Nguyên Ngọc
03/03/2019
Vậy mà đã tròn năm năm kể từ cái hôm, hẳn chúng ta đều
còn nhớ rõ, trong một căn vườn thật đẹp, rợp mát bóng cây, giản dị và thanh
nhã, không xa trung tâm Sài Gòn mà lại rất yên tĩnh – một số anh chị em cầm bút
chúng ta ngồi lại cùng nhau và quyết định cho ra đời Ban Vận động thành lập Văn
đoàn Độc lập Việt Nam. Một dịp sinh nhật như thế này thường là để cùng nhau
nhìn lại mình, xem cái nhóm hay cái “đoàn” này năm năm vừa rồi đã làm được những
gì, hay dở ra sao, và tính xem sắp tới cần và nên làm gì nữa đây… Chắc việc đó
là cần thiết, và những ngày này nhiều anh chị trong chúng ta cũng đã suy nghĩ.
Riêng tôi ngoài chuyện đó, tôi muốn nghĩ thêm về đôi điều khác, có thể hơi lẩn
thẩn một chút, nhưng mà suy cho kỹ có thể lại cũng là cần. Chẳng hạn như câu hỏi
tại sao giữa một xã hội đang răm rắp sít sao một bề như ai cũng biết, ta lại bỗng
chơi trò đi lập ra một cái “đoàn” gọi là “độc lập”. Và vậy thì thực chất cái ta
gọi là độc lập đó là gì, nói như các nhà khoa học, ta nên “định hình” nó như thế
nào, hoặc cho ra giọng hàn lâm, “bản sắc” nó là gì… Hóa ra có thể có không ít
câu hỏi không đơn giản về cái việc ta đã làm, đang làm, ít nhất là trong một xã
hội như ta đang sống.
Thật may và thật thú vị, có một người đã trả lời câu
hỏi đó hộ chúng ta, mà là trả lời hết sức rõ ràng và đích đáng, thật thà đến
kinh ngạc, đúng nguyên hai câu hỏi tôi vừa thử nêu ra trên kia. Người ấy, hay
thế, chính là ông Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam đồng
thời là Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam. (Từ đây xin gọi là Ông Chủ tịch cho gọn).
Tại thủ đô Hà Nội, sáng mồng 9 tháng Giêng 2019, rất mới đây thôi, trong lễ tổng
kết trang trọng hoạt động của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam,
ông hớn hở loan báo với bốn vạn hội viên của ông rằng: Anh em ơi, “Nhà nước vẫn
nuôi anh em chúng ta” đấy anh em ạ! Tin vui lớn, rất lớn, thậm chí là tin vui sống
còn! Có thể hiểu sự thể là thế này: trước đây Nhà nước từng nuôi “anh em chúng
ta”, rồi tới một ngày đẹp trời nào đó, một bộ phận nào đó trong Nhà nước ấy bỗng
sực thấy ra không nên nuôi “anh em chúng ta” nữa, tốn kém lắm mà chẳng được
tích sự gì, cứ thả cho “anh em chúng ta” tự sống lấy, liệu tự sống lấy được thì
sống, không được thì… thôi. “Anh em chúng ta” bỗng hoảng hốt quá, thế này thì
chết đến nơi cả lũ rồi. Ông Chủ tịch của “anh em chúng ta”, vốn rất tận tụy,
bèn khổ công chạy hết chỗ này đến chỗ nọ, thống thiết và kiên trì trình bày những
trăn trở đau đớn này của “anh em chúng ta” cho đến tận lãnh đạo cao nhất. Cuối
cùng nỗ lực lớn của ông đã thành công lớn, thỉnh cầu, xin xỏ của ông đã được
đáp ứng, mừng ơi là mừng, Nhà nước bảo thôi thì Nhà nước lại “vẫn tiếp tục nuôi
anh em chúng ta” vậy, ông báo như reo lên vừa cười lớn (có kèm ảnh làm bằng hẳn
hoi).
Vậy là rõ rồi, Ban Vận động thành lập Văn đoàn độc lập
đã ra đời, trước tiên để nói rằng chúng tôi, những người cầm bút này, không thuộc
bốn vạn “anh em chúng ta” của ông Chủ tịch đi xin ăn nọ. Chúng tôi không cầm
bút để được Nhà nước nuôi để Nhà nước dùng. Chúng tôi là những người cầm bút
không muốn để cho ai dùng mình cả. Có thể có một câu châm ngôn mới: “Hãy nói
cho tôi biết ai nuôi và dùng Hội của anh, tôi sẽ nói cho anh biết Hội của anh
là cái thứ Hội gì!”. Sống bằng gì, vậy mà rất quan trọng, nó quyết định đến cả
cái ta gọi là bản chất của cái hội đó, và dẫu muốn hay không, tất nhiên của cả
người cầm bút tự nguyện ở trong đó nữa. Điều này, chính ông Chủ tịch vừa kể
trên đã bộc bạch, thống thiết mà lại còn có ý khoe sự lên giọng dũng cảm đe dọa
của ông nữa. Ông tuyên bố với Nhà nước: Nếu các vị không chịu nuôi “anh em
chúng ta” của tôi nữa thì Nhà nước sẽ “mất đi một đội quân bốn vạn chiến sĩ bảo
vệ mặt trận văn hóa tư tưởng của đất nước!”. Vậy mà, như mọi người đều thấy, ở
cái nước này, ông đã dọa được thật. Nhà nước đã thôi thì lại phải chịu tiếp tục
“nuôi anh em chúng ta” của ông. Cám ơn Ông Chủ tịch quá, bằng bộc bạch không thể
thật thà hơn, ông đã giúp định hình Văn đoàn chúng tôi rất rõ ràng: Chúng tôi
không cầm bút để “bảo vệ mặt trận văn hóa tư tưởng” của cái mà ông gọi nhầm là
“đất nước” đó. Ai muốn làm việc ấy thì cứ đi mà làm, chúng tôi không liên quan.
Còn chúng tôi, chúng tôi làm chuyện khác, chúng tôi cầm bút vì điều khác, vì những
điều mỗi chúng tôi suy nghĩ và tin, muốn chia sẻ niềm tin hay trăn trở của mình
về niềm tin đó cho đồng loại. Có lần tôi đã nói ở đâu đó, nay cho phép tôi được
nhắc lại, rằng đương nhiên không nên coi thường quá cái gọi là chức năng và sức
mạnh của văn học, nhưng cũng chẳng nên cường điệu đề cao nó quá. Nhà văn nói
cho cùng cũng chỉ có thể làm mỗi một việc: đề nghị với mọi người một cách nhìn,
cách nhìn riêng của anh ta về mọi sự trên đời.
Tôi nhớ cách đây không lâu lắm trên một tờ báo lớn
ra hằng ngày ở Pháp, ngay ở một góc về bên phải cuối trang nhất, ngày nào cũng
có một mục rất nhỏ mà rất thú vị, thường không quá một trăm chữ, được đóng
khung đậm, tên là “Nhưng ông Wurmser nói rằng …” (“Mais Wurmser
dit…”). Chẳng hạn trong ngày hôm đó có một vụ đình công ở nhà máy X, một vụ
cháy nhà ở phố Y, một cô gái thất tình hay sao đó nhảy xuống sông Seine tự vẫn,
một vụ kẹt xe kéo dài quá đáng ở đại lộ số…, một ông tổng thống đột nhiên tuyên
bố từ chức, một bà nghị sĩ từ cánh hữu bất ngờ nhảy sang cánh tả, v.v. và v.v.
Về vô số chuyện lớn nhỏ hằng ngày đó, mọi người bảo rằng ấy là do thế này hay
thế nọ, ý nghĩa là thế này hay thế nọ… Nhưng ông Wurmser lại nói có thể nguyên
do, ý nghĩa và hệ quả của chuyện đó không hẳn như các vị bàn đâu. Theo ông đúng
ra nó là thế này cơ, cần nhìn thấy nó và nghĩ về nó, hiểu nó như thế này cơ…
Ngày này qua ngày khác, suốt mấy chục năm không sót một ngày, ở cái góc nhỏ cuối
trang nhất trên tờ báo ấy, rất ít khi quá một trăm chữ, bằng những nhận xét,
suy nghĩ và bình luận riêng về mọi sự trên đời, từ góc nhìn và cách nhìn và
cách nghĩ độc đáo, độc lập, khác lạ của riêng ông, từng ngày từng ngày, cuối
cùng người đọc nhận ra một Paris, một nước Pháp, một thế giới hoàn toàn khác với
những gì họ vẫn nhìn thấy, vẫn nghe nói và vẫn tưởng là. Một Paris, một nước
Pháp, một thế giới do Wurmser đề nghị với họ. Đọc Wurmser liên tục nhiều năm,
tôi nhận ra có vẻ ông không chủ ý tuyên truyền, áp đặt cách nhìn riêng của ông
về thế giới. Ông chỉ gieo rắc hoài nghi. Ông bảo rằng người ta nói thế này, thế
này, nhưng có thể còn có cách hiểu khác, thấy khác, như cách của tôi đề nghị
đây chẳng hạn. Cũng có nghĩa là lại còn cách nhìn, thấy và hiểu khác hơn nữa.
Những mẩu nhỏ liên tục nhiều chục năm của Wurmser kết nối chung lại sẽ thành một
cuốn tiểu thuyết. Và tiểu thuyết, văn học, và chắc nghệ thuật nói chung là vậy,
công việc của nó, đúng như Wurmser làm trên các trang báo hằng ngày của ông, là
phá vỡ những cách nhìn cách nghĩ đã thành nếp, cũ kỹ và dễ dãi. Nó bảo con người
cần dám hoài nghi những gì đã được coi là chân lý, kể cả những chân lý lớn. Để
tự đi tìm cách nhận ra chân lý của chính mình, độc lập và tự do. Công việc của
nhà văn hẳn cũng chính là vậy – và chỉ có thể là vậy: Gây hoài nghi về những
chân lý có sẵn.
Công việc của anh ta là tạo nên thêm cho mọi người
những thế giới tưởng giống như thật mà lại không hề có thật, với bầu trời
riêng, khí quyển riêng và những quy luật riêng của nó. Trong những thế giới đó
sống những con người mà Milan Kundera gọi rất hay là những “cái tôi tưởng tượng”
hay những “cái tôi thử nghiệm”, với tất cả số phận hạnh phúc và đau khổ của họ.
Làm vậy nhà văn bỗng khiến cho thế giới và các nhân loại của nó được nhân lên
vô số lần mà mỗi lần lại khác nhau; khiến cho thế giới và nhân loại thật vốn chỉ
có thể có một này trở nên nhiều và phong phú đến vô tận, cuộc sống vốn chỉ có một
lần của mỗi người bỗng có thêm vô số dị bản khả dĩ, giàu có vô biên, cho phép
ta thử nghiệm. Và mỗi người sẽ trở nên độc lập và tự do hơn bởi vì văn học đã
đem đến cho họ vô vàn cơ hội để tưởng tượng và thử nghiệm lựa chọn sống… Chính
bằng cách đó văn học, với nhận thức khiêm nhường về chức năng và sức mạnh của
mình, góp phần làm cho xã hội và con người mỗi ngày tự do hơn, mạnh mẽ hơn, người
hơn, vì biết và dám lựa chọn tự do hơn…
Cũng xin nói tôi không thể dám chắc mọi anh chị ở
Văn đoàn đều nghĩ đúng nguyên như tôi về văn học, nhưng tôi tin chắc các anh chị
chúng ta đều đã đến với nhau vì một đường hướng chung như thế, cho nên chúng ta
mới đã cùng nhau tự gọi mình là độc lập. Nguyên tắc của chúng ta là không chỉ
tôn trọng mà còn cố gắng phát huy tối đa sự đa dạng, đa nguyên của văn học, bới
chính văn học sinh ra là để nói lên và bảo vệ tính đa dạng, đa nguyên của thế
giới, của cuộc sống và con người.
Ở trên tôi có nói rằng ở mấy chữ cuối câu ông Chủ tịch
nọ đem ra dọa Nhà nước để đòi được nuôi, ông có nhầm, nhầm khá to, Ông bảo Nhà
nước nhất thiết và cấp bách phải nuôi “bốn vạn chiến sĩ trên mặt trận bảo vệ
văn hóa tư tưởng của đất nước”. Cần chỉnh lại cho đúng: không phải
của đất nước như ông cố vơ vào đâu, mà là của một hệ
tư tưởng được coi là chính thống và áp đặt cho toàn đất nước. Chúng
tôi không chê bai hay phản đối việc bốn vạn chiến sĩ của ông làm, đấy là quyền
của họ, xác định bản chất việc họ được nuôi để dùng. Chúng tôi chỉ nói chúng
tôi không làm chuyện đó, chúng tôi làm chuyên khác, mà chúng tôi coi là chính
đáng, đàng hoàng, sạch sẽ, như đã bày tỏ vắn tắt trên đây.
Vả chăng cũng chẳng nên có một mặt trận với một đội
quân lắm chiến sĩ như thế. Đã là đội quân với mặt trận thì đương nhiên đồng phục
răm rắp, cho đến cả suy nghĩ, ăn nói, viết lách, hành động. Mà như ai cũng biết,
đó chính là kẻ thù nguy hiểm nhất của văn học và nghệ thuật. Đặc điểm hay quy
luật của nghệ thuật là luôn đơn nhất. Chỉ có một và luôn khác biệt. Một ông
Nguyễn Du thì rất tuyệt, nhưng hai ông Nguyễn Du y như nhau thì thừa một ông,
chẳng để làm gì, còn có hại. Và không chỉ nghệ thuật, một xã hội đồng phục là một
xã hội yếu, cứng đơ và tê liệt, thậm chí một xã hội chết…
Chính vì điều đó mà trong năm năm qua,
trang Văn Việt của chúng ta, chẳng hạn đã tập trung làm công việc kiên trì cố gắng
khôi phục lại diện mạo có thật của toàn bộ văn học (và chừng nào đó văn hóa) hiện
đại Việt Nam ít nhất từ sau 1954 đến nay, Nam và Bắc, trước và nay, ở trong nước
và ngoài nước. Những khuôn mặt, những cách nhìn, những giọng điệu khác biệt, đa
dạng, đa nguyên, phong phú. Chúng ta cũng đã cố gắng trình diện trên trang văn
chương của mình ngày càng nhiều cách nhìn và giọng nói khác nhau, trong sáng
tác, trong nghiên cứu, trong dịch thuật… Và tất nhiên không thể không có sự lên
tiếng trực tiếp, trách nhiệm và tích cực của những người cầm bút công dân trước
thời cuộc …
Quả thật còn khá ít, rất nhỏ không chỉ đối với mong
đợi của công chúng văn học và xã hội, mà còn của chính chúng ta. Và cũng không
phải không đối mặt nhiều khó khăn.
Song chúng ta lần nữa khẳng định con đường đã đi,
đang đi.
Chúng ta biết năm năm mới bấy nhiêu ngày, đường còn
xa, rất dài. Hứa hẹn nhiều mà chông gai cũng lắm …
Năm mới, ta lại lên đường …
Tháng 3-2019
Mời
các bạn xem video clip:
Văn
Việt kỷ niệm 5 năm thành lập Ban Vận động Văn đoàn Độc lập: nhà văn Nguyên Ngọc
phát biểu
------------------------------------
BÀI
VIẾT MỚI
6
Tháng Ba, 2019
6
Tháng Ba, 2019
Tháng Ba, 2019
5
Tháng Ba, 2019
5
Tháng Ba, 2019
4
Tháng Ba, 2019
4
Tháng Ba, 2019
3
Tháng Ba, 2019
3
Tháng Ba, 2019
3
Tháng Ba, 2019
Tháng Ba, 2019
3 Tháng Ba, 2019
3
Tháng Ba, 2019
3
Tháng Ba, 2019
3
Tháng Ba, 2019
No comments:
Post a Comment