Cuộc
cách mạng bị ngưng trệ của Cuba
Ban lãnh đạo mới có thể làm tan băng chính trị Cuba sau thời Castro?
Ban lãnh đạo mới có thể làm tan băng chính trị Cuba sau thời Castro?
Người dịch: Huỳnh Hoa
1-10-2018
Với Cuba, năm 2018 đánh dấu điểm kết thúc một thời đại.
Lần đầu tiên trong gần sáu thập niên, chủ tịch nước không còn là một người mang
họ Castro – không phải là Fidel, cựu chiến sĩ du kích, nhà độc tài cách mạng hoặc
biểu tượng quốc tế, mà cũng không phải người em Raul, ít tiếng tăm hơn, người kế
tục Fidel làm chủ tịch năm 2008. Tháng Tư vừa rồi, quyền cai trị được
giao cho cựu phó chủ tịch Miguel Diaz-Canel, một chính trị gia thời hậu cách mạng,
trẻ trung hơn, người làm nổi lên những niềm hy vọng trái ngược nhau về sự tiếp
nối lẫn sự thay đổi.
Nhưng với những ai hình dung rằng thời kỳ hậu Castro
sẽ nhanh chóng mang lại những cuộc cải cách quan trọng thì nhiệm kỳ của ông
Diaz-Canel cho đến nay chỉ là một sự thất vọng. Trong 5 tháng qua, sự tiến bộ của
đất nước diễn ra chậm chạp hoặc không tiến bộ gì cả. Nền kinh tế của đảo quốc
tiếp tục đi xuống như nó đã từng như vậy kể từ khi Liên bang Xô viết sụp đổ gần
30 năm về trước, bất chấp những đợt cải cách được suy tính cẩn trọng mà ông
Raul Castro khởi xướng năm 2011. Mức đầu tư thấp một cách đáng báo động, ngoại
tệ khan hiếm, và tình trạng thiếu thốn hàng tiêu dùng lan rộng. Nhiều người
Cuba bất mãn, đặc biệt là giới trẻ có học thức, tiếp tục di cư để tìm cuộc sống
khá hơn, những lựa chọn nghề nghiệp tốt hơn, làm cạn kiệt nguồn lao động hiện tại
và tương lai.
Những người theo xu hướng cải cách và những người bảo
thủ cứng rắn vẫn tiếp tục đấu với nhau trong đảng Cộng sản Cuba. Một bản dự thảo
hiến pháp mới hứa hẹn sự tiến bộ, đáng chú ý là quyền về giới và của người đồng
tính, nhưng cũng khẳng định sự độc quyền của đảng Cộng sản Cuba và thể chế hóa
tư tưởng kinh tế đã lỗi thời. Những sáng kiến gần đây của chính phủ đã hạn chế
thêm nữa quyền tự do cá nhân trong kinh doanh, nghệ thuật và truyền thông.
Trong khi đó, chính phủ Trump đã gần như quay trở lại luận điệu thời tiền-Obama
về thay đổi chế độ, với thái độ thù địch và cô lập.
ĐẤT
NƯỚC TRÌ TRỆ
Diaz-Canel thừa hưởng một nền kinh tế đang trong thời
kỳ chuyển đổi. Trong suốt thời gian cai trị một thập niên của mình, ông Raul
Castro đã xé bỏ một số rào cản ý thức hệ về chính sách kinh tế từng bị cấm
đoán. Ông tích cực đưa Cuba vào thương mại quốc tế, mở cửa hòn đảo cho đầu tư
nước ngoài và thúc đẩy một khu vực tư nhân nội địa mới manh nha. Ông cũng nới lỏng
những hạn chế về du lịch nước ngoài, cho phép lập các thị trường tư nhân về bất
động sản và xe hơi, dần dần mở rộng quyền tiếp cận công nghệ di động và mạng xã
hội. Khu vực tư nhân cất cánh. Đến năm 2017, kinh tế tư nhân cung cấp việc làm
và thu nhập cho khoảng bốn phần mười số người Cuba trong độ tuổi lao động. Lượng
du khách tăng hơn 80 phần trăm trong thời gian cầm quyền của ông Raul. Mặc dù
du khách Mỹ đã ít thấy trên các đường phố của thủ đô Havana trong năm 2017, khi
sự thúc đẩy của ông Obama nhường chỗ cho sự giới hạn của ông Trump, du lịch một
lần nữa vẫn là mặt sáng nhất của nền kinh tế Cuba.
Thế nhưng, kinh tế Cuba nhìn chung hoạt động yếu
kém. Trong suốt thập niên cầm quyền của ông Raul Castro, GDP của Cuba tăng bình
quân 2,4 phần trăm mỗi năm – ít nhất là theo thống kê của chính phủ. Có những
lúc, tăng trưởng GDP đình trệ ở mức dưới 2 phần trăm mỗi năm. Năm phần trăm là
mức tăng tối thiểu cần thiết để kinh tế của Cuba được coi là phát triển bền vững.
Chính phủ đã không tạo ra được một môi trường kinh
doanh thật sự dễ dàng, và ngoài lĩnh vực du lịch tăng trưởng mạnh, các nhà đầu
tư nước ngoài vẫn hoài nghi. Sự lao dốc mạnh của xuất khẩu hàng hóa của Cuba là
điềm đặc biệt xấu, báo hiệu các doanh nghiệp nhà nước của đất nước này không có
sức cạnh tranh trên thị trường toàn cầu. Năm 2016, xuất khẩu hàng hóa giảm chỉ
còn chưa đầy 3 tỉ đô la, mức thấp nhất trong hơn mười năm qua. Để ứng phó,
chính phủ giảm mạnh nhập khẩu, từ mức đỉnh gần 15 tỉ đô la năm 2013 xuống còn
10,4 tỉ đô la năm 2016. Sự suy giảm nhập khẩu đã khiến các cửa hiệu ở Cuba vắng
hẳn các mặt hàng tiêu dùng căn bản nhất, từ bia và sản phẩm giấy đến phụ tùng
thay thế cho đồ dùng gia đình. Đồng thời, những hạn chế việc đưa tư liệu sản xuất
vào trong nước tiếp tục làm trầm trọng thêm sự thiếu thốn đã trầm trọng sẵn về
máy móc cho các nhà xưởng và công cụ cho sản xuất nông nghiệp.
Không thể sớm thực hiện sự thay đổi. Chính phủ của
ông Diaz-Canel, bận rộn với việc quản lý những chính sách khắc khổ, vẫn chưa đề
ra được một chương trình hoạch định chính sách kinh tế mới, nói gì tới một tầm
nhìn chiến lược cho sự phát triển dài hạn. Hồi tháng Bảy, chính phủ ban hành những
quy định mới cứng rắn hơn cho khối doanh nghiệp tư nhân đang nổi lên của đảo quốc.
Với mục tiêu ngăn ngừa các công ty tư nhân và công dân tích lũy của cải – và
bóp chết từ trong trứng nước mọi thách thức tiềm tàng đối với sự độc quyền của
nhà nước về quyền lực kinh tế và chính trị - những quy định mới này cho thấy rằng
các nhà lãnh đạo Cuba vẫn hết sức lo ngại, nếu không nói là thù địch thẳng thừng,
với doanh nghiệp tư nhân.
BÌNH
MỚI RƯỢU CŨ
Chính trị Cuba cũng phản kháng tương tự với sự thay
đổi. Ông Raul Castro vẫn đang hiện diện – với tư cách là người đứng đầu đảng Cộng
sản Cuba cho đến năm 2021 và là người lãnh đạo những nỗ lực hiện hành để chỉnh
sửa hiến pháp. Có vẻ như mỗi bước đi của tiến trình kế vị tương đối suôn sẻ đều
đã được thiết kế để báo hiệu một sự tiếp nối với tốc độ thay đổi có tính toán,
đánh dấu nhiệm kỳ cầm quyền của Raul Castro, gói gọn trong câu châm ngôn của
ông “sin prisa, pero sin pausa” – không vội vàng, nhưng không
dừng lại. Vì thế không có gì ngạc nhiên khi ông Diaz-Canel nói với quốc hội
trong dịp nhậm chức chủ tịch rằng “đồng chí Raul dẫn dắt các quyết định cho hiện
tại và tương lai của đất nước”.
Ông Diaz-Canel có tính khí nhẹ nhàng hơn và ít e ngại
máy quay phim hơn người tiền nhiệm của ông, nhưng liên quan tới việc hoạch định
chính sách, cho đến nay ông vẫn chưa tạo được sự thay đổi nào. Ông vẫn giữ lại
một đội ngũ các quan chức cao cấp mà phần lớn ông kế thừa từ người tiền nhiệm,
và những phát biểu của ông trước công chúng ít nói về chương trình canh tân đất
nước hơn là về duy trì sự thống nhất của đảng. Cứ cho rằng, đây có thể là một
thái độ tạm thời nhằm trấn an các quan chức lãnh đạo già nua của đảng trong thời
gian ông xây dựng một tầng lớp kỹ trị độc lập hơn đảm nhiệm việc quản trị đất
nước. Nếu diễn giải theo cách đó thì nhà chính trị 58 tuổi này đang thận trọng
vun đắp một cơ sở quyền lực của chính ông để tiến tới trong phần sau của nhiệm
kỳ chủ tịch 5 năm, đặc biệt là sau khi ông Raul rút ra khỏi vị trí lãnh đạo đảng
vào năm 2021.
Về phương diện thể chế, những sự thay đổi gần đây là
một mớ lộn xộn. Quốc hội được bầu chọn hồi tháng Ba bao gồm những khuôn mặt mới
và cũ. Hơn một nửa số đại biểu là người mới, 53 phần trăm là phụ nữ và 41 phần
trăm là người da màu hoặc đa sắc tộc. Tương tự như vậy, hội đồng nhà nước, do
ông Diaz-Canel đứng đầu và thực tế quản trị đất nước quanh năm, đã có thêm ba
phó chủ tịch trong độ tuổi từ 48 đến 52 – một lớp lãnh đạo trẻ cho một đất nước
từ lâu được cai trị bởi các nhà cách mạng cựu trào ở độ tuổi bảy mươi hoặc cao
hơn. Những luật lệ mới quy định rằng đại biểu quốc hội không được phục vụ quá
hai nhiệm kỳ, mỗi nhiệm kỳ 5 năm và chỉ được ứng cử vào quốc hội khi tuổi đời
chưa quá 60. Kết hợp lại, những sự thay đổi này cho thấy các nhà lãnh đạo đảng
đã hiểu tầm quan trọng của việc làm cho các cán bộ trẻ tiếp cận được lợi ích của
cơ quan công quyền và đa dạng hóa các tầng lớp tinh hoa cai trị đất nước.
Trong khi đó, công cuộc cải cách hiến pháp được đề
nghị đã hứa hẹn một sự cởi mở về chính trị dù khiêm tốn nhưng tiềm tàng nhiều ý
nghĩa. Dự thảo hiến pháp mới phân chia quyền lực giữa một chủ tịch đóng vai trò
nguyên thủ quốc gia và một thủ tướng điều hành các công việc hàng ngày của
chính phủ. Nó chuyển giao thêm nhiều quyền tự chủ các công việc địa phương cho
chính quyền các tỉnh thành, mặc dù các thống đốc và tỉnh trưởng vẫn còn phải do
chủ tịch bổ nhiệm. Những điều khoản khác đề xuất một sự phân chia lớn hơn giữa
nhà nước và đảng, mặc dù sự trùng lắp về nhân sự có lẽ vẫn duy trì ở mức cao. Một
hội đồng bầu cử quốc gia mới sẽ giúp cải thiện hình ảnh của các cuộc bầu cử, nếu
không cải thiện được tính liêm chính thật sự của các cuộc bầu cử ấy. Công dân
nào thu thập được ít nhất 10.000 chữ ký sẽ có thể đề xuất luật; những ai thu thập
được từ 50.000 chữ ký trở lên sẽ có khả năng khởi động công cuộc cải cách hiến
pháp.
Dự thảo hiến pháp cũng đã trao nhiều quyền dân sự
quan trọng và nguyên tắc xét xử công bằng, bao gồm cả quyền tạm giam tạm giữ,
nguyên tắc suy đoán vô tội, quyền đòi bồi thường những sự vi phạm mà nhân viên
nhà nước gây ra, nguyên tắc không phân biệt đối xử bất kể xu hướng giới tính và
tự do tôn giáo. Nhưng dự thảo hiến pháp cũng quy định những quyền căn bản đó là
quyền có điều kiện, phụ thuộc vào “an ninh tập thể, sự thịnh vượng chung, tôn
trọng trật tự công cộng, hiến pháp và luật pháp”. Văn bản dự thảo đầy dẫy những
khe hở mâu thuẫn nhau như vậy để cuối cùng khẳng định quyền lực tối cao của nhà
nước đứng bên trên quyền con người căn bản của công dân.
Đừng lầm lẫn, ngay cả nếu các nhà cải cách muốn mở rộng
một số khe hở trong guồng máy độc quyền thống nhất của nhà nước thì Cuba vẫn tiếp
tục là một hệ thống độc đảng cứng nhắc. Dự thảo hiến pháp tái ghi khắc đảng Cộng
sản Cuba là “lực lượng lãnh đạo đứng trên xã hội và nhà nước [Cuba]”. Chủ nghĩa
xã hội Cuba và các hệ thống chính trị, xã hội của nó vẫn là “không thể hủy bỏ”.
Về nền kinh tế, dự thảo hiến pháp bổ sung kinh tế kế
hoạch hóa nhà nước và sở hữu nhà nước với một số không gian cho tư bản nội địa
và tư bản tư nhân nước ngoài nhưng những sự thay đổi này không đề cập tới việc
chấp nhận chính thức một chế độ lai (hybrid) và thực sự cân bằng
hơn, chẳng hạn như mô hình kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa ở Trung Quốc và
Việt Nam.
Hiện nay đảng Cộng sản đang tổ chức nhiều diễn đàn
tranh luận về dự thảo hiến pháp trên khắp đảo quốc. Những diễn đàn này mở ra
nhiều cuộc thảo luận trong giới tinh hoa có quan tâm, nhưng người ta cho rằng
chúng chỉ có thể đem lại một vài sự điều chỉnh khiêm tốn cho những vấn đề được
tóm tắt ở trên. Một khi được cơ quan lập pháp phê chuẩn và được cuộc trưng cầu
dân ý thông qua – những rào cản dễ vượt qua – thì bản hiến pháp mới sẽ củng cố
di sản của dòng họ Castro bằng những điều khoản hiến pháp, luật pháp và thực tế,
trong khi nó cũng dành một sự chính danh chính trị nào đó cho nhóm lãnh đạo thời
hậu cách mạng mà giờ đây ông Diaz-Canel đang dẫn dắt. Với nhiều người Cuba đang
khao khát có mức lương bổng cao hơn, nhiều hàng hóa tiêu dùng hơn thì có rất ít
sự khuây khỏa trong tầm mắt.
NHỮNG
CƠ HỘI BỊ BỎ LỠ
Tình trạng trì trệ về kinh tế và chính trị của
Havana đã làm cho Washington còn rất ít dư địa để kích hoạt những cuộc cải cách
tiến bộ hơn. Hoa Kỳ hoặc có thể chấp nhận thực tế của Cuba và tìm những con đường
chung sống hòa thuận để bảo vệ các lợi ích quốc gia của mình, hoặc có thể duy
trì và thậm chí gia tăng nỗ lực theo đuổi một cuộc thay đổi chế độ thông qua
các biện pháp trừng phạt. Chính sách trừng phạt này, được thực hiện suốt sáu thập
niên qua, đã được chứng minh là thất bại, nhưng điều không may là nó đã được cố
định trong luật pháp của Mỹ, do Quốc hội Mỹ đã pháp chế hóa lệnh cấm vận kinh tế
chống Cuba năm 1996. Tổng thống Mỹ Donald Trump, người đã rút lại nhiều biện
pháp cởi mở mà Tổng thống Obama ban hành, có những khối cử tri quan trọng ủng hộ
việc cấm vận Cuba, tập trung ở bang Florida và ông không thể sớm thay đổi đường
lối vào một lúc nào đó. Trong thực tế, những người có quan điểm cứng rắn ở
Miami, Florida đã giành lại được ảnh hưởng từ các khối cử tri đa dạng phản đối
cấm vận Cuba dưới thời Obama. Đây có lẽ cũng là điều tốt cho những người theo
quan điểm cứng rắn ở chính Cuba, bởi vì nó cho họ khoảng không gian rộng rãi để
tìm các mối quan hệ tốt hơn với châu Âu, Nga và Trung Quốc mà không màng tới
Washington.
Hoa Kỳ và Cuba vẫn hợp tác với nhau ở một số lĩnh vực,
nhưng những cuộc trao đổi như vậy đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng. Du
lịch của du khách Mỹ tới đảo quốc này, đặc biệt là du lịch tàu biển, đang có dấu
hiệu hồi phục sau một đợt suy giảm mạnh trong năm 2017 và đầu năm 2018. Hợp tác
song phương trong lĩnh vực thực thi pháp luật, di cư và môi trường sinh thái vẫn
lặng lẽ tiếp diễn nhưng sự thiếu hụt nhân sự ở cả đại sứ quán Mỹ và đại sứ quán
Cuba, một phần do một làn sóng lo ngại về một căn bệnh bí hiểm mà các nhân viên
ngoại giao Mỹ ở Cuba báo cáo hồi năm ngoái, đã cản trở những hoạt động căn bản
về ngoại giao và lãnh sự. Hoạt động của quốc hội Hoa Kỳ với Cuba cũng đã dừng lại,
ngoại trừ những nỗ lực giải tỏa những hạn chế về tài chính cho lĩnh vực nông
nghiệp. Tính chung lại, cả chính sách ngoại giao nhợt nhạt và chính sách cấm vận
để trừng phạt của Hoa Kỳ đều không thể thúc đẩy Havana tiến tới thực thi những
cuộc cải cách nhiều tham vọng hơn.
Đối nội, chính phủ của ông Diaz-Canel có khả năng sẽ
tách đất nước theo những đường ranh thế hệ. Với nhiều người Cuba lớn tuổi, sự gắn
bó của chính phủ mới với những nguyên tắc đã dẫn dắt thời đại Castro làm họ yên
tâm. Nhiều người Cuba tuổi trung niên sẽ chào đón những lời bảo đảm mới về an
ninh kinh tế và phúc lợi do nhà nước tài trợ. Có thể một số người đã nhìn thấy
những tia sáng lờ mờ về một chính thể bình thường hơn, rộng mở, dễ tiếp cận
hơn, và họ sẽ hăng hái đi theo sự ủng hộ của ông Diaz-Canel với công cuộc mở cửa
dần dần, được giám sát cẩn thận cho đầu tư nước ngoài, mạng Internet và doanh
nghiệp tư nhân được kiểm soát. Mặt khác, giới trẻ đang lo âu của Cuba có khả
năng chỉ nhìn thấy nhiều cơ hội bị lỏ lỡ hơn, dù là trong cuộc cải cách hiến
pháp dành ưu tiên cho sự tiếp tục hơn là sự thay đổi, hay là ở vị chủ tịch mà
cho đến nay đã tỏ ra là một người cổ vũ cho hiện trạng hơn là người mang lại cuộc
cải cách. Điều bi thảm là người Cuba thuộc mọi tầng lớp, kể cả rất nhiều người
tốt nhất, sáng láng nhất, vẫn sẽ tiếp tục đi tìm cơ hội ở những nơi khác.
*
Richard
E. Feinberg là giáo sư kinh tế chính trị học quốc tế, trường
Chính sách và Chiến lược toàn cầu thuộc Đại học California, San Diego. Ông cũng
là nghiên cứu viên cao cấp không thường trú tại viện Brookings. Ông Feinberg
cũng từng phục vụ trong cương vị giám đốc cao cấp Văn phòng các vấn đề Liên
châu Mỹ thuộc Hội đồng An ninh quốc gia, ở Bộ Ngoại giao và Bộ Tài chính.
Ted
Piccone là chủ tịch và nghiên cứu viên cao cấp bộ phận Sáng
kiến châu Mỹ Latin và Dự án về Trật tự và Chiến lược quốc tế của viện
Brookings. Ông đã phục vụ 8 năm với tư cách cố vấn chính sách đối ngoại cho Bộ
Quốc phòng, Bộ Ngoại giao và Hội đồng An ninh quốc gia Hoa Kỳ.
*
Nguồn
:
Can
New Leadership Unfreeze Cuban Politics After the Castros?
By Richard E. Feinberg and Ted Piccone
September 20, 2018
No comments:
Post a Comment