_image006.jpg
Người dân tộc Nga từ
Sukhumi ở Abkhazia trên Biển Đen. Ảnh của Robert Nickelsberg / Getty Images
Trong lịch sử Liên Xô, có hai thái độ khác
nhau đối với vấn đề di cư. Một mặt, một số lượng lớn người đã bỏ đi. Mặt khác
là những người sống theo nguyên tắc và tỏ ra khinh thường những người di cư. Tượng
trưng cho nhóm sau này là đại thi hào Anna Akhmatova. Năm 1922, bà đã viết bài
thơ Tôi không phải là một trong những người rời bỏ đất nước mà
trẻ em ở các trường học Nga ngày nay vẫn phải ghi nhớ. Bản thân Akhmatova cũng
đã phải chịu một số phận bi thảm. Năm 1921, người chồng đầu tiên của bà, nhà
thơ Nikolay Gumilyov, bị bắn. Năm 1935, con trai của bà là Leo bị bắt, và Anna
đã trải qua những năm tháng sau đó trong nhà tù Kresty ở Leningrad, nơi bà viết Requiem,
bài thơ nổi tiếng nhất của bà. Người chồng cuối cùng của nhà thơ, Nikolay
Punin, qua đời ở Gulag năm 1953.
http://vanviet.info/wp-content/uploads/2022/04/clip_image008.jpg
Nhà thơ Anna
Akhmatova và nhà văn Nikolay Gumilyov với con trai của họ. Ảnh của ITAR-TASS
Bài thơ Requiem bao gồm những
dòng mà Akhmatova đã viết vào lúc cuối đời và thường được trích dẫn ở Nga như một
bằng chứng cho thấy việc di cư là một điều tuyệt đối bất khả về mặt đạo đức: “Tôi
đã chọn ở lại với người dân của mình: nơi mà Thảm họa đã dẫn dắt họ, tôi đã ở
đó”, Akhmatova viết những điều này năm năm trước khi qua đời.
Những dòng này thường xuyên được trích dẫn
trong những năm gần đây bởi những người phản đối Tổng thống Putin – những người
chọn ở lại và chiến đấu hơn là rời bỏ đất nước của họ. Những dòng thơ ấy tượng
trưng cho số phận cao cả và anh hùng của những người đã chọn ở lại quê nhà, chịu
đựng sự tra tấn và đàn áp (số phận của chính Akhmatova là một câu chuyện khủng
khiếp về một người phụ nữ bất hạnh, bị giày vò đau đớn, và cô đơn).
Cuộc thảo luận về việc “đã đến lúc, hay vẫn
chưa đến lúc phải bỏ đi?” đã trở thành chủ đề bàn tán vụn phổ biến nhất ở
Moscow trong 20 năm qua. Một số, viện dẫn Akhmatova, nói rằng việc bỏ đi sẽ là
điều không thể chấp nhận được. Chỉ một thiểu số tin rằng các xu hướng chính trị
đang trở nên đáng sợ đến mức di cư là một lựa chọn đạo đức duy nhất có thể.
Cách đây tám năm, trong thời gian chiếm đóng
Crimea, hai trong số các hãng truyền thông nổi tiếng nhất của Nga bị tấn công:
Đài truyền hình Dozhd (lúc đó tôi là tổng biên tập) và tờ báo điện tử Lenta.ru.
Các nhân viên tại Dozhd đã quyết định ở lại. Sau khi các nhà cung cấp xóa
chương trình khỏi danh sách của họ, đài truyền hình đã bị mất hầu hết người
xem, nhưng sau đó đài bắt đầu phát sóng trên Internet và giữ được tính độc lập
của mình. Các nhân viên tại Lenta.ru đều quyết định cùng nhau rời bỏ nước Nga
và thành lập cơ sở truyền thông độc lập mới là Meduza ở Latvia.
Vào cuối năm 2021, Meduza và Dozhd được tuyên
bố là “những đặc vụ nước ngoài” gần như cùng lúc. Và tuần trước, hồi chuông báo
tử vang lên: Quốc hội Nga đã thông qua luật đánh đồng bất kỳ thông tin trung thực
nào về cuộc chiến với tội phản quốc, và giờ đây thì tất cả các nhà báo phải đối
mặt với án tù 15 năm vì công việc của họ. Đài truyền hình Dozhd đã đình chỉ hoạt
động và hầu hết nhân viên của họ vội vã bay đến Istanbul hoặc Yerevan. Trong
khi đó, Meduza đã bị chặn ở Nga. Tuần trước, tất cả nhân viên của Dozhd đã rời
Nga cùng với các nhà báo từ các cơ sở truyền thông độc lập khác, cũng như các
nhà khoa học, các diễn viên và các thầy cô giáo.
Điều kỳ lạ nên nói ở đây: lý do không chỉ là nỗi
lo sợ cho sự an toàn của chính họ. Không chỉ là nỗi sợ hãi về những biên giới bị
đóng kín khiến họ chịu gông cùm trong nhiều năm. Sau cuộc tấn công vào Ukraine,
nhiều người cảm thấy họ không thể ở lại một nước Nga giờ đây đã trở thành kẻ
xâm lược. Họ không thể cho phép một cuộc chiến được tiến hành dưới danh nghĩa của
họ. Nhiều người trong số họ đã tham gia vào các cuộc biểu tình phản chiến trong
những ngày đầu của cuộc chiến – những cuộc biểu tình bị đàn áp tàn bạo. Họ so
sánh Putin với Hitler và nói rằng họ không thể ở lại cái đất nước đã gây ra chiến
tranh.
Khi bỏ đi, họ đã biết rằng bây giờ họ đang bị
nguyền rủa ở khắp mọi nơi. Rằng họ sẽ được chào đón ở nước ngoài với tư cách là
“người của Putin”, chứ không phải là những người đã chiến đấu tuyệt vọng, mặc dù
không thành công, chống lại hắn trong 20 năm.
Tuy nhiên, dòng người bỏ đi vẫn không bị gián
đoạn. Và các nhà chức trách ở Điện Kremlin có vẻ khá hài lòng về diễn biến này:
Người di cư bị cấm mang theo tiền bạc của họ, và các thành viên Quốc hội Nga đã
đưa ra đề xuất rằng người di cư phải bị tước quyền công dân và tài sản của họ bị
quốc hữu hóa. Và Putin, tất nhiên, thoải mái hơn nhiều vì những người chỉ trích
ông bỏ ra nước ngoài. Lenin gọi những người trí thức là “cứt đái” của quốc gia
và làm mọi thứ trong khả năng của mình để khiến họ ra đi hoặc biến mất. Cũng giống
như thế, Putin đã loại bỏ thứ “cứt đái” này khỏi ông một cách hiệu quả.
Rất có thể, người Nga sẽ sớm trở thành [những
con người thuộc về] một trong những quốc gia bị chia rẽ lớn nhất thế giới. Một
phần, những người chiến thắng, sẽ sống ở Nga, được bao quanh bởi một bức tường.
Những người khác, những người thua cuộc, sẽ ở bên ngoài, ở ngoài vòng, ở phía
bên kia của bức tường.
Và họ sẽ đợi cho bức tường ấy sụp đổ vào một
ngày nào đó.
Bùi Vĩnh Phúc dịch
(tháng Ba, 2022)
No comments:
Post a Comment